Novosibirsk
| Novosibirsk Новосибирск | |||
|---|---|---|---|
| hiri handia | |||
 Novosibirskeko ikuspegiak  Irudi gehiago | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Estatu burujabe |  Errusia | ||
| Errusiako oblastak |  Novosibirsk oblasta | ||
| Alkatea | Anatoly Lokot (en)  | ||
| Izen ofiziala | Новосиби́рск | ||
| Jatorrizko izena | Новосибирск | ||
| Posta kodea | 630000 eta 630992 | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 55°02′00″N 82°55′00″E / 55.0333°N 82.9167°E | ||
 | |||
| Azalera | 503,1 km² | ||
| Altuera | 150 | ||
| Mugakideak | Novosibirsky District (en) eta Berdsk | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 1.625.631 (2020) 7.592 (2019) | ||
| Dentsitatea | 2.929,35 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Sorrera | 1893 | ||
| Telefono aurrizkia | 383 | ||
| Ordu eremua | UTC+07:00, Omsk Time (en) eta Krasnoyarsk Time (en) | ||
| Hiri senidetuak | Sapporo, Varna, Minsk, Daejeon, Minneapolis, Omsk, Krasnoiarsk, Larnaca Municipality (en) , Erevan eta Oriol | ||
| http://www.novo-sibirsk.ru/ | |||
Novosibirsk[1] (errusieraz: Новосиби́рск), 1926 arte Novonikolaievsk deitua, Errusiako hiria da, erresumaren erdi-hegoaldean dagoen Novosibirsk oblasteko hiriburua. Mendebaldeko Siberiako ordokian dago, Obi ibaiaren ertzean. 2010ean 1.473.754 biztanle zituen[2]. Siberiako hiririk handiena da, eta Errusiako hirugarrena, Mosku eta San Petersburgoren ondoren.
Novosibirsk 1893an sortu zen etorkizunean eraikiko zen Transiberiar Trenbideak Obi ibaia gurutzatzeko puntu gisa, Novosibirskeko trenbide zubia eraiki zen lekuan. Hasiera batean Nomonikolaievsk izena hartu zuen, eta hiria laster hazi zen garraio, merkataritza eta industria gune garrantzitsua izan arte. Errusiako Gerra Zibilak hiria asko kaltetu zuen, baina Sobietar Batasunarekin berriro ere biziberritu zen. 1926an gaur egungo izena jarri zioten. Josif Stalinen agindupean, Novosibirsk Siberia osoko gune industrialik garrantzitsuena bilakatu zen. Bigarren Mundu Gerran Errusia Europarrean zeuden industria asko bertara mugitu ziren.
Novosibirsk hainbat errusiar enpresen, Alexandro Nevski katedralaren, Novosibirskeko Opera eta Ballet Antzokiaren, eta Novosibirskeko Zoologikoaren egoitza da. Tolmatxevo aireportuak ematen dio zerbitzua, Siberia osoko aireporturik handiena[3].
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sorrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Novosibirsk Txat tatariarrak bizi izan ziren eremu batean sortu zen. 1893an sortu zen[4], Siberiako Obi ibai handia zeharkatzen zuen Transiberiar Trenbideko zubi baten kokalekuan, eta hasieran Novonikolaievsk izena jaso zuen, San Nikolasen eta Nikolas II.a tsarraren omenez. Gertu dagoen Krivoshtxekovskaia herria ordezkatu zuen, 1696an sortua. Zubia 1897ko udaberrian osatu zen, gune berria eskualdeko garraio lotune bihurtuz. Hiriaren garrantzia are gehiago handitu zen Turkestan-Siberia trenbidea XX. mendearen hasieran amaitu zenean. Trenbide berriak Novonikolaievsk Asia erdialdearekin eta Kaspiar itsasoarekin lotzen zuen.
Zubia inauguratu zenean, Novonikolaievskek 7.800 biztanle zituen. Mugako kokalekua azkar garatu zen. Bere lehen bankua 1906an ireki zen, eta 1915ean guztira bost banku zeuden martxan. 1907an, Novonikolaievskek, 47.000 biztanle baino gehiagorekin, hiri estatusa lortu zuen autogobernu eskubide guztiekin. Errusiako Iraultza aurreko garaian, Novonikolaievskeko biztanleria 80.000 biztanlera iritsi zen. Hiriak hazkunde ekonomiko etengabea eta azkarra izan zuen, eta Siberiako merkataritza- eta industria-gune handienetako bat bihurtu zen. Nekazaritza prozesatzeko industria garrantzitsu bat garatu zuen[5], baita zentral elektriko bat, burdin galdategi bat, oinarrizko produktuen merkatu bat, hainbat banku eta merkataritza- eta ontzi-enpresa ere. 1917an, zazpi eliza ortodoxo eta eliza katoliko erromatar bat eraiki ziren bertan, baita hainbat zinema, berrogei lehen eskola, bigarren hezkuntzako eskola, irakaskuntzako mintegi bat eta bigarren mailako eskola ere. 1913an, Novonikolaievsk derrigorrezko lehen hezkuntza ezarri zuen Errusiako lehen tokietako bat bihurtu zen[6].
Sobietar Batasunean[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Errusiako Gerra Zibilak kalte egin zion hiriari. Gerra izurriteak, batez ere tifusarena eta kolerarena, milaka hil ziren. Gerran zehar, Obi ibaiko zubia suntsitu zuten. Hiriaren historian lehen aldiz, Novonikolaievskeko biztanleria gutxitzen hasi zen. Novonikolaievskeko Langile eta Sobietar Soldaduek hiriaren kontrola hartu zuten 1917ko abenduan. 1918ko maiatzean, Txekoslovakiako Legioa gobernu iraultzailearen aurka altxatu zen eta, Guardia Zuriekin batera, Novonikolaievsk hartu zuen. Armada Gorriak 1919an hartu zuen hiria, eta Gerra Zibilaren gainerako garaietan kontrola mantendu zuen.
Novonikolaievsk 1921ean hasi zen berreraikitzen, Leninen Politika Ekonomiko Berriaren hasieran. Tomskeko gobernazioaren parte izan zen eta bere gune administratiboa izan zen 1919ko abenduaren 23tik 1920ko martxoaren 14ra arte. 1921eko ekainaren 13tik 1925eko maiatzaren 25era bitartean Novonikolaievsk probintziako gune administratiboa izan zen, Tomsk probintziatik banandu zena.
Gobernazioak ezabatu zirenean, hiria Siberiako Eskualdeko administrazio-gunea izan zen 1930eko uztailaren 23ra arte, eta Mendebaldeko Siberiako Eskualdekoa 1937ko irailaren 28ra arte, eskualde hori Novosibirskeko oblasta eta Altai kraian banatu zen arte. Ordutik, Novosibirsk eskualdeko administrazio zentroa da.
Iraultzaren Heroien Monumentua hiriaren erdigunean eraiki zen, eta leku historiko nagusietako bat izan da (ia haur guztiek bisitatu behar izan zuten monumentua Sobietar Batasuneko urteetan egindako eskola-txangoetan). 1990eko hamarkadan, beste eremu batzuk berrurbanizatzen ziren bitartean, utzikeriak sobietar ondorengo aroan kontserbatzen lagundu zuen.
Josif Stalinen industrializazio ahaleginean, Novosibirskek bere lekua ziurtatu zuen Siberiako industriagune handienetako bat bezala. Hainbat industria-instalazio handi sortu ziren, hala nola "Sibkombain" lantegia, meatzaritzarako ekipo astunen ekoizpenean espezializatua. Gainera, metalak prozesatzeko planta bat, elikagaiak prozesatzeko planta bat eta beste industria-enpresa eta fabrika batzuk eraiki ziren, baita zentral elektriko berri bat ere. 1932-33ko sobietar gosetearen ondorioz, 170.000 errefuxiatu baino gehiagok janaria eta segurtasuna bilatu zuten Novosibirsken. Hiriaren kanpoaldean barrakoietan kokatu ziren, auzo marjinalak sortuz. Bere hazkunde eta industrializazio azkarraren ondorioz Novosibirskek "Siberiako Chicago" ezizena jaso zuen.
Tranbiaren errailak 1934an ezarri ziren, 287.000 biztanle zituen garaian, Novosibirsk Siberiako hiririk handiena bihurtuz. Hurrengo urtean, Obi ibaiaren gaineko jatorrizko zubia Kommunalni zubiak ordezkatu zuen.
1941 eta 1942 bitartean, 50 lantegi garrantzitsu baino gehiago eraman zituzten Errusiako mendebaldetik Novosibirskera gerrak suntsitzeko arriskua murrizteko, eta garai hartan hiria Armada Gorriarentzako hornidura-base garrantzitsu bihurtu zen. Aldi horretan, hiriak 140.000 errefuxiatu baino gehiago jaso zituen.
Bigarren Mundu Gerraren ostean[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hiriaren hazkunde azkarraren ondorioz, 1950eko hamarkadan 400 megawatteko ahalmena zuen zentral hidroelektriko bat eraiki zen[7], eta, ondorioz, urtegi erraldoi bat sortu behar izan zen, gaur egun Obi itsasoa bezala ezagutzen dena. Zentrala eraikitzearen ondorioz, lur emankorreko eremu zabalak eta pinu basoak urez estali ziren; gainera, urtegiaren azalerak sortutako espazio ireki berriaren ondorioz, haizearen batez besteko abiadura bikoiztu egin zen, lurzoruaren higadura-tasa handituz.
1950eko hamarkadan, gobernu sobietarrak Novosibirsken ikerketa zientifikorako zentro bat eraikitzea agindu zuen, eta 1957an Akademgorodok ikerketa zientifikorako konplexua eraiki zen, hiriaren erdigunetik 30 km (19 mi) hegoaldera. Errusiako Zientzien Akademiako Siberiako dibisioak (lehen Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia zena) Akademgorodoken du egoitza, eta hiriak 35 ikerketa-institutu eta unibertsitate baino gehiago ditu, horien artean Novosibirskeko Estatu Unibertsitatea, Natur Zientzien eta Matematikaren Errusiako eskola onenetako bat. Nahiz eta azpiegitura erabat autonomoa izan, Akademgorodok Novosibirskek kudeatzen du.
1962ko irailaren 2an Novosibirskeko biztanleria milioi bat biztanlera iritsi zen. Une hartan, munduko hiririk gazteena zen milioi bat biztanle baino gehiago zituenen artean[8]. Novosibirskek hirurogeita hamar urte baino gutxiago behar izan zituen mugarri hori lortzeko. 1965eko ekainaren 8an, hiria aireko akrobazia dramatiko baten eszenatoki izan zen Valentin Privalov tenienteak bere MiG-17rekin Urriko Zubiaren azpian hegan egin zuenean; gertaera erakutsi nahi zuen irudi bat geroago aurkitu zen fotocollage bat zela[9][10].
1979an Novosibirskeko metropoliko garraio-sistemaren obrak hasi ziren, eta 1985ean lehen linea inauguratu zenean amaitu ziren. 2008ko abuztuaren 1ean, Novosibirsk eguzki-eklipse baten ibilbidearen erdian egon zen, 2 minutu eta 20 segundoko iraupenarekin.
Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Novosibirsk industria-gune handia da. Industria-guneak 214 industria-enpresa handi eta ertain ditu. Novosibirsk eskualdeko ekoizpen industrialaren bi heren baino gehiago ekoizten dute. Errusiako enpresa asko, tartean hegazkingintzakoak, nuklearrak edo nekazaritza tresneria astuna egiten dutenen egoitza Novosibirsken dago[11].
Hiriaren garapena ondoan aurkitzen den Kuzbass harrikatz-hobiaren ustiakuntzari lotua dago. Industria Bigarren Mundu Gerraren garaian garatu zen bereziki, lantegi asko hara eraman baitzituzten. Industriagune garrantzitsua da: metalurgia, makineria, elektronika, kimika eta elikadura industriak, oihalgintza. Energia Obi ibaiko zentral hidroelektrikoak eta bi zentral termikok sortua da.
Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Novosibirskek klima kontinental hezea du, Dfb Köppen klima sailkapenaren arabera. Uda beroak eta oso negu hotzak ditu.
 Datu klimatikoak (Novosibirsk (1981-2010)) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 4.1 | 5.5 | 14.4 | 30.7 | 36.1 | 36.6 | 35.9 | 35.7 | 33.2 | 27.2 | 11.5 | 4.8 | 36.6 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | -12.1 | -9.7 | -1.9 | 8.1 | 18.8 | 23.4 | 25.4 | 22.8 | 16.0 | 7.6 | -3.5 | -9.9 | 7.1 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | -16.5 | -14.8 | -7.6 | 2.3 | 11.8 | 17.1 | 19.4 | 16.6 | 10.2 | 3.1 | -6.9 | -14.0 | 1.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | −20.9 | −19.5 | -12.8 | -2.4 | 5.6 | 11.2 | 13.8 | 11.2 | 5.6 | -0.4 | −10.3 | −18.3 | -3.1 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | −46.2 | −46.3 | −36.4 | −29.1 | −8.6 | -2.0 | 1.5 | 0.0 | −6.9 | −26.4 | −40.0 | −45.7 | −46.3 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 26 | 15 | 17 | 28 | 34 | 50 | 72 | 49 | 42 | 46 | 38 | 31 | 448 |
| Prezipitazio egunak (≥ ) | 6 | 5 | 5 | 6 | 8 | 7 | 8 | 9 | 8 | 9 | 8 | 6 | 85 |
| Hezetasuna (%) | 82 | 81 | 77 | 65 | 58 | 66 | 73 | 75 | 75 | 78 | 83 | 83 | 75 |
| Iturria (1): Pogoda.ru.net[12]</ref> | |||||||||||||
| Iturria (2): World Meteorological Organization (precipitation days only)[13] | |||||||||||||
Herri eta hiri senidetuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Novosibirsk ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ Euskaltzaindia. 157. araua: Europako hiriak. .
- ↑ «Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1 2010eko Errusiako erroldaren emaitzak, 1. liburukia» Gks.ru
- ↑ (Ingelesez) «Aviation database bank, free of charge from anna.aero» anna.aero (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Официальный сайт города Новосибирска: | О Новосибирске | История» web.archive.org 2009-08-19 (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Cтатьи по темам :: Бизнес-журнал, новости Новосибирска и Новосибирской области» web.archive.org 2013-02-24 (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Novosibirsk City Guide» www.allsiberia.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Novosibirsk, Siberia, Russia History & Info» www.utopiasprings.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Город >> История» web.archive.org 2008-03-07 (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ (Ingelesez) Shevchenko, Nikolay. (2020-07-24). «Yes, this photo is fake. But the suicidal aerial stunt was real» Russia Beyond (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ (Ingelesez) «Is This a Russian Pilot Flying Under a Bridge in 1965?» Snopes.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ (Errusieraz) «Бизнес-портал «Континент Сибирь Online»» Континент Сибирь Online (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «Климат - Погода и климат» www.pogodaiklimat.ru (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ «World Weather Information Service - Novosibirsk» worldweather.wmo.int (Noiz kontsultatua: 2022-03-10).
- ↑ (Ingelesez) Yerevan Municipality Official Website. (Noiz kontsultatua: 2018-08-25).
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- (Errusieraz) (Ingelesez) Novosibirskeko Udalaren webgune ofiziala.
Datuak: Q883
Multimedia: Novosibirsk