Edukira joan

Zerrenda:Zuberoako herrietako ezizenak

Wikipedia, Entziklopedia askea

Zuberoako herrietako ezizenak herrialde honetako herri bakoitzeko biztanleak izendatzeko jarri ohi diren ezizenak dira. Batzuetan deskriptiboak edo herri honetako nortasun ikur bati erreferentzia egiten diotenak dira; gehienetan ironikoak edo peioratiboak, sarritan auzo-herrietakoek jarriak eta zenbaitetan norberak bere buruari harrotasunez eskainiak; batzuk oso zabalduak, beste batzuk gutxik erabilitakoak. Kasu guztietan herri-kulturaren adierazlea dira, Euskal Herrian eta munduko leku guztietan.

Herrialde honetako herri gehienetako goitizenak bi lanetan bilduta daude:

Bi iturriek herria izan gabe nortasun handia duen Lanbara edo Lanbarre auzo sakabanatuko ezizena biltzen dute: "xarpheruak"[1] edo "txarpeuak"[2], hau da traperoak; auzoa Urdiñarbe, Garindaine eta Ainharberen artean banatuta dago.

Fusioen ondorioz Zuberoako udalerri asko gaur egun bi edo hiru herrik osatzen dute; herri bakoitzak bere ezizena duenez, taulan herriak bereizita agertzen dira.

Falta direnak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bi iturri nagusiekin herrialdeko herri gehien-gehienetakoak biltzen dira. Falta direnen artean batez ere Pettarrako batzuk daude; gaskoia tokiko hizkuntza nagusia den hiru kasuez (Ozaraine, Erribareita, Jeztaze) Ozarainekoa hizkuntaz honetan jasota dago eta oso adierazgarria da: okzitanieraren eremuan egonik ere, auzo-herri biarneseko biztanleek herriaren euskal nortasuna aitortzen diote, los bascos d'Ossaranh ezizena erabiltzen baitute[3][4].

Ezizenen zerrenda

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herria Ezizena Azalpenak
Ainharbe Uhuñak[1],
uhuiñ saintiak[2]
"Uhuña" = ohoina, lapurra[1]
.
Aloze
Ziboze

Onizegaine
Kantari handiak[1]
Lohiz estaliak[1][2], lohidestak
[1]
Bilañak[1]

"Lohidestak" = lohiz guztiz zikinduta[1]

"Bila(i)ña" = bilaua, gaiztoa[1][2].
Altzai

Altzabeheti

Zunharreta
Andrekari (handi)ak[1][2],
jokülariak[1]
Dantzari handiak[1],
dantzari gaixtuak[2]
Orijinalak[2]
"Andrekari" = andrezale[1]




Altzürükü Eskalanpu handiak[1][2] "Eskalanpu" = eskalapoi, zurezko oinetakoak[1].
Arrokiaga Phapakariak[1],
karakoil-biltzaliak[2]
"Phapakari" = borrokalari[1].

Arüe
Ithorrotze
Olhaibi
Atharratze

Sorholüze
Banitatusak[1],
ballentiusak[2]

"Banitatusa" = zuhur, diruzalea[1]

.
Barkoxe Xorro gorriak[1],
jinko faltsiak[1][2]
"Xorro" = sabel[1]
Barkoxtarrak, jainko faltsuak.
Berrogaine
Lahüntze
Bildoze


Onizepea
Ardatxeruak[1],
belhagiliak[1],
krepautak[2]
Sonü egiliak[1][2]
"Ardatxeru" = ardatz egile[1].
"Belhagilia" = sorgin[1]

"Sonü egilia" = biolin jolea[1].
Domintxaine
Berroeta
Eskiula Bahanka biltzailiak[1],
karakoil biltzailiak[1],
serora bühürtekariak[2]
"Bahanka" = barea[1]


Etxarri
Etxebarre (Jente) er(h)oak[1],
erruak[2]
Ezpeize
Ündüreine
Südür okerrak[2]
Uzker-egile handiak[2]
Gamere
Zihiga
Saintü-jaliak[2]
Ahüntz basa lasterkazaliak[2]
Garindaine Gaizki ikasiak[1][2]
Gotaine
Irabarne
Fraidiak[2]
Tziminuak[2]
Hauze Agaramuntes urgüllutsiak[1][2] Herria agramondarren menpean egon zen, eta harro omen.
Idauze
Mendi
Ardu-edale handiak[2]
Txipazorruak[2]
Iruri Proseskariak[1][2] "Proseskariak" = liskartiak[1].
Jeztaze
Lakarri


Arhane


Sarrikotagaine

Intzaur jale handiak[1],
arto jale handiak[1],
asekariak[2]
Laminak[1]
,arnegü egiliak[1]
,hüme-egiliak[2]
Serora üzkü apalak[2]
Kota gorriak[1]





"Arnegü" = hitz zatarra[1]


"Kota" = gona[1].
Larraine Jente karesant (handiak) (bena fripuak)[1][2],
koki handiak[1],
uhuñak[2]
Larraintarrak, "karesant" -maitakor- (baina "fripuak", bihurriak)[1]
"koki" = bihurri[1]
.
Lexantzü

Zunharre
Jente txarrak[1]
,ardunoiak[2]
Intzaur (intzagor[2]) jale handiak[1]
Ligi

Atherei


Ezpel zanko okerrak[1],
xorogorritarrak[2]
Arrantzaliak[1],
laminak[1],
ezpel zanko okerrak[2]
Liginaga

Astüe


Itzal jankinak[1],
lamina gose-jankinak[2]
Asto handiak[1],
gose jandinak[1],
asto-bürü itzal-jankinak[2]


"Jandinak" = gosez hiltzen ari dena[1].
Lohitzüne
Oihergi
Maule

Lextarre
Jente txarra[1],
jente tzar inpartinentak[2]

Mendikota Bühamiak[1],
buhame galantak[2]
Mitikile



Larrori

Mendibile
Tratalant[1],
burhauti[1],
gezürti[1],
trünpürrak[1]
Basa saintu zanko mehiak[1],
kartakariak[2]

"Tratalant" =zaldi tratante[1]
"Burhauti" = akats bilatzaile[1]

"Trünpür" = tranpati[1]



Montori/Berorize Higanautak[1][2] "Higanautak" = protestanteak; herriko historian biztanle asko protestanteak izan dira.
Muskildi Buhamiak[1],
aztal beltz handiak[2]
Ospitalepea Izoztatü[1],
minakaisto[1],
gorejankin[1],
pergüt[1],
eskele[1],
güsak[1]

"Minakaisto" = musu triste[1]
"Gorejankin" = gosez bizi dena[1]
"Pergüt" = miserable[1]
"Eskele" = eskale[1]
"Güsa" = zarpailote[1]
Ozaraine
Erribareita
Los bascos[3][4]

Okzitanieraz; ahoskera: /lus 'baskus/.

Ozaze
Zühara
Jente txar üxkü-xilotak[2]
Oihü-egile handiak[2]
Pagola Erlijione gabiak[1]
Santa Grazi/Urdatx Kontrabandista salbajiak[1],
salbajiak[1],
kuntrebandixt salbaje handiak[2]
Sarrikotapea Haien sendizaliak[2]
Sohüta Jente herrestak[1],
serora bühürtiak[1],
jente bankarrotak[2]
"Herrestak" = zabarrak[1]
"Serora bühürtia" = erlijiobidea utzi duen moja[1]
.
Urdiñarbe Jente desunesta[1]
Ürrüstoi

Larrabile

Killakariak[1][2],
jokülariak[1]
Kartakariak[1],
basa saintü zanko mehiak[2]
"Killakari" (oc quilha hitzetik) = bolo jokalari[1]

"Kartakari" = karta jokalaria[1]
.
Zalgize
Doneztebe
Itzal hotzak[2]


Beste guztiak, manexak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goitizenen arloarekin zerikusia duelakoan herrialde honetako euskal hiztunek sortu duten hitz ezagun bat ere ekar daiteke gogora: "manexak". Zuberotarrek hala deitzen diete beste euskaldun guztiei. Battittu Coyosek "manexina" forma femeninoa ere jaso du[5].

Zuberoarekin era guztietako harremanak izan dituen Baretos ibarreko herri batzuetakoak, baita Sarraltzüne auzokoa ere, bildu zituzten Vinsonek[1] nahiz Ziberoko herrien epixtola delakoaren egileak[2]. Konparaziorako okzitanieraz jasotakoekin batera azaltzen dira ondoko taulan:

Herria Ezizena euskaraz Ezizena okzitanieraz
Aramitze/Aràmits Bühame müstrüak (ijito handiak) Eths graulhèrs, eths bohèmis
Arhantze/Ansa Karreterak (bide egileak) Los cabòs
Ereta/Areta Broia[6] jale handiak Los hartanèrs, los cabècs
Inhasi/Hiars Jente itsusia
Landa/Lana Xerxebrütak (auzi bilatzaileak)
Sarraltzune/eth Barlanés Karreterak


Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch ci cj ck cl cm cn co cp Julien Vinson: Le Folk-lore du Pays Basque, Maisonneuve, 1883. Julien Vinson euskalaria eta Iparraldeko herriei buruzko erran zaharrak (II) izenpean Joseba Aurkenerenak Kazeta.infon gogora ekarritakoak.
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az J.B.B. Santa Graztarra, Herria, 2063. zkia., 1990. Interneten Bertso eta olerkien hemerotekan Armiarma.comek jasoa.
  3. a b Andreu Horcada: La philosophie du béarnais à travers les proverbes. Lo bearnés a travèrs los arreporèrs, Los Caminaires elkartea. Autoedizioa. 415.or.
  4. a b Maison de la Cultura Occitana deras Hautas-Pireneas: Pirinio Atlantikoetako okzitanierazko ezizenen zerrenda.
  5. Battittu Coyos: Xiberotarra Zuberera. Le dialecte souletin, Elkar, Donostia, 2007; 8.or.
  6. Urez eta arto irinaz egindako salda.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo loturak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]