Galileo Galilei: berrikuspenen arteko aldeak

Galileo Galilei
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei
Jaiotza	Pisa, 1564ko otsailaren 15a
Herrialdea	Florentziako Dukerria (1564 - 1569); Toskanako Dukerri Handia (1569 - 1642)
Bizilekua	Pisa; Padua; Florentzia
Heriotza	Arcetri, 1642ko urtarrilaren 8a (77 urte)
Hobiratze lekua	Santa Croce
Familia
Aita	Vincenzo Galilei
Ama	Giulia Ammannati
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Bikotekidea(k)	ikusi Marina Gamba (en) ;
Seme-alabak	ikusi Vincenzo Gamba (en) ; Maria Celeste (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Michelagnolo Galilei (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Pisako Unibertsitatea ; (1581 - 1585) : medikuntza, matematika
Tesi zuzendaria	Ostilio Ricci (en)
Doktorego ikaslea(k)	Giuseppe Biancani (en) ; Benedetto Castelli (en) ; Mario Guiducci (en) ; Vincenzo Viviani
Hizkuntzak	latina; italiera
Ikaslea(k)	ikusi Niccolò Arrighetti (en) ; Giuseppe Biancani (en) ;
Jarduerak
Jarduerak	astronomoa, filosofoa, matematikaria, fisikaria, asmatzailea, astrologoa, polimata, unibertsitateko irakaslea, zientzialaria, ingeniaria eta filosofoa
Lantokia(k)	Pisa; Padua eta Florentzia
Enplegatzailea(k)	Pisako Unibertsitatea (1589 - ; Paduako Unibertsitatea (1592 -
Lan nabarmenak	ikusi Galileoren transformazio; equations for a falling body (en) ;
Jasotako sariak	ikusi International Space Hall of Fame (1991) ;
Kidetza	Accademia della Crusca; Linzeen Akademia; Accademia delle Arti del Disegno (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Eliza latinoa

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

10:12, 22 otsaila 2018ko berrikusketa

Artikulu hau fisikari eta astronomo italarriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Galileo (argipena)».

Galileo Galilei (Pisa, Florentziako Dukerria, 1564ko otsailaren 15a - Arcetri, Toskanako Dukerri Handia, 1642ko urtarrilaren 8a) italiar matematikari, fisikari eta astronomoa izan zen. Astronomia modernoaren aitatzat hartua izan da.^[1]

Bizitza

Galileo zazpi anai-arrebako familia batean jaio zen Pisan; aita, Vincenzo Galilei, musikagilea zen. Pisako Unibertsitatera hamazazpi urterekin iritsi zen, eta han medikuntza, matematika eta fisika ikasi zituen. Unibertsitate hartako ikasle zela, katedraleko lanpara bati begira geratu zen, lanpararen mugimendu erregularrari zehatz esanda. Etxera itzuli eta berunezko bolatxoekin eta luzera desberdineko hariekin esperimentuak egiten hasi omen zen. Bolatxoen pisua edozein izanda ere, joan-etorria egiteko bolatxoek denbora berdina behar zutela konturatu zen; denbora hariaren luzerak baino ez zuen aldatzen. Diotenez, horrela hasi zen penduluaren historia.^[2]

Txikitatik ikasteko gaitasun handia erakutsi bazuen ere, ikasle bihurriaren fama izan zuen. Besteak beste, Pisako Unibertsitatean zegoela arropa akademikoak janzteari uko egin zion, lana egokiro egiteko traba egiten ziola argudiatuz. Ukapen hori larrutik ordaindu zuen, unibertsitatetik bota egin baitzuten. Hala ere, Florentzian matematika ikasten jarraitu, irakaskuntza pribatuan hasi eta bere lehenbiziko lanak argitaratu zituen. 1589an, Guidobaldo del Montek lagundurik, lortu zuen nahikoa kostata Pisako Unibertsitatean Matematikako katedra.^[2]

Lorpen zientifikoak

Galileo zeruari behatzeko teleskopioa lehen erabili zutenetariko bat izan zen. Hasieran 9x-eko teleskopio bat izan zuen, baina luze gabe 30x-eko bat eskuratu zuen. Jupiterren lau satelite handienak kausitu zituen. Planeta hark ere, Artizarrak eta Ilargiak bezala, faseak zituela aurkitu zuen. Aurkikuntza bi horiek Kopernikok asmatutako eredu heliozentrikoari bultzada bat eman zioten. Galileo Ilargiko mendiak, Eguzki-beltzuneak, eta "kontaezineko izar multzo bat" ikusteko gai izan zen.

Eguzki-beltzuneak ikustean lehenengo mendebaldetarra izan zen, txinatarrek aspalditik ikusiak baitzituzten. Izarren ezkutatzetik Ilargia esfera osotua ez dela (hori teleskopio bidez baino ez dago ikusterik) kausitu zuen.

Dinamikari buruzko lanek Keplerren eta Newtonen mugimendu-arauei bidea erraztu zieten. Eredu esperimentala erabiltzean eta Naturaren arauen deskribapena egitean ere aitzindaria izan zen. Bolei buruz egindako ikerketetan, erortzen diren gauzen lastertasunak beren masarekin zer ikusirik ez duela aurkitu zuen; halaber, objektuek daukaten abiadura gordetzen dutela indar batek haiei eragin arte.

Era berean, Galileik deskubritu zuen penduluaren mugimenduek denbora bera behar dutela, luzera edozein izanik. Horrek gero egin ziren erlojuei buruzko aurkikuntzak ahalbidetu zituen.

Galileok Italiatik at gutxienez ondo ezagututako liburu mardul batzuk idatzi zituen; hala ere, aurkikuntza gehienak liburuetan eta oharretan baino ez dira bizi gaur egunean. Zirriborroak egin zituen asmatutako tramankuluekin, hala nola, tomate-txikitzaile bat, sakelako orrazi bat eta abar.

Elizarekiko eztabaida

Galileo kristau amorratua zen; alabaina, Sidereus Nuncius tratatuan idatzitakoak iskanbila sortu zuen, denek sistema ptolomeaiko eta aristotelikoari eusten baitzioten (hau da, Lurra unibertsoaren erdian dagoelako teoriaren jarraitzaile ziren), Elizako aitek beste edozein teoria Itunen aurkakoak izango zela ezarri zuten.

1616. urtean Inkisizioak Galileori gaztigatu zion Kopernikoren teoriak ez defenditzeko. Bere lana teoria baino ez zela esan arren, lanak kaleratzean elizaren protokoloa jarraitu arren eta Maffeo Barberinirekiko (gero Urbano VIII. aita santua izan zena) laguntasun handia izan arren, teoriak arbuiarazi zizkioten eta bizi osorako etxean izan zuten atxilo (1633-1642).

Inkisizioak Galileok epaia atzeratzeko (makal baitzebilen) egindako saiakerak gaitzetsi zituen. Urbano VII.a buru izan zuen bilera batean Inkisizioak Galileo Erromara joan behar zela edo atxilotu eta kateaturik bertaratu behar izango zutela erabaki zuen. 1633. urtean Inkisizioak itaundu zuen eta nahiz eta ziega batean sartu ez, Inkisizioaren bulegoan izan zuten 22 egunez.

1633ko ekainaren 22an, Erromako Inkisizioak Galileoren aurkako epaia zabaldu zuen. 69 urte zituen eta makal zebilen; beraz, errukitzeko eskatu zion Inkisizioari. Tortura ezarriko ziotela mehatxatu zuten eta Galileok, mehatxu hori egiazkoa zelakoan zegoenez (Giordano Bruno erre baitzuten 1600. urtean, naturaren teoria naturalistikoa bultzatu izanagatik), Elizak eskatu zion guztia egin zuen. Hortaz, bere lan guztiari uko egin zion; are gehiago, bere teoriak bultzatuko zituen edonor salatuko zuela zin egin zuen.

Galileo espetxera kondenatu zuten, baina adina zela kausa, bere etxean eduki zuten atxilo, Arcetriko eta Florentziako bere bi etxeetan. Hernia zuenez, Florentziako sendagile batengana joateko baimena eskatu zuen; hala ere, Erromatik ukatu egin zioten eta, berriro eskatuz gero, kartzelaratuko zutela jakinarazi. Atxilo zegoelarik, gizarte harremanak uztera behartu zuten: ikerketa batzuk egiten uzten zioten, baina zentsurapean. 1638an itsu geratu zen eta Florentziako etxera mugitzeko baimena eman zioten, sendagileengandik hurbilago egoteko. Dialogo liburua Index Librorum Prohibitorum zerrendan sartu zuten, hots, Erromatar Eliza Katolikoak debekatutako liburuen zerrendan, 1822. urte arte indarrean izan zena.

359 urte geroago, 1992. urtean Joan Paulo II.a aita santua desenkusatu zen eta liburuari debekua kendu zion.

Lanak

Sidereus nuncius (1610), Ibon Plazaolak euskaratua.^[3]

Ikus, gainera

Sidereus nuncius

Erreferentziak

↑ Singer, Charles Joseph. A Short History of Science to the Nineteenth Century. Clarendon Press, 1941 (Noiz kontsultatua: 2014-4-22).
↑ ^a ^b Mendiburu, Joana. Galileo Galilei, XVII. mendeko jakintsua. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-22).
↑ Guillermo ROA ZUBIA: «Sidereus nuncius, izarretako albistaria», Elhuyar aldizkaria, 2010-04-01.

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Galileo Galilei

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Galileo Galilei

Datuak: Q307
Multimedia: Galileo Galilei / Q307
Aipu famatuak: Galileo Galilei

[1] Singer, Charles Joseph. A Short History of Science to the Nineteenth Century. Clarendon Press, 1941 (Noiz kontsultatua: 2014-4-22).

[elhuyar-2] Mendiburu, Joana. Galileo Galilei, XVII. mendeko jakintsua. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-22).

[3] Guillermo ROA ZUBIA: «Sidereus nuncius, izarretako albistaria», Elhuyar aldizkaria, 2010-04-01.

[1]

[2]

[3]

@@ 6. lerroa: / 6. lerroa: @@
 {{Biografia_infotaula_automatikoa}}
-'''Galileo Galilei''' ([[Pisa]], [[Italia]], [[1564]]ko [[otsailaren 15]]a - [[1642]]ko [[urtarrilaren 8]]a) [[filosofo]]a, [[fisikarien zerrenda|fisikaria]] eta [[astronomo ospetsuak|astronomo]]a izan zen. [[Astronomia]] modernoaren aita izendatua izan da, eta, [[Bacon (argipena)|Bacon]]<nowiki/>ekin batera, metodo zientifikoaren aitzindaria.
+'''Galileo Galilei''' ([[Pisa]], [[Florentziako Dukerria]], [[1564]]ko [[otsailaren 15]]a - [[Arcetri]], [[Toskanako Dukerri Handia]], [[1642]]ko [[urtarrilaren 8]]a) [[italiar]] [[matematika]]ri, [[fisikarien zerrenda|fisikari]] eta [[astronomo ospetsuak|astronomo]]a izan zen. [[Astronomia]] modernoaren aitatzat hartua izan da.<ref>{{erreferentzia|izena= Charles Joseph |abizena= Singer  |url=https://books.google.es/books?id=mPIgAAAAMAAJ&pgis=1&redir_esc=y |izenburua=A Short History of Science to the Nineteenth Century |argitaletxea= Clarendon Press, 1941  | sartze-data=2014-4-22}}</ref>
 [[Fitxategi:Galileo moon phases.jpg|thumb|200px|[[Ilargia]]ren faseak Galileok marraztuak]]
+== Bizitza ==
+Galileo zazpi anai-arrebako familia batean jaio zen Pisan; aita, [[Vincenzo Galilei]], musikagilea zen.  [[Pisako Unibertsitatea|Pisako Unibertsitatera]] hamazazpi urterekin iritsi zen, eta han medikuntza, matematika eta fisika ikasi zituen. Unibertsitate hartako ikasle zela, katedraleko lanpara bati begira geratu zen, lanpararen mugimendu erregularrari zehatz esanda. Etxera itzuli eta berunezko bolatxoekin eta luzera desberdineko hariekin esperimentuak egiten hasi omen zen. Bolatxoen pisua edozein izanda ere, joan-etorria egiteko bolatxoek denbora berdina behar zutela konturatu zen; denbora hariaren luzerak baino ez zuen aldatzen. Diotenez, horrela hasi zen [[pendulu]]aren historia.<ref name="elhuyar">{{erreferentzia|izena= Joana |abizena= Mendiburu |url=http://aldizkaria.elhuyar.eus/erreportajeak/galileo-galilei-xvii-mendeko-jakintsua/ |izenburua=Galileo Galilei, XVII. mendeko jakintsua |argitaletxea= ''elhuyar zientzia eta teknologia'',  CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus  | sartze-data=2018-2-22}}</ref>
+Txikitatik ikasteko gaitasun handia erakutsi bazuen ere, ikasle bihurriaren fama izan zuen. Besteak beste, Pisako Unibertsitatean zegoela arropa akademikoak janzteari uko egin zion, lana egokiro egiteko traba egiten ziola argudiatuz. Ukapen hori larrutik ordaindu zuen, unibertsitatetik bota egin baitzuten. Hala ere, [[Florentzia]]n matematika ikasten jarraitu, irakaskuntza pribatuan hasi eta bere lehenbiziko lanak argitaratu zituen. [[1589]]an, [[Guidobaldo del Monte]]k lagundurik, lortu zuen nahikoa kostata Pisako Unibertsitatean Matematikako katedra.<ref name="elhuyar"></ref>
 == Lorpen zientifikoak ==
 Galileo zeruari behatzeko teleskopioa lehen erabili zutenetariko bat izan zen. Hasieran 9x-eko teleskopio bat izan zuen, baina luze gabe 30x-eko bat eskuratu zuen. [[Jupiter]]ren lau satelite handienak kausitu zituen. Planeta hark ere, [[Artizarra]]k eta [[Ilargia]]k bezala, faseak zituela aurkitu zuen. Aurkikuntza bi horiek Kopernikok asmatutako eredu heliozentrikoari bultzada bat eman zioten. Galileo Ilargiko mendiak, [[Eguzki-beltzune]]ak, eta "kontaezineko izar multzo bat" ikusteko gai izan zen.