Edukira joan

Artizarra

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu hau planetari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Venus (argipena)».
Artikulu hau planetari buruzkoa da; sare sozial tekniko-zientifiko-profesionala gaitzat duena beste hau da: «Artizarra (sare soziala)»
Artizarra ♀
Artizarra
Izendapenak
Izen alternatiboa
Venus
Adjektiboaartizartar
Ezaugarri orbitalak[1][3]
Garaia: J2000
Afelioa
  • 108939000 km
  • 0.728213 UA
Perihelioa
  • 107477000 km
  • 0.718440 UA
  • 108208000 km
  • 0.723327 UA
Eszentrikotasuna0.0067
583.92 egun[1]
Batezbesteko abiadura orbitala
35.02 km/s
50.115°
Makurdura orbitala
76.678°
Perihelioaren argumentua
55.186°
Sateliteakez
Ezaugarri fisikoak
Batezbesteko erradioa
  • 6051.8±1.0 km[4]
  • 0.9499 Lur
Zanpaketa0[4]
Gainazal azalera
  • 4.60×108 km2
  • 0.902 Lur
Bolumena
  • 9.28×1011 km3
  • 0.866 Lur
Masa
  • 4.8676×1024 kg
  • 0.815 Lur
Batezbesteko dentsitatea5.243 g/cm3
Gainazal grabitatea
  • 8.87 m/s2
  • 0.904 g
10.36 km/s
Errotazio periodo siderala
−243.0185 egun (atzeranzkoa)
Ekuatoreko errotazio abiadura
6.52 km/h (1.81 m/s)
177.36°[1]
Ipar Poloko igoera zuzena
  • 18h 11m 2s
  • 272.76°[5]
Ipar Poloko deklinazioa
67.16°
Albedoa
  • 0.67 (geom.)[6]
  • 0.90 (Bond)
Gainazaleko tenp. min batezbeste max
Kelvin 737 K[1]
Celsius 462 °C
  • distiratsuena −4.9[7][8] (gora)
  • −3.8[9] (betea)
Diametro angeluarra
9.7″ to 66.0″[1]
Atmosfera
Gainazaleko presioa
92 bar (9.2 MPa)
Osaera

Artizarra[10] Eguzki-sistemako bigarren planeta da. Eguzkiari bira ematen dio Lurreko 224,7 egunean behin[11]. Planeta guztien artean errotazio-periodorik luzeena da, 243 egun, eta beste planeta guztien kontrako noranzkoan biratzen du (Eguzkia mendebaldetik ateratzen da eta ekialdean jarri)[12]. Ez du satelite naturalik. Hizkuntza askotan Venus izena darama, Antzinako Erromako edertasun eta maitasunaren izen bereko jainkosaren omenez. Ilargiaren ostean, distirarik handiena duen gaueko zeruko bigarren objektua da. Bere itxurazko magnitude maximoa -4,6 da, nahikoa argia itzalek sortzeko gauez eta, batzuetan, egun-argiz ere ikusi ahal izateko[13][14]. Lurraren orbitaren barruan biratzen du eta, beraz, behe-planeta bat da. Lurretik ikusita, ez da inoiz Eguzkitik asko aldentzen; bere distantzia-angeluarrik handiena (elongazioa) 47,8º da.

Artizarra planeta teluriko bat da, eta askotan deitu zaio Lurraren "planeta-ahizpa", antzeko tamaina, masa, Eguzkiarekiko gertutasuna eta konposizioa dutelako. Hala ere, Lurrarekiko guztiz ezberdina da beste ezaugarri batzuetan. Lau planeta telurikoen artean atmosferarik sendoena duena da, %96 karbono dioxidoa. Presio atmosferikoa Lurrekoa baino 92 aldiz altuagoa da, gutxi gorabehera itsasoan 900 metroko sakoneran dagoena. Artizarra da ere Eguzki-sistemako planetarik beroena, 735 Kelvineko batez besteko tenperaturarekin (462 °C), Merkurio Eguzkitik gertuago baldin badago ere. Artizarra isla handiko azido sulfurikozko hodeiez inguratuta dago, eta horregatik bere gainazala ezin da ikusi espaziotik argi ikuskorrarekin. Baliteke urezko ozeanoak izatea iraganean, baina guztiak lurrundu dira tenperatura altua dela eta[15][16], eta berotegi-efektuzko gasen ondorioz[17]. Tenperaturaren ondorioz, ura fotodisoziatu dela pentsatzen da, hidrogeno librea eguzki-haizeak planeten-arteko espaziora eramanez, planetak ez baitu eremu magnetikorik. Artizarraren gainazala basamortu lehorra da, lauza moduko arrokekin eta noizbehinkako ezaugarri bolkanikoekin.

Gaueko zeruko objektu distiratsuenetako bat izanik, Artizarrak giza kulturan eragin handia izan du, eta bere aipamenak daude idazkunak daudenetik. Jainko edo sakratu izaera izan du kultura askotan, eta idazle zein poetak eragin ditu, goizeko izar zein arratseko izar gisa. K. a. 2. milurtekoan jada planetaren mugimendu erlatiboa aztertu eta idatzi zen[18].

Lurretik gertuen dagoen planeta izanik, Artizarra izan zen gizakiak bisitatu zuen lehen Lurretik kanpoko planeta. Mariner 2k 1962an bisitatu zuen eta Venera 7k bertan lurrartu 1970ean. Artizarraren hodeiek ez dute baimentzen gainazala ikustea, eta ezin izan zen detailezko maparik egin Magellan zunda bertara 1991ean iritsi zen arte. Misio konplexuagoak proposatu dira, bertara ibilgailu bat bidaliz, baina dituen muturreko baldintzek asko zailtzen dute helburu hori.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artizar hitza argi-izar hitz-elkarketatik eratortzen da euskaraz[19]. Argiarekin lotutako hitz asko agertzen dira, hizkuntza askotan, Artizarra deitzerakoan[20].

Inguruko erdara gehienetan planetari Venus deitzen diote, mitologiako Venusen omenez. Jainkosa horretatik datoz beste hitz batzuk ere, hala nola gaixotasun benereo adjektiboa, edo sexu-harremanei lotutako venuskeria[21] izena.

Ezaugarri fisikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarra eta Lurra.

Artizarra Eguzki-sistemako lau planeta telurikoetako bat da, hau da, Lurra bezala arrokazko gorputz bat duten planetak. Lurraren antzekoa da tamainan eta masan, eta askotan aipatu da Lurraren "ahizpa" edo "bikia" dela[22]. Artizarraren diametroa 12.103,6 kilometrokoa da, Lurrarena baino 638,4 gutxiago, eta bere masa Lurraren %81,5 da. Artizarraren gainazalak, ordea, alde handiak ditu Lurrarekiko, bere atmosferaren %96,5 karbono dioxidoa baita, eta beste %3,5 nitrogenoa[23].

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarraren mapa topografikoa.
Mapa altimetrikoa.

Artizarraren gainazalaren inguruan espekulazio handia egon zen XX. mendean astronomoek bere sekretuak ezagutzen hasi ziren arte. Venera misioek, 1975 eta 1982an, sedimentuz estalitako gainazal bat erakutsi zuten, arroka angeluarrekin[24]. 1990-91n Magellan zundak detaile handiz kartografiatu zuen planeta. Bulkanismo handia erakusten duen planeta da, eta sulfurozko atmosferak dio sumendien jarduera orain dela gutxi arte garatu dela[25][26].

Artizarraren gainazalaren %80 inguru lautada bolkanikoz estalita daude: %70 arroilak dira eta beste %10 lautada lobulatu leunak[27]. Bi goi-ordokik osatzen dituzte "kontinente" dei genezakeen gainazala, bata planetaren ipar-hemisferioan eta bestea ekuatorearen hegoaldean. Iparreko kontinenteari Ixtar Terra izena eman zaio, Ixtar babiloniar maitasunaren jainkosaren omenez. Kontinente hori Australiaren tamainakoa da. Maxwell Montes, Artizarreko mendirik altuena, Ixtar Terran dago. Planetaren batez besteko altueratik 11 kilometro altxatzen da[28]. Hegoaldeko kontinenteari Afrodita Terra izena eman zaio, Antzinako Greziako maitasunaren jainkosaren omenez, eta bi kontinenteetatik handiena da, gutxi gorabehera Hego Amerikaren tamainakoa. Hainbat haustura eta faila daude eremu hau estaltzen[29].

Ez da aurkitu laba-fluxuen arrastorik gaur egun ikus daitezkeen galdaren inguruan, eta hau misterio bat da. Planetak inpaktu-krater gutxi ditu, demostratuz gainazala erlatiboki gaztea dela, agian 300 eta 600 milioi urte artean[30][31]. Artizarrak planeta harritsuetan dauden krater, mendi eta bailaraz gain baditu beste ezaugarri berezi batzuk. Horietako batzuk goialde laua duten sumendiak dira, "farra" izenekoak. 20 eta 50 kilometro arteko diametroa duten sumendi biribilak dira, 100 eta 1.000 metro arteko altuerarekin. Badaude ere izar itxura duten fraktura sistemak, "novae" izenekoak. Beste egitura batzuek haustura erradial edo zentrokideak dituzte, eta amaraun baten antza dutenez "araknoide" izena eman zaie. "Coronae" izenekoak pitzadura eraztun zirkularrak dira, sakonune batez inguratuak. Ezaugarri hauek sumendi jatorria dute[32].

Artizarreko gainazaleko ezaugarri gehienei emakume historiko zein mitologikoen izena jarri zaie[33]. James Clerk Maxwellen omenez deitutako Maxwell Montes eta Alpha Regio, Beta Regio eta Ovda Regio dira salbuespenak. Guzti hauek Nazioarteko Elkarte Astronomikoa bere gaur egungo izendatze sistema erabaki haurretik izendatu ziren[34].

Artizarreko ezaugarri fisikoen luzerak bere lehen meridianoarekiko zenbatzen dira. Hasirako lehen meridiano hori Alpha Regioren hegoaldean zegoen "Eva" izeneko puntu distiratsuan jarri zen[35]. Venera misioak amaitu ostean, lehen meridiano hau lekuz aldatu zen eta Ariadne kraterraren erdiko pikotik pasatzen zen meridiano gisa definitu zen[36][34].

Gainazala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Artizarreko geologia»

Argiari opakuak diren arren, lainoak uhin luzeei (radar uhinei) gardenak dira. Hori dela eta, gainazalaren propietateak aztertu ahal izan dira distantzia luzeetatik. Lehenengo mapa globala Pioneer Venus Orbiter zundak lortu zuen 1980ko hamarkadako hasieran.

Sumendiak eta jarduera bolkanikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Maat Mons sumendiaren irudia

Artizarraren gainazal gehiena sumendien jarduerak eraldatutako lurrak ditu. Artizarrean Lurrean baino askoz sumendi gehiago daude, eta 100 kilometroko zabalera duten 167 sumendi daude. Lurrean tamaina antzekoa duen sumendi-konplexu bakarra Hawaiiko Uharte Handia da[32]. Honen arrazoia ez da Artizarrak Lurrak baino sumendi gehiago dituela, baizik eta bere gainazala zaharragoa dela. Lurreko lurrazal ozeanikoa etengabe berritzen da subdukzioa dela eta plaken tektonikaren eraginez, eta batez beste 100 milioi urte ditu[37]. Artizarraren gainazalak 300-600 milioi urte inguru dituela kalkulatzen da[30][32].

Ebidentzia ezberdinetan oinarrituta, Artizarrean oraindik ere sumendien jarduera dagoela uste da. Venera programan zehar, adibidez, Venera 9 orbitatzaileak Artizarrean tximistak aurkitu zituen espektroskopia bidez[38], eta Venera 12 zundak tximista zein trumoiak aurkitu zituen[39]. 2007ko Europako Espazio Agentziaren Venus Express misioak irrati bidezko frogak lortu zituen tximista horiena[40][41]. Aukeretako bat da sumendien leherketak tximista horiek sortzea. Beste ebidentzia bat sufre dioxidoaren kontzentrazioen neurketatik dator, 10 aldiz jaitsi zena 1978tik 1986ra, eta berriro ere igo zena 2006an, azken aldiz jaisteko[42]. Neurrien aldaketa horiek sumendietan izan dezake jatorria[43][44].

2008an eta 2009an Venus Express zundak bulkanismoaren ebidentzia berriak aurkitu zituen: Ganis Chasma rift eskualdean[45] infragorriarekin puntu-beroak aurkitu zituen Maat Mons sumendiaren inguruan. Puntu horietako hiru orbita batean baino gehiagotan ikusi ziren. Hipotesia da hiru puntu bero horiek berriki isuritako laba direla[46][47]. Tenperatura ezezaguna da, ezin izan zirelako neurtu, baina 800-1.100 K ingurukoak direla uste da[48].

Inpaktuzko kraterrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Talka kraterrak (radar datuetatik eratutako irudia).

1.000 bat inpaktuzko krater zenbatu dira Artizarrean, gainazal osoan zehar sakabanatuta. Lurrean edo Ilargian dauden kraterrek degradazio maila ezberdina dute. Ilargian, adibidez, degradazio hori beste krater batzuen inpaktuetan desagertzen joan ziren, Lurrean higadurak eta haizeak suntsitzen diren bitartean. Artizarreko kraterren %85 inguru ez daude kaltetuta. Krater kopuruak, eta euren egoera dela eta, planetak gainazal guztiz berritua izan zuela pentsatzera garamatza, orain dela 300-600 miloi urte inguru[30][31], bulkanismoaren apaltzearekin batera[49]. Lurreko lurrazala etengabe mugitzen ari den bitartean, Artizarrean ez dago horrelako fenomenorik. Plaken tektonikak ezin duenez mantuaren beroa disipatu, Artizarrak prozesu zikliko bat jasaten du zeinetan mantuaren tenperatura igotzen den momentu kritiko batera iristen den arte non azala ahultzen den. Orduan, 100 milioi urte inguruko epe batean, subdukzioa ematen da eskala erraldoian, gainazala guztiz berrituz[32].

Artizarreko kraterrek 3 eta 280 kilometro arteko diametroa dute. Ez da aurkitu 3 kilometro baino txikiagoak diren kraterrak, sartzen diren objektu txikienek atmosfera dentsoak suntsitzen dituelako. Energia zinetikoa txikia duten objektuak atmosferak geldotzen ditu eta ez dute kraterrik sortzen[50]. 50 metro baino txikiagoak diren objektu guztiak suntsitu eta erreko lirateke azalaren aurka iritsi aurretik[51].

Barne egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarraren barne-egitura.

Datu sismiko eta bere inertzia-momentuaren ezagutzarik gabe, informazio zuzen gutxi dugu barne egitura zein den ulertzeko, baita bere geokimika zein den ebazteko[52]. Artizarra eta Lurraren arteko tamaina, masa eta dentsitate antzekotasunek esaten digute barne-egitura antzekoa izango litzatekeela: nukleoa, mantua eta azala. Lurrean gertatzen den bezala, Artizarreko nukleoa partzialki likidoa izango litzateke, bi planetak hozten joan direlako abiadura berdinean[53]. Artizarra Lurra baino txikiagoa denez, barnean izango zuen presioa %24 txikiagoa izango litzateke[54]. Artizarrean, hala ere, ez dago plaken tektonikarik (edo ebidentziarik) Artizarrean; uste denez, azala oso sendoa da eta ezin da subdukziorik eman urik gabe, biskositate nahikoa lortzen ez duelako. Planetak, honela, bero gutxiago galtzen du barrutik, ez da hozten eta barneko mugimenduak ez du sortzen eremu magnetikorik[55]. Artizarreko beroa tarteka ematen diren lurrazal berria eratzeko ebentuetan osatuko litzateke[30].

Atmosfera eta klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Artizarraren atmosfera»
Artizarreko atmosfera hain da dentsoa, ezin dela gainazala ikusi.

Oso atmosfera dentsoa du Artizarrak, %96,5 karbono dioxidoz eta %3,5 nitrogenoz osatua, beste gas batzuekin batera, batez ere sufre dioxidoa[24]. Atmosferaren masa Lurrekoa baino 93 aldiz handiagoa da, gainazaleko presioa 92 aldiz handiagoa den bitartean, gutxi gorabehera Lurreko ozeanoetan 900-1.000 metroko sakoneran dagoen presioa. Dentsitatea gainazalean 65 kg/m3 da, urarenaren %65 eta 50 aldiz dentsoago Lurreko atmosfera baino presio eta tenperaturaren baldintza normaletan. aberastasun handiak berotegi-efektu izugarri bat sortzen du, Eguzki-sistemako handiena, tenperatura 735 K-ra (462 ºC) baino gehiagora igoz egunez zein gauez[56]. Merkurio baino beroagoa da, nahiz eta Eguzkitik askoz urrunago egon eta erradiazio gutxiago jaso[57]. Tenperatura hau esterilizazioan erabiltzen dena baino altuagoa da.

Ikerketek erakutsi dute Artizarraren historiaren hasieran, orain milaka milioi urte, Lurreko atmosferaren antza gehiago zuela, eta gainazalean ur likido kopuru handia egon zela, baina 600 milioi edo milaka milioi urte eta gero[58], berotegi-efektuaren ondorioz jatorrizko ura lurrundu zela, oraindik gehiago handituz berotegi-efektua eta bere eragina[59]. Artizarreko gainazaleko kondizioak ez dira jada Lurraren antzekoak, baina behinola bizi izan zen bizia gain, espekulatzen da Artizarreko goiko hodeien artean, gainazaletik 50 kilometrora, bizia egon daitekeela, tenperaturak 303 eta 353 Kelvin artean delako ingurune azido batean[60][61][62].

Inertzia termalak eta haizeren eraginez bero-transferentzia ematen da behe-atmosferan. Horregatik, Artizarreko gainazaleko tenperatura ez da asko aldatzen gauaren eta egunaren artean, Artizarraren errotazio abiadura oso geldoa izan arren. Gainazaleko haizeak geldoak dira, kilometro gutxi batzuk orduko, baina atmosferak gainazalean duen dentsitatea oso altua denez, indar handia du oztopoen aurka, eta gainazaletik hautsa eta arroka txikiak mugitzeko gai da. Gizaki batentzat zaila izango litzateke bertatik ibiltzea, beroa, presioa eta oxigeno falta arazo ez balira izango[63].

hodei geruza lodien gainean azido sulfurikoz osatutako geruza bat dago, sufre dioxido eta ura elkartzean ematen den erreakzio kimikoaren ondorioz. Gainera, atmosferaren %1 burdin (III) kloruroa da[64][65]. Beste osagai posible bat burdin (III) sulfatoa, aluminio kloruro eta anhidrido fosforikoa dira. Hodeiek altuera ezberdinetan osagai ezberdinak izan ditzakete, eta partikulen distribuzio ezberdina[64]. Hodei hauek eguzki-argiaren %90 islatu eta barreiatzen dute, eta Artizarraren gainazala ikustea galarazten dute. Artizarra Eguzkitik Lurra baino gertuago badago ere, eguzkiaren argi gutxiago jasotzen du gainazalean. 300 km/h duten haizean ematen dira hodeien goialdean, lauzpabost Lurreko egunean behin Artizarra inguratzen dutenak[66]. Haizea Artizarra baino 60 aldiz azkarrago mugitzen da Artizarrean, Lurrean ematen diren haizerik bortitzenak errotazio abiaduraren %10-20 bitartean diren bitartean[67].

Artizarraren gainazala isotermala da; tenperatura konstantea du, baina ez bakarrik egunaren eta gauaren artean, baita ekuatorearen eta poloen artean ere[68]. Artizarraren makurdura axiala 3º baino txikiagoa da, Lurrak duen 23ºekin alderatuta, urtaroen arteko diferentzia handirik eragiten ez duena[69]. Tenperatura aldaketarik nabarmenena altitudearekin ematen da. Artizarreko lekurik altuena, Maxwell Montes, planetako lekurik freskoena da, 655 Kelvinekin (380 °C) eta 4,5 MPa atmosfera presioarekin (45 bar)[70][71]. 1995ean Magellanek mendirik altuenetan dagoen substantzia distiratsu baten argazkiak atera zituen, Lurrean dagoen elurraren antzekoa. Ziurrena da substantzia hau elurra sortzeko prozesuaren antzeko zerbaitek sortu zuela, baina askoz tenperatura altuagoan. Oso bolatila izango litzateke gainazalean kondentsatzeko, gorantz egingo luke era gaseoso batean, eta freskatzerakoan prezipitatuko litzateke. Ez dakigu zehazki zer izan daitekeen substantzia hau, baina telurioa edo galena izan daitekeela proposatu dute[72].

Artizarreko hodeiek tximistak sor ditzakete[73]. Tximista hauen existentzia eztabaidatua izan da Venerak lehen aldiz ikusi zituenetik. 2006-07 bitarte Venus Express zundak oso argi ikusi zituen tximistei lotutako uhinak. Noizbehinka gertatzen direnez, eguraldiarekin lotuta egon litezke. Neurketen arabera, Lurrean dauden tximisten erdia egongo lirateke. 2007an Artizarreko hego poloan atmosferaren zurrunbilo bikoitz erraldoia aurkitu zen[74][75]. Venus Express misioak 2011an aurkitu zuen ozono geruza bat dagoela Artizarraren atmosferaren goiko aldean[76]. 2013ko urtarrilaren 29an ESAko zientzialariek aurkitu zuten Artizarraren ionosferak antzeko egoeran dagoen kometa baten ioi isatsa bezala hedatzen dela atzerantz[77][78]. 2015eko abenduan, eta ondoren 2016an, Japoniako Akatsuki misioko ikerlariek grabitazio-uhinek sortutako hodeien arrastoak aurkitu zituzten. Konfirmatzen bada, Eguzki-sistemako mota horretako hodeirik handienak izango lirateke[79][80][81].

Eremu magnetikoa eta nukleoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1967an Venera 4k aurkitu zuen Artizarraren eremu magnetikoa Lurrarena baino askoz ahulagoa dela. Eremu magnetikoa ionosfera eta eguzki-haizearen arteko interakziotik sortzen da, eta ez, Lurrean bezala, nukleoaren barne mugimenduak sortzen duen dinamoarengatik[82]. Artizarrak duen magnetosfera txiki induzitu horrek ez du babesten planeta erradiazio kosmikoaren aurka.

Artizarrak eremu-magnetiko intrintsekorik ez izatea ezustekoa izan zen, Lurraren antzekoa izanik tamainan, espero zelako dinamo efektu bera izatea. Dinamoa emateko hiru gauza behar dira: likido eroale bat, errotazioa eta konbekzioa. Uste denez, nukleoa elektrikoki eroalea da, baina bere errotazioa oso geldoa dela uste da; hala ere, errotazio geldo horrek dinamoa sortzeko gaitasuna izan beharko luke[83][84]. Honek esan nahi du dinamoa ez egoteko arrazoia konbekzio korronterik ez egotea dela. Lurrean, konbekzioa ematen da nukleoaren kanpo geruzetako likidoan, barnealdea kanpoaldea baino askoz beroago dagoelako. Artizarrean, lurzoru berria sortzeko gertakarietan plaken tektonika itxi eta bero-fluxua etengo luke kanpoalderantz. Honek mantuaren tenperatura igoko luke, eta beraz nukleoaren bero-fluxua geldotu. Ondorioz, ez dago barne geodinamorik eskuragarri eremu-magnetikoa sortzeko. Horren ordez, nukleoaren barne-beroak lurrazala berotzen du guztiz[85].

Badira beste aukera batzuk, adibidez Artizarrak ez duela barne nukleo solidorik[86], edo bere nukleoa ez dagoela hozten, nukleoaren parte likido osoa tenperatura antzekoan egonik. Beste aukera bat da nukleo osoa solidoa izatea jada. Nukleoaren egoera sufrearen kontzentrazioaren araberakoa izan daiteke, gaur egun ezezaguna dena[85].

Artizarraren inguruan dagoen magnetosfera ahulak esan nahi du eguzki-haizeak zuzeneko elkarrekintza duela kanpo atmosferarekin. Bertan, hidrogeno eta oxigeno ioiak sortzen dira, molekula neutroen disoziazioaren ondorioz erradiazio ultramorearen eraginez. Eguzki-haizeak energia nahikoa ematen du ioi hauek Artizarreko grabitate eremutik ihes egiteko. Higadura honen ondorioz, masa txikiko hidrogeno, helio eta oxigenoa etengabe galtzen da, masa handiagoko molekulak, karbono dioxidoa kasu, bertan geratzen den bitartean. Atmosferaren higaduraren ondorioz Artizarrak izan zezakeen ur guztia galtzea aukera bat da, sortu eta lehen mila milioi urteen barnean[87]. Higaduraren ondorioz Eguzki-sistemako beste planeta guztietan baino 100 aldiz deuterio proportzioa handiagoa dago[88].

Ezaugarri orbitalak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orbita

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarraren eta Lurraren orbitaren diagrama eskematikoa
Artizarraren posizio erlatiboa 2004tik 2050era bitarte

Artizarrak Eguzkia orbitatzen du 0,72 UA ingurura (108 milioi kilometro) eta orbita oso bat egiten du Lurreko 224,7 egunetan. Planeta guztietako orbitak eliptikoak badira ere, Artizarraren orbita da zirkularrena, 0,01eko eszentrikotasunarekin[11]. Artizarra Lurra eta Eguzkiaren tartean jartzen denean, behe-konjuntzioan, gugandik gertuen dagoen planeta da, 41 milioi kilometroko distantziara. Behe-konjuntzioa 584 egunean behin ematen da, batez besteko[11]. Lurraren orbitaren eszentrikotasuna jaisten ari denez, distantzia minimoa handiagoa izango da hemendik hamarnaka mila urtetan. 1etik 5383ra bitartea, 526 gerturapen egongo dira 40 milioi kilometro baino gutxiagora; ondoren, ez da egongo horrelako beste gerturapenik 60.158 urtetan[89].

Lurrak egiten dituen 8 orbitako Artizarrak 13 egiten ditu, gutxi gorabehera, 144ºko aldea egonik behe-konjuntzioen artean. Erresonantzia, beraz, 13:8 ingurukoa da. 8/13 0,615385 da, Artizarraren orbitaren erresonantzia 0,615187 den bitartean.Ondorioz, Lurretik Artizarrak duen posizio erlatiboaren marrazkia egingo bagenu, pentagrama bat sortuko litzateke (ikus alboko irudia).

Errotazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarraren geografia osoa ikusten den animazioa.

Eguzki-sistemako planeta guztiek erlojuaren aurkako noranzkoan orbitatzen dute Eguzkia Lurreko ipar polotik ikusia. Planeta gehienek euren ardatzaren gainean erlojuaren aurkako noranzkoan ere biratzen dute, baina Artizarrak erlojuaren aldeko norabidean errotatzen du Lurreko 243 egunean behin, planeta guztien artean errotaziorik geldoena. Bere errotazioa hain da geldoa, planeta ia esferikoa dela[90]. Aritzartar egun sideral batek urte bat baino gehiago irauten du: 243 Lurreko egun 224,7 egunen aurka. Artizarreko ekuatoreak 6,52 km/h abiaduran biratzen du, Lurrak 1.669,8 km/h-ko abiadura duen bitartean[91]. Artizarraren errotazioa geldotu da ere Magellan eta Venus Express zunden artean pasa diren 16 urteetan: 6,5 minutu gehiago hartzen ditu orain. Errotazio erretrogradoa denez, egunaren iraupena egun siderala baino laburragoa da: 116,73 Lurreko egun. Beraz, Eguzkia ateratzen den arteko tartea laburragoa da Merkurion baino, non 176 Lurreko egun behar dituen[92]. Artizarreko urte batean 1,92 aldiz ateratzen da Eguzkia. Artizarreko gainazalean dagoen behatzaile batentzat, Eguzkia mendebaldetik atera eta ekialdetik sartzen da[93], baina lainoak hain dira opakoak ezin dela Eguzkia nola ateratzen den ikusi Artizarreko gainazaletik[94].

Baliteke Artizarra eguzki-nebulosatik errotazio eta makurdura ezberdinarekin sortu izana, gaur egungo egoerara iritsiz biraketa kaotikoaren ondorioz; biraketa hori planeten perturbazioak eta bere atmosfera dentsoaren itsasaldiaren efektuak sortuko luke, milaka milioi urteetan zehar. Artizarraren errotazio periodoa Eguzkiaren grabitazioaren itsasaldien eta errotazio sinkronikoaren arteko oreka bat izan liteke[95][96].

Sateliteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Francesco Fontanak egindako Artizarraren balizko satelitearen marrazkiak.

Artizarrak ez du satelite naturalik[97]. Hainbat asteroide troiar ditu, ia-satelite bat den 2002 VE68[98][99] eta bi behin-behineko troiar, 2001 CK32 eta 2012 XE133[100]. XVII. mendean Giovani Cassinik Artizarraren inguruan ilargi bat zegoela esan zuen, Neith izenekoa, eta hurrengo 200 urteetan hainbat ikustaldi egon ziren, baina gehienak gertu ikusten ziren izarrak zirela konprobatu zen. Alex Alemik eta David Stevensonek 2016an egindako Eguzkia-sistemaren sorrerari buruzko simulazioetan ikusi zen oso probablea dela Artizarrak bere hasierako garaietan ilargi bat edo gehiago izatea, asteroide talka baten ondorioz orain dela milaka milioi urte[101]. Ikerketa berdinaren arabera, horrelako ilargi bat sortu eta 10 milioi urtera, beste inpaktu batek planetaren errotazioaren noranzkoa aldatuko luke, eta ilargia espiral batean planetarekin talka egitera eramango luke. Beste talka batzuen ondorioz ilargiak sortu baziren, modu horretan ere desagertuko lirateke[102].

Sateliterik eza azaltzeko beste modu bat Eguzkiaren erakarpen indarra izango litzateke, hain gertu dagoen planeta bati zaila eginez satelite bat bere orbitan egonkortzea[97].

Behaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarra da zeruko argizagirik distiratsuena. Irudian agertzen den bigarren objekturik distiratsuena Jupiter da.

Begi hutsez ikusita, Artizarra beste edozein izar (Eguzkia kenduta) baino distiratsuagoa den puntu distiratsua da[103]. Planetaren batez besteko itxurazko magnitudea -4,14 da, 0,31ko desbideratze estandarrarekin. Unerik distiratsuena behe-konjuntzio batetik gertu ematen da, hazten ari den Ilargiaren fasearen forma duenean. Artizarra -3ko magnitudera pasatzen da Eguzkiak guk ikusten ez dugun aldea argitzen duenean. Planeta nahikoa argia da egun argiz ikusi ahal izateko, baita eguerdian ere[104], baina errazagoa da Eguzkia jada sartu denean edo ateratzear denean. Behe-planeta denez, beti dago Eguzkitik 47º baino gertuago[105].

Artizarrak Lurreko 584 egun behar ditu Lurra "gainditzeko". Egiten duenean "iluntzeko izar" izatetik "goizeko izar" izatera pasatzen da, ilunabarrean ordez egunsentian ikusiz. Merkurio ere behe-planeta da, eta bere elongazio maximo 28ºkoa da, baina zaila izaten da ikusten. Artizarra, ordea, zaila da ez-ikusten distiratsuenen dagoenean. Bere distira luzez ikus daiteke Eguzkia sartu eta gero. Distiratsuen dagoen uneetan askotan identifikatu izan da "objektu hegalari ezezagun" gisa.

Faseak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eguzkiaren inguruan biratzen duen heinean, Artizarrak Ilargiak dituen antzeko faseak erakusten ditu teleskopio batekin behatuta. Planeta disko "bete" baten antza du Eguzkiaren beste aldean dagoenean (goi-konjuntzioan). Ilargiak bezala laurdenak ere erakusten ditu bere elongazio maximoa denean, eta hor da bere unerik distiratsuena. Lurrera gerturatzen joan ahala, "ilgora" edo "ilbehera" faseak ere baditu, teleskopio batez ikusita. Handiena denean "berria" denean da, behe-konjuntzioan. Bere atmosfera ikusgarria da une horretan, argiaren errefrakzioa ematen delako.

Trantsituak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarraren trantsitua, Eguzkiaren aurretik, behaketa ezberdinetan.

Artizarraren orbita Lurraren orbitarekiko makurtua dago; beraz, planeta Eguzkia eta Lurraren artetik igarotzen denean ez da ohikoa Eguzkiaren aurretik pasatzea. Artizarraren trantsituak bakarrik ematen dira behe-konjuntzioa eta Lurraren orbitaren planoak bat egiten dutenean. Trantsitu hauek ziklotan gertatzen dira, 243 urtean behin errepikatzen den ezaugarriekin. Trantsituak pareka ematen dira, zortzi urteko errepikapenekin, eta ondoren 105,5 eta 121,5 urtetako trantsitu gehiagorik gabe. Ezaugarri hau Jeremiah Horrocksek aurkitu zuen 1639an[106].

Azken trantsitu parea 2004ko ekainaren 8an eta 2012ko ekainaren 5 eta 6an eman zen. Trantsitu hori zuzenean ikusteko behatoki asko prestatu ziren[107]. Aurreko bikotea 1874ko eta 1882ko abenduan izan zen; hurrengoa 2117ko eta 2125eko abenduan gertatuko da[108]. Ezagutzen den argazkirik zaharrena 1874koa da. Historikoki, trantsituak garrantzitsuak izan dira, astronomoek unitate astronomikoaren tamaina zein den jakiteko erabili baitziren eta, beraz, Eguzki-sistemaren tamaina zein zen[109]. Cook Kapitaina Australiako ekialdeko kostaldea ikertzen ari zela, Tahitira joan zen 1768an bakarrik Artizarraren trantsitu bat egin ahal izateko[110][111].

Egun-argitan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egun-argitan Artizarra inongo tresnarik gabe ikusi izana hainbat aldiz idatzi da erregistro zientifikoan. Edmund Halleyk kalkulatu zuen bere distira maximoa zein zen 1716an, Londresen jende askok bere eguneko distiragatik kezka adierazi zutenean. Napoleon Bonapartek behin planeta ikusi zuen, egun argiz, Luxenburgon harrera batean zegoela[112]. Abraham Lincolnek presidente kargua hartu zuen egunean, 1865eko martxoaren 4an, Washington D.C.n jende askok ikusi zuen planeta[113]. Faseak ikustea oso zaila dela pentsatzen den arren, batzuek idatzi dute "ilgoran" dagoela ikusi dutela[114].

Ashen argia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artizarraren alde iluna argitzen duen fenomenoari ashen argia deitzen zaio, baina fenomeno hau benetan ematen dela eztabaidagarria da. 1643an lehen aipamena egin zen, alde ilunean argia zegoela esanez, baina ezin izan zen inoiz ziurtatu. Baliteke tximisten ondorioz izatea, edo ilusio-optiko bat ere izan daiteke, objektu distiratsu batean hutsune ilun bat ikustean sortzen den betetasun pentsamenduarena[115].

Ikerketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen ezagutza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artizarra zeruko objekturik distiratsuenetako bat da, eta horregatik historiaurretik ezaguna izan da eta giza kulturan paper garrantzitsua izan du.

Mesopotamia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ammisaduqako Artizarraren tableta

Babiloniako Ammisaduqako Artizarraren tabletan deskribatzen da, K. a. XVII. mendetik egindako behaketak jasotzen dituen testua[116]. Sumertarrek goizeko izarra eta gaueko izarra objektu berdina zela bazekiten[117]. Babilonieraz planeta Ixtar izendatu zuten (sumerreraz: 𒀭𒌋𒁯), Inannaren parekoa zena (akaderaz: 𒀭𒈹)[118][119]. Inannaren mugimendua hainbat mitotan jasotzen da, adibidez Inanna eta Xukaletuda edo Inannaren jaitsiera azpimundura, planetaren mugimenduak azaltzen zituzten mitoak[117][120].

Emakumearen eta maitasunaren jainkosa ziren bi horiek. Gerraren jainkosa ere bazen, eta horregatik jaiotza eta heriotzaren gaineko kontrola zuen. Asurbanipalen liburutegiko K. a. 1600 inguruko dokumentu batean Artizarraren itxura 21 urtez nolakoa zen aztertzen da. Babilonian jasotako beste izen batzuk Dil-bat, Dil-i-pat eta Nindaranna dira.

Mundu klasikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako Grezian izarrak bi izen zituen. Goizean agertzen zenean Phosphoros izena zuen (antzinako grezieraz: Φωσφόρος) – "Argia dakarrena", edo Eosphoros (Ἐωσφόρος) – "Egunsentia dakarrena". Gauean agertzen zenean, bestalde, Hesperos izena ematen zitzaion (antzinako grezieraz: Ἓσπερος, "ilunabarreko izarra")[121]. Garai helenistikoan jada planeta bakar gisa izendatzen zuten[122][123], eta Afrodita maitasunaren jainkosarekin lotu zuten, feniziarren Astarte. Pitagoras eta Parmenides jotzen dira planeta bakarra izatearen aurkitzailetzat[124]. Izena oraindik mantentzen da grezieraz[125]. Hesperos izena latinera Vesper gisa pasa zen, eta Phosphoros Luzifer izenera ("Argia dakarrena"), beranduago modu poetikoan lotu dena eroritako aingeruarekin.

Antzinako Erroman jainkoen izenak greziar panteoian oinarritzen zirenez, Afroditaren izena Venusekin lotu zen[126]. Plinio Zaharrak Artizarra Isisekin lotu zuen[127]. II. mendean Ptolomeok bere Almagesto lanean teorizatu zuen Artizarra eta Merkurio Eguzkia eta Lurraren artean zeudela.

Asia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txinan planetari bi izen ematen zitzaizkion. Goizeko izarra denean Zuri Handia da (txinera tradizionalez: 太白; pinyinez: Tài-bái) edo Irekitzearen Distira (txinera tradizionalez: 啟明; pinyinez: Qǐ-míng), eta ilunabarreko izarra denean "Mendebaldeko Bikaina" (txinera tradizionalez: 長庚; pinyinez: Cháng-gēng)[128]. Gaur egun metal edo urrezko planeta izena du (txinera tradizionalez: 金星; pinyinez: Jīn-xīng), baita Japonian eta Korean ere.

Indian Shukra Graha izena ematen zion, Shukra sainduaren omenez. Shukra Vedar astrologian agertzen da "purua" edo "distiratsu" adieraziz sanskritoz. Bederatzi Navagrahatako bat da, eta dirua, plazera eta birsortzean eragina duela uste da. Bhrguren semea zen eta Asuratako gurua. Shukra hitza ernal-haziarekin lotuta dago[129][130].

Mundu islamikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XI. mendean Avizena astronomo pertsiarrak Artizarraren lehen trantsitua ikusi zuela aipatu zuen[131], eta beranduagoko astronomoek Ptolomeoren teoria frogatzeko erabili zuten[132]. XII. mendean Ibn Bajjahk "bi planeta puntu beltz gisa Eguzkiaren aurpegian" ikusi zituen, beranduago Merkurio edo/eta Artizarraren trantsitu gisa deskribatu zuena Maraghako Qotb al-Din Shirazi astronomoak XIII. mendean[133]. Beranduago, Erdi Aroko ikustaldi guzti horiek eguzki-orbanak zirela pentsatu zen[134].

Behaketa Lurretik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Galileo Galileik ikusi zuen Eguzkiaren inguruan biratzen bakarrik azal zitezkeela Artizarraren fase edo aldiak.
Artizarra teleskopiotik ikusia.

Galileo Galileik XVII. mendearen hasieran planeta lehen aldiz ikusi zuenean, Ilargian bezalako faseak ikusi zituen, azkar aldatuz ilgoratik betera eta alderantziz. Artizarra Eguzkitik urrunen zegoenean zeruan, erdia bakarrik ikusten zen argituta, eta gertuen zegoenean betea edo berria agertzen zen. Hau bakarrik da posible Artizarrak Eguzkiaren inguruan ematen baditu birak. Hau izan zen Ptolomeoren Eguzki-sistemaren eredu geozentrikoa ukatzeko balio izan zuen lehenengo froga argia[135][136].

1639ko Artizarraren trantsitua zehaztasun handiz aurreikusi zuen Jeremiah Horrocksek eta bere laguna zen William Crabtreerekin batera behatu zuten, bakoitzak bere etxetik, urte horretako abenduaren 4an[137][oh 1].

Artizarreko atmosfera 1761an Mikhail Lomonosovek aurkitu zuen[138][139]. 1790an Johann Schröter astronomo alemanak berriro behatu zuen. Aurkitu zuen planeta "ilgora" fin bat zegoenean, puntak 180º baino gehiago hedatzen zirela. Modu egokian kalkulatu zuen hau eguzkiaren argia atmosfera oso dentsoan barreiatzen zelako gertatzen zela. Chester Smith Lyman astronomo estatubatuarrak behe-konjuntzioan planetaren inguruan eraztun bat ikusi zuen, atmosferaren inguruko ebidentzia berriak emanez[140]. Atmosfera horrek asko zaildu zuen errotazio periodoa kalkulatzen, eta Giovanni Cassinik eta Schröterrek oker kalkulatu zuten 24 orduko periodoa[141].

XX. mendera arte, gauza gutxi aurkitu ziren Artizarrean. Ezaugarri bereizgarririk gabeko diskoak ez zuen pistarik ematen bere gainazalaren inguruan, eta espektroskopia, radarra eta ultramoreak garatu arte bere sekretuak ezin izan ziren aurkitu. Lehenengo behaketa ultramorea 1920ko hamarkadan egin zuen Frank E.Rossek, infragorri eta ultramorean ikusten ez ziren egiturak erakusten. Atmosfera hori bat azpian eta hodei altuak goian zituen atmosfera proposatu zuen[142].

1900eko hamarkadan espektroskopia bidez begiratu zen Artizarraren errotazioa. Vesto Slipher Artizarraren argiaren Doppler efektua aztertzen saiatu zen, baina ezin izan zuen errotaziorik aurkitu. Pentsatu zuen planetak errotazio periodo oso handia izango zuela, orain arte pentsatutakoa baino askoz handiagoa[143]. 1950eko hamarkadan ikusi zen lehen aldiz errotazioa erretrogradoa zela. Radar behaketan egin ziren 1960ko hamarkadan, errotazioa lehen aldiz neurtuz, gaur egun ditugun balioetatik oso gertu[144].

1970ko hamarkadan egin ziren radar behaketek lehen gainazaleko elementuak erakutsi zituzten. Areciboko Irrati-teleskopioen laguntzarekin lehen aldiz ikusi ziren bi zonalde errefraktibitate handikoak, Alpha eta Beta eskualde izena dutenak. Lehen mendi bat ere aurkitu zen, Maxwell Montes[145]. Hiru eskualde hauek dira Artizarrean emakume izena ez duten bakarrak.

Esplorazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Venera 4 zundaren 3:1 eskalako kopia bat.
Pioneer Venus

Artizarrera bidali zen lehen espazio ontzia Venera 1 sobietarra izan zen, Venera Programakoa, 1961ean[146]. Bidean hondatu egin zenez, iritsi zen lehenengo espazio zunda Mariner 2 amerikarra izan zen 1962an[147].

Venera programa jarraituz, Sobietar Batasunak hainbat espazio-ontzi bidali zituen. Gainazala ukitzen lehena Venera 3 izan zen, 1966an, baina gainazalarekin talka egin eta suntsitu egin zen. Venera 4 zunda beste planeta bati buruzko informazioa bidaltzen lehena izan zen, 1967an. Atmosferaren ezaugarriak neurtu zituen, hala nola tenperatura, presioa eta dentsitatea. Venera 5 eta Venera 6 zundekin datu horiek hobetu ziren, baina Venera 4 bezala, ez ziren gainazalera heldu. Venera 4k bateriak agortu zituen lurra ukitu baino lehenago eta Venera 5 eta Venera 6 18 km-ko altueran suntsitu egin ziren, presio handiengatik[148].

Lehen lurreratze arrakastatsua 1970eko abenduaren 15ean egin zuen Venera 7 ontziak. Venera 8k 1972an lur hartu zuen. Tenperatura eta lurraren konposizioa aztertu zuten.

Venera 9ren lurreratze zunda planeta honen gainazaleko irudiak bidali zituen lehena izan zen, 1975an. Tenperatura eta beste hainbat gauza neurtu zituen eta lainoak hiru geruzatan daudela aurkitu zuen. Venera 10ek antzerako misioa egin zuen.

1978an NASAk Pioneer zundak bidali zituen. Pioneer Venus Multiprobe ontzia lurreratu egin zen eta Pioneer Venus Orbiter ontzia orbitatzen ipini zen, 17 esperimentu burutu zituen ,erregaia agortu zitzaion arte[149].

1978an ere Venera 11 eta Venera 12 zundak bidali ziren Artizarrera baina hainbat elementuk, kamerak barne, ez zuten funtzionatu. Egin ziren azterketen artean, tximista ugari izan zirela jakin zen. 1982an Venera 13 eta Venera 14 ontziek antzeko misioa egin zuten, baina artean kamerek funtzionatu zuten eta planetaren gainazalaren kolorezko argazkiak bidali zituzten. 1983an Venera 15 eta Venera 16k orbitan zenbait azterketa egin zituzten.

Sobietar Batasunak espazio-ontziak bidaltzen segitu zuen. 1985ean Vega 1 eta Vega 2 iritsi ziren. Lurreratze zundek hainbat datu atera zituzten, adibidez goi lainoak azido sulfurikoz osatuta daudela. Aerostato pare bat ere askatua zituzten atmosferan, eta 53 km-ko altueran ibili ziren, 46 eta 60 orduz, hurrenez hurren. Planetaren heren batean zehar bidaiatu zuten. Tenperatura, presioa, haizeen abiadura eta lainoen dentsitatea neurtu zituen, eta espero baino turbulentzia eta konbekzio gehiago aurkitu zituen.

1990an Magellan estatubatuar ontzia iritsi zen Artizarrera. Azaleraren % 98 radar bidez aztertu zuen, 100 metroko erresoluziodun mapa lortuta. 1994an, aurreikusi zen bezala, atmosferan suntsitu zen. Zenbait espazio-ontzik beste planeta batzuetarako bidaian Artizarretik gertu igaro dira, Galileo eta Cassini-Huygens bezala. Hainbat argazki atera zituzten. ESAk Venus Express programa gertatu du atmosferaren ezaugarriak aztertzeko orbitatik. 2005eko azaroaren 9an jaurti zuten, misioa 2006. urtean hasteko asmoz eta 500 egun iraun zitzan. MESSENGER eta BepiColombo Merkuriorako misioak Artizarretik gertu igaroko dira, planetari buruzko datu gehiago jasotzeko.

Artizarra kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artizarra gaueko zeruaren ezaugarri garrantzitsua da, eta horregatik eragin berezia izan du mitologian (ikus Venus (mitologia)), astrologian eta fikzioan historian zehar eta kultura askotan.

Literaturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1939ko Planet storiesen azala.

Poeta klasikoek izarraren eta bere argiaren inguruan idatzi zuten. Adibidez Homero, Safo, Ovidio eta Virgiliok izarraren argiari buruz hitz egiten duten[150]. William Blake, Robert Frost, Alfred Lord Tennyson eta William Wordswortek poemak idatzi zizkioten Artizarrari[151]. Gaueko izar zein egunsentiko izar gisa ere obra askotan agertuko da, hizkuntza ezberdinetan, baita euskaraz ere[152][153][154].

Artizarra planeta fisiko bat zela ikusterakoan, eta atmosfera sendo bat duela ikusita, zientzia-fikzioan espekulazio ugari egon dira Artizarraren inguruan. Zientzialari batzuek proposatu zuten Pantalasa moduko bat izan zitekeela, uharte batzuekin. Olaf Stapledonek 1930ean Last and First Men idatzi zuen, ozeanoz betetako planeta gisa. C. S. Lewisek idatzitako Perelanda edo Isaac Asimovek 1954an idatzitako Lucky Starr and the Oceans of Venus ere kanbriar estiloko planeta ozeaniko batenak dira, bizi urtarrez beteta[155].

1918an Svante Arrhenius Kimikaren Nobel sariak proposatu zuen Artizarra hodeiez inguratuta bazegoen, derrigorrez ura egon behar zela. Planetan padura ugari egongo zirela pentsatu zuten, euri handia egiten zuen lurraldea[156]. Oihan-tropikalak landare haragijaleekin pentsatu zituzten zientzia-fikziozko idazle askok. Edgar Rice Burroughsek 1930eko hamarkadan "Venus series" izenekoak eginzituen, Amtor izeneko fikziozko Artizarra. Robert Heinleinen Future History series eta Henry Kuttnerren Fury serieek Arrheniusen ikuspegia fikziora eraman zuten. Ray Bradburyren "The Long Rain" eta "All Summer in a Day" istorioak ere etengabe euria egiten zuen planeta imajinatu zuen. Perry Rhodanek oihan-tropikala zen Artizarra irudikatu zuen[155].

Hodeiez estalitako mundu horretan atmosferak ur guztia batzen zuela eta lurrean harea-ekaitzak zituen planeta lehor bat ere proposatu zuten[156]. 1922an Charles Edward St. Johnek eta Seth B. Nicholsonek ez zuten aurkitu atmosferan dagoen oxigenoa espektroskopia bidez, eta proosatu zuten basamortua izan zitekeela planeta. Ikusepspegi honek ez zuen hainbeste arrakasta izan zientzia-fikzioan, baina Poul Andersonen The Big Rain eta Frederik Pohl eta Cyril M. Kornbluthen The Space Merchants lanetan ikuspegi hau jorratzen da.

Venera programaren ostean Artizarraren errealitatea zein zen ikusi zen, eta dagoeneko bizitza zaila zela ikusi zuten zientzia-fikzio idazleek. Aurreko ikuspegiak jorratzen jarraitu bazuten ere, ikuspegi berri bat ere sortu zen: terraformazioa lantzen zuen generoarena[157]. Horren adibideetako batzuk Arthur C. Clarkeren 3001: The Final Odyssey edo Star Trek, Exosquad, Mark Brandis komikiak edo Venus Wars manga lirateke.

Zinema eta telebistan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zinema eta telebistan askotan jorratu da mitologia klasikoko ikuspegi bat, gizarte matriarkala eta amazonak zituen planeta baten gisa. Planeta hori gizonezkoentzat arriskutsuak izango litzateke. Hainbat filmetan agertu da Artizarra modu horretan: Abbott and Costello Go to Mars, Queen of Outer Space (Zsa Zsa Gaborrekin) edo Space Patrol, adibidez.

Alemaniako Der Schweigende Stern edo Astronauci film alemanek ere Artizarra zuten hizpide. Azken honek Tunguskako gertakaria Artizarretik zetorren espazio-ontzi batek sortutakoa zela proposatzen zuen. Errusian egindako Planeta Bur filmak Artizarrean dinosauroak zeudela zioen.

Doctor Who edo The Avengers telesailetan ere agertu da Artizarra. Cowboy Bebop animazio-filmak ere Artizarrean zuen ataletako bat.

Musika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Planetak suitearen bigarren mugimendua, Venus, AEBko Aireko Armadaren bandaren interpretazioan.

Gustav Holst musikagileak 1914 eta 1916 artean Planetak izeneko suitea sortu zuen. Astrologiari lotutako kontzeptuekin, planetek psikean duten eraginari buruz pentsatu zuen idazterakoan[158]. Lehen mugimendua Marteri eskaini zion eta bigarrena Artizarrari , Bakea dakarrena azpitituluarekin.

Margolaritza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Margolaritzan badira ere Artizarra margotu dutenak, askotan alegoria gisa:

Artizarraren ikurra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artizarraren ikur astronomikoa biologian emeak identifikatzeko erabiltzen den berdina da: zirkulu bat gurutze txiki batekin azpian. Artizarraren ikurra feminitatea adierazteko erabiltzen da, eta feminismoak ere erabili du. Mendebaldeko alkimian kobrearen ikurra da. Kobrea ispiluak egiteko erabiltzen zen antzinaroan eta, horregatik, mitologiako Venusekin lotzen da[159].

Astrologian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artizarra Cardiffko gazteluan, Libraren ikurrarekin.

Astrologian Artizarra Taurus eta Libra agintaria da, asaldatua da Piscesen, Virgon erortzen da eta kaltetua da Aries eta Scorpiusen. Artizarraren kultuak Erromatar mitologiarekin lotuta daude, eta pasioa, maitasuna eta edertasunarekin lotzen dira. Era berean, magiarekin boterea eraldatzeko aukerarekin lotzen da.

Astrologian harmonia, erresilientzia, edertasuna, formen zaintza, elkartasuna, afektua, berdintasuna eta bestearekin begiko izateko beharrarekin lotzen da. Plazer nahiarekin lotzen da. Erlazio erromantikoak gobernatzen ditu, baita ezkontzak eta negozio elkarketak, zein sexua eta bizitza soziala. Marko Manilio I. mendeko poetak Artizarra emankorra zela esan zuen.

Artizarraren eguna ostirala da (vineri, viernes, vendredi eta venerdì hitzetan ikusten da). Dante Alighierik erretorikarekin lotu zuen Artizarra. Txinako astrologian Artizarra metalekin lotuta dago, eta Indian dirua, plazera eta birsorkuntzarekin.

Bizia Artizarrean

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Bizia Artizarrean» eta «Artizarraren terraformazioa»
Artizarraren terraformazioaren irudikapen artistikoa.

Artizarrean bizia egon zitekeela aspalditik pentsatutako gai bat da[160], baina 1960ko hamarkada eta gero, Artizarra ikertzen hasi zenean, egoera muturrekoa zela ikusi zen Lurrean dugun biziaren antzeko zerbait egoteko.

Artizarra Eguzkitik Lurretik gertuago egonik, gainazaleko tenperatura 735 K hartzen dituela ikusirik, presio atmosferikoa Lurrean baino 90 aldiz handiagoa dela ikusita, eta berotegi-efektuaren inpaktu handiaren ondorioz, uretan oinarritutako bizia ez da batere probablea. Zientzialari batzuek espekulatu dute mikroorganismo extremofilo termoazidofiloak egon daitezkeela Artizarreko atmosferaren goiko aldeetan, tenperaturak baxuagoak diren guneetan[161][162][163].

Venera, Pioneer Venus eta Magellan misioen analisietan karbonilo sulfuroa, hidrogeno sulfuroa eta sufre dioxidoa aurkitu zen goi-atmosferako zona batzuetan. Venerak kloro toxiko kopuru handia aurkitu zuen hodeien azpian[164]. Karbono sulfuroa zaila da sortzen modu inorganikoan, baina bulkanismoaren ondorioa izan daiteke[165]. Azido sulfurikoa goi-atmosferan sortzen da Eguzkiaren ekintza fotokimikoaren ondorioz, karbono dioxidoa, sufre dioxidoa eta ur lurrunean eragitean[166]. 2019ko abuztuan astronomek aipatu zuten atmosferan ematen ziren epe luzeko albedoaren aldaketak "absortzio ezezagunekoak" zirela, eta hauek izan zitezkeela edo kimikoak edo goi atmosferan bizi ziren mikroorganismo kolonia handiak[167].

Artizarraren kolonizazioa posible egiteko Artizarraren terraformazioa proposatu dute, edo atmosferan hegan egiten duten kolonietan oinarritutako zibilizazio batean[168].

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Azaroaren 24an egutegi juliarrean.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e (Ingelesez) «Venus Fact Sheet» nssdc.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-05-09).
  2. ↑ The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter. 2009ko apirilaren 3a.
  3. ↑ (Ingelesez) Chamberlin, Alan. «HORIZONS Web-Interface» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-05-09).
  4. ↑ a b (Ingelesez) Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; Conrad, A.; Consolmagno, G. J.; Hestroffer, D.; Hilton, J. L.; Krasinsky, G. A. et al.. (2007-07-01). «Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006» Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 (3): 155–180.  doi:10.1007/s10569-007-9072-y. ISSN 0923-2958. (Noiz kontsultatua: 2018-05-09).
  5. ↑ «Report on the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements of the planets and satellites» www.hnsky.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).[Betiko hautsitako esteka]
  6. ↑ Mallama, Anthony; Wang, Dennis; Howard, Russell A.. (2006-05). «Venus phase function and forward scattering from H2SO4» Icarus 182 (1): 10–22.  doi:10.1016/j.icarus.2005.12.014. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Mallama, Anthony. (2011). «Exploring the Solar System: Planetary Magnitudes» Sky and telescope 121 (1) ISSN 0037-6604. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  8. ↑ (Ingelesez) Chamberlin, Alan. «HORIZONS Web-Interface» ssd.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  9. ↑ «NASA RP 1349 - Venus Ephemeris» eclipse.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  10. ↑ Artizar izenak, letra larriz idazten den arren, izen arrunten deklinabide eredua du, Ilargi izenak bezalaxe (Artizarra, Artizarrak, Artizarreko, Artizarraren, Artizarrean...). Ikus «artizar» sarrera, Orotariko Euskal Hiztegian.
  11. ↑ a b c NASA's Solar System Exploration: Planets: Venus: Facts & Figures. 2006-09-29 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  12. ↑ «What Would It Be Like to Live on Venus?» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  13. ↑ The Shadow of Venus. 2012-06-11 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  14. ↑ (Ingelesez) Walker, John. «Viewing Venus in Broad Daylight» www.fourmilab.ch (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  15. ↑ (Ingelesez) Hashimoto, George L.; Roos-Serote, Maarten; Sugita, Seiji; Gilmore, Martha S.; Kamp, Lucas W.; Carlson, Robert W.; Baines, Kevin H.. (2008-12-31). «Felsic highland crust on Venus suggested by Galileo Near-Infrared Mapping Spectrometer data» Journal of Geophysical Research 113 (E5)  doi:10.1029/2008je003134. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  16. ↑ (Ingelesez) Shiga, David. «Did Venus’s ancient oceans incubate life?» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  17. ↑ The new solar system. (4th ed. argitaraldia) Sky Pub 1999 ISBN 0933346867. PMC 39464951. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  18. ↑ Evans, James. (1998). The history and practice of ancient astronomy. Oxford University Press ISBN 9780199874453. PMC 729872798. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  19. ↑ «artizar - Orotariko Euskal Hiztegia bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  20. ↑ «Artizar - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  21. ↑ «venuskeria - Orotariko Euskal Hiztegia bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  22. ↑ 1957-, Lopes, Rosaly M. C.,. (2004). Volcanic worlds : exploring the solar system's volcanoes. Springer ISBN 3540004319. PMC 53332191. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  23. ↑ Darling, David. «atmosphere of Venus» www.daviddarling.info (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  24. ↑ a b Encyclopedia of the solar system. (Third edition. argitaraldia) ISBN 9780124160347. PMC 881183532. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  25. ↑ (Ingelesez) Esposito, Larry W.. (1984-03-09). «Sulfur Dioxide: Episodic Injection Shows Evidence for Active Venus Volcanism» Science 223 (4640): 1072–1074.  doi:10.1126/science.223.4640.1072. ISSN 0036-8075. PMID 17830154. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  26. ↑ Bullock, M. (2001-03). «The Recent Evolution of Climate on Venus» Icarus 150 (1): 19–37.  doi:10.1006/icar.2000.6570. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  27. ↑ (Ingelesez) Basilevsky, Alexander T.; Head, James W.. (1994). «Global stratigraphy of Venus: analysis of a random» Earth, Moon, and Planets 66 (3): 285–336.  doi:10.1007/bf00579467. ISSN 0167-9295. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  28. ↑ D., Jones, Thomas. (2008). Planetology : unlocking the secrets of the solar system. National Geographic ISBN 9781426201219. PMC 212855216. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  29. ↑ J., Kaufmann, William. (1994). Universe. (4th ed. argitaraldia) W.H. Freeman ISBN 0716723794. PMC 28377180. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  30. ↑ a b c d (Ingelesez) Nimmo, F.; McKenzie, D.. (1998-05). «VOLCANISM AND TECTONICS ON VENUS» Annual Review of Earth and Planetary Sciences 26 (1): 23–51.  doi:10.1146/annurev.earth.26.1.23. ISSN 0084-6597. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  31. ↑ a b (Ingelesez) Strom, Robert G.; Schaber, Gerald G.; Dawson, Douglas D.. (1994). «The global resurfacing of Venus» Journal of Geophysical Research 99 (E5): 10899.  doi:10.1029/94je00388. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  32. ↑ a b c d Charles., Frankel,. (1996). Volcanoes of the solar system. Cambridge University Press ISBN 0521472016. PMC 32969544. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  33. ↑ (Ingelesez) M., Batson, R.; F., Russell, J.. (1991-6). «Naming the newly found landforms on Venus» A Bibliography of Planetary Geology and Geophysics Principal Investigators and their Associates, 1990 - 1991 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  34. ↑ a b (Ingelesez) «The Magellan Venus Explorer's Guide» www2.jpl.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  35. ↑ (Ingelesez) Davies, M. E.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Lieske, J. H.; Morando, B.; Morrison, D.; Seidelmann, P. K.; Sinclair, A. T. et al.. (1995). «Report of the IAU/IAG/COSPAR Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 1994» Celestial Mechanics & Dynamical Astronomy 63 (2): 127–148.  doi:10.1007/bf00693410. ISSN 0923-2958. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  36. ↑ (Ingelesez) «IAU - WGCCRE | USGS Astrogeology Science Center» astrogeology.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  37. ↑ Fundamental astronomy. (5th ed. argitaraldia) Springer 2007 ISBN 9783540341444. PMC 191453053. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  38. ↑ (Ingelesez) A., Krasnopolskii, V.. (1980-11). «Lightning on Venus according to information obtained by the satellites Venera 9 and 10» Cosmic Research 18 ISSN 0023-4206. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  39. ↑ Russell, C.T.; Phillips, J.L.. (1990-01). «The Ashen Light» Advances in Space Research 10 (5): 137–141.  doi:10.1016/0273-1177(90)90174-x. ISSN 0273-1177. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  40. ↑ (Ingelesez) Russell, C. T.; Zhang, T. L.; Delva, M.; Magnes, W.; Strangeway, R. J.; Wei, H. Y.. (2007-11). «Lightning on Venus inferred from whistler-mode waves in the ionosphere» Nature 450 (7170): 661–662.  doi:10.1038/nature05930. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  41. ↑ Venus also zapped by lightning - CNN.com. 2007-11-30 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  42. ↑ (Ingelesez) esa. «Have Venusian volcanoes been caught in the act?» European Space Agency (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  43. ↑ (Ingelesez) Glaze, Lori S.. (1999-08-01). «Transport of SO2by explosive volcanism on Venus» Journal of Geophysical Research: Planets 104 (E8): 18899–18906.  doi:10.1029/1998je000619. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  44. ↑ (Ingelesez) Marcq, Emmanuel; Bertaux, Jean-Loup; Montmessin, Franck; Belyaev, Denis. (2012-12-02). «Variations of sulphur dioxide at the cloud top of Venus’s dynamic atmosphere» Nature Geoscience 6 (1): 25–28.  doi:10.1038/ngeo1650. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  45. ↑ (Ingelesez) «Planetary Names: Chasma, chasmata: Ganis Chasma on Venus» planetarynames.wr.usgs.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  46. ↑ (Ingelesez) «Transient hot spots on Venus: Best evidence yet for active volcanism» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  47. ↑ Hot lava flows discovered on Venus / Venus Express / Space Science / Our Activities / ESA. 2015-06-19 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  48. ↑ (Ingelesez) Shalygin, E. V.; Markiewicz, W. J.; Basilevsky, A. T.; Titov, D. V.; Ignatiev, N. I.; Head, J. W.. (2015-06-17). «Active volcanism on Venus in the Ganiki Chasma rift zone» Geophysical Research Letters 42 (12): 4762–4769.  doi:10.1002/2015gl064088. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  49. ↑ Romeo, I.; Turcotte, D.L.. (2009-09). «The frequency-area distribution of volcanic units on Venus: Implications for planetary resurfacing» Icarus 203 (1): 13–19.  doi:10.1016/j.icarus.2009.03.036. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  50. ↑ Herrick, R. (1994-11). «Effects of the Venusian Atmosphere on Incoming Meteoroids and the Impact Crater Population» Icarus 112 (1): 253–281.  doi:10.1006/icar.1994.1180. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  51. ↑ 1940-, Morrison, David,. (2003). The planetary system. (3rd ed. argitaraldia) Addison Wesley ISBN 080538734X. PMC 50859399. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  52. ↑ (Ingelesez) A., Goettel, K.; A., Shields, J.; A., Decker, D.. (1982). Density constraints on the composition of Venus. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  53. ↑ Gunter., Faure,. (2007). Introduction to planetary science : the geological perspective. Springer ISBN 9781402055447. PMC 187312870. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  54. ↑ Aitta, A.. (2012-04). «Venus’ internal structure, temperature and core composition» Icarus 218 (2): 967–974.  doi:10.1016/j.icarus.2012.01.007. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  55. ↑ (Ingelesez) Nimmo, Francis. (2002-11-01). «Why does Venus lack a magnetic field?» Geology 30 (11)  doi:10.1130/0091-7613(2002)030%3C0987:wdvlam%3E2.0.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  56. ↑ Venus. 2012-04-26 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  57. ↑ S., Lewis, John. (2004). Physics and chemistry of the solar system. (2nd ed. argitaraldia) Elsevier Academic Press ISBN 9780080470122. PMC 162574898. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  58. ↑ (Ingelesez) H., Grinspoon, David; A., Bullock, M.. (2007-10). Searching for Evidence of Past Oceans on Venus. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  59. ↑ Kasting, James F.. (1988-06). «Runaway and moist greenhouse atmospheres and the evolution of Earth and Venus» Icarus 74 (3): 472–494.  doi:10.1016/0019-1035(88)90116-9. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  60. ↑ Venusian Cloud Colonies | Astrobiology Magazine. 2014-08-16 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  61. ↑ (Ingelesez) A., Landis, G.. (2003). «Astrobiology - The Case for Venus» Journal of the British Interplanetary Society 56 ISSN 0007-084X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  62. ↑ Cockell, Charles S. (1999-12). «Life on Venus» Planetary and Space Science 47 (12): 1487–1501.  doi:10.1016/s0032-0633(99)00036-7. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  63. ↑ (Ingelesez) E., Moshkin, B.; P., Ekonomov, A.; M., Golovin, Iu.. (1979-9). «Dust on the surface of Venus» Cosmic Research 17 ISSN 0023-4206. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  64. ↑ a b (Ingelesez) Krasnopolsky, V. A.; Parshev, V. A.. (1981-08). «Chemical composition of the atmosphere of Venus» Nature 292 (5824): 610–613.  doi:10.1038/292610a0. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  65. ↑ Krasnopolsky, Vladimir A.. (2006-11). «Chemical composition of Venus atmosphere and clouds: Some unsolved problems» Planetary and Space Science 54 (13-14): 1352–1359.  doi:10.1016/j.pss.2006.04.019. ISSN 0032-0633. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  66. ↑ (Ingelesez) https://doi.org/10.1175/1520-0469(1990)047%3C2053:CTWFVO%3E2.0.CO;2.  doi:10.1175/1520-0469(1990)047%3C2053:ctwfvo%3E2.0.co;2. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  67. ↑ (Ingelesez) Normile, Dennis. (2010-05-07). «Mission to Probe Venus's Curious Winds And Test Solar Sail for Propulsion» Science 328 (5979): 677–677.  doi:10.1126/science.328.5979.677-a. ISSN 0036-8075. PMID 20448159. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  68. ↑ (Ingelesez) Lorenz, Ralph D.; Lunine, Jonathan I.; Withers, Paul G.; McKay, Christopher P.. (2001-02-01). «Titan, Mars and Earth : Entropy production by latitudinal heat transport» Geophysical Research Letters 28 (3): 415–418.  doi:10.1029/2000gl012336. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  69. ↑ Interplanetary Seasons. 2007-10-16 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  70. ↑ (Ingelesez) Basilevsky, Alexander T.; Head, James W.. (2003). «The surface of Venus» Reports on Progress in Physics 66 (10): 1699.  doi:10.1088/0034-4885/66/10/R04. ISSN 0034-4885. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).[Betiko hautsitako esteka]
  71. ↑ Planetary tectonics. Cambridge University Press 2010 ISBN 9780511690976. PMC 652424421. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  72. ↑ (Ingelesez) «'Heavy metal' snow on Venus is lead sulfide | The Source | Washington University in St. Louis» The Source 2004-02-10 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  73. ↑ Upadhyay, H.O.; Singh, R.N.. (1995-04). «Cosmic ray ionization of lower Venus atmosphere» Advances in Space Research 15 (4): 99–108.  doi:10.1016/0273-1177(94)00070-h. ISSN 0273-1177. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  74. ↑ (Ingelesez) Hand, Eric. (2007-11-27). «European mission reports from Venus» Nature  doi:10.1038/news.2007.297. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  75. ↑ (Ingelesez) Venus offers Earth climate clues. 2007-11-28 (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  76. ↑ (Ingelesez) esa. «ESA finds that Venus has an ozone layer too» European Space Agency (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  77. ↑ (Ingelesez) esa. «When a planet behaves like a comet» European Space Agency (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  78. ↑ «Venus Can Have 'Comet-Like' Atmosphere» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  79. ↑ (Ingelesez) Fukuhara, Tetsuya; Futaguchi, Masahiko; Hashimoto, George L.; Horinouchi, Takeshi; Imamura, Takeshi; Iwagaimi, Naomoto; Kouyama, Toru; Murakami, Shin-ya et al.. (2017-01-16). «Large stationary gravity wave in the atmosphere of Venus» Nature Geoscience 10 (2): 85–88.  doi:10.1038/ngeo2873. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  80. ↑ (Ingelesez) Rincon, Paul. (2017). «Venus wave may be Solar System's biggest» BBC News (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  81. ↑ (Ingelesez) Venus Smiled, With a Mysterious Wave Across Its Atmosphere. (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  82. ↑ Introduction to space physics. Cambridge University Press 1995 ISBN 0521451043. PMC 30509600. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  83. ↑ Encyclopedia of Planetary Science.. Chapman & Hall 1997 ISBN 9781402045202. PMC 321024332. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  84. ↑ Stevenson, David J.. (2003-03). «Planetary magnetic fields» Earth and Planetary Science Letters 208 (1-2): 1–11.  doi:10.1016/s0012-821x(02)01126-3. ISSN 0012-821X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  85. ↑ a b (Ingelesez) Nimmo, Francis. (2002-11-01). «Why does Venus lack a magnetic field?» Geology 30 (11)  doi:10.1130/0091-7613(2002)030%3C0987:wdvlam%3E2.0.co;2. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  86. ↑ (Ingelesez) Konopliv, A. S.; Yoder, C. F.. (1996-07-01). «Venusiank2tidal Love number from Magellan and PVO tracking data» Geophysical Research Letters 23 (14): 1857–1860.  doi:10.1029/96gl01589. ISSN 0094-8276. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  87. ↑ (Ingelesez) Svedhem, Håkan; Titov, Dmitry V.; Taylor, Fredric W.; Witasse, Olivier. (2007-11). «Venus as a more Earth-like planet» Nature 450 (7170): 629–632.  doi:10.1038/nature06432. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  88. ↑ (Ingelesez) Donahue, T. M.; Hoffman, J. H.; Hodges, R. R.; Watson, A. J.. (1982-05-07). «Venus Was Wet: A Measurement of the Ratio of Deuterium to Hydrogen» Science 216 (4546): 630–633.  doi:10.1126/science.216.4546.630. ISSN 0036-8075. PMID 17783310. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  89. ↑ Wayback Machine. 2012-08-09 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  90. ↑ (Ingelesez) «Venus | Facts, Size, Surface, & Temperature» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  91. ↑ (Ingelesez) Bakich, Michael E.. (2000-02-03). The Cambridge Planetary Handbook. Cambridge University Press ISBN 9780521632805. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  92. ↑ (Ingelesez) «Planetary Facts» www.planetary.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  93. ↑ The Terrestrial Planets - Explore the Cosmos | The Planetary Society. 2006-02-18 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  94. ↑ Serge., Brunier,. (2002). Solar system voyage. Cambridge University Press ISBN 0521807247. PMC 50271799. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  95. ↑ Correia, Alexandre C.M.; Laskar, Jacques; de Surgy, Olivier Néron. (2003-05). «Long-term evolution of the spin of Venus» Icarus 163 (1): 1–23.  doi:10.1016/s0019-1035(03)00042-3. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  96. ↑ Correia, Alexandre C.M.; Laskar, Jacques. (2003-05). «Long-term evolution of the spin of Venus» Icarus 163 (1): 24–45.  doi:10.1016/s0019-1035(03)00043-5. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  97. ↑ a b Sheppard, Scott S.; Trujillo, Chadwick A.. (2009-07). «A survey for satellites of Venus» Icarus 202 (1): 12–16.  doi:10.1016/j.icarus.2009.02.008. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  98. ↑ (Ingelesez) Mikkola, S.; Brasser, R.; Wiegert, P.; Innanen, K.. (2004-07). «Asteroid 2002 VE68, a quasi-satellite of Venus» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 351 (3): L63–L65.  doi:10.1111/j.1365-2966.2004.07994.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  99. ↑ (Ingelesez) de la Fuente Marcos, C.; de la Fuente Marcos, R.. (2012-11-02). «On the dynamical evolution of 2002 VE68» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 427 (1): 728–739.  doi:10.1111/j.1365-2966.2012.21936.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  100. ↑ (Ingelesez) de la Fuente Marcos, C.; de la Fuente Marcos, R.. (2013-04-11). «Asteroid 2012 XE133: a transient companion to Venus» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 432 (2): 886–893.  doi:10.1093/mnras/stt454. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  101. ↑ (Ingelesez) Musser, George. «Double Impact May Explain Why Venus Has No Moon» Scientific American (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  102. ↑ (Ingelesez) «Why Doesn't Venus Have a Moon? - Sky & Telescope» Sky & Telescope 2006-10-10 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  103. ↑ Terence., Dickinson,. (1998). NightWatch : a practical guide to viewing the universe. (3rd ed. rev. and expanded. argitaraldia) Firefly Books ISBN 155209300X. PMC 39074922. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  104. ↑ (Ingelesez) «See Venus in Broad Daylight! - Sky & Telescope» Sky & Telescope 2011-02-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  105. ↑ NASA RP 1349 - Venus Ephemeris. 2000-08-17 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  106. ↑ Transit of Venus - history - UCLan. 2012-07-30 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  107. ↑ Venus transit: A last-minute guide - Cosmic Log. 2013-06-18 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  108. ↑ «NASA - Catalog of Transits of Venus» eclipse.gsfc.nasa.gov (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  109. ↑ «Kollerstrom's Newton's Lunar Theory in STS@UCL» www.dioi.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  110. ↑ (Frantsesez) texte, Royal society (GB). Auteur du. (1665-1886). «Philosophical transactions of the Royal society of London : giving some accompt of the present undertakings, studies, and labours of the ingenious in many considerable parts of the world. VOL61 (1771)» Gallica (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  111. ↑ (Ingelesez) Woolley, Richard Van Der Riet. (1969-06-01). «Captain Cook and the transit of Venus of 1769» Notes Rec. R. Soc. Lond. 24 (1): 19–32.  doi:10.1098/rsnr.1969.0004. ISSN 0035-9149. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  112. ↑ «Naked-eye Solar System» www.phenomena.org.uk (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  113. ↑ «Planet Venus Visible in Daytime Sky Today: How to See It» Space.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  114. ↑ «THE CRESCENT VENUS» www.goines.net (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  115. ↑ (Ingelesez) M., Baum, R.. (2000-12). «The enigmatic ashen light of Venus: an overview» Journal of the British Astronomical Association 110 ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  116. ↑ (Ingelesez) Waerden, H. van der. (1973-12-31). Science Awakening II. Springer Science & Business Media ISBN 9789001931032. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  117. ↑ a b (Ingelesez) Cooley, Jeff. Inana and Sukaletuda: A Sumerian Astral Myth. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  118. ↑ (Ingelesez) Black, Jeremy A.; Green, Anthony; Rickards, Tessa. (1992). Gods, demons, and symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary. Published by British Museum Press for the Trustees of the British Museum (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  119. ↑ Rhea., Nemet-Nejat, Karen. (1998). Daily life in ancient Mesopotamia. Greenwood Press ISBN 0313294976. PMC 38168335. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  120. ↑ «Sumerian Mythology Index» www.sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  121. ↑ «Hesperus» The Free Dictionary (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  122. ↑ (Ingelesez) Fox, William Sherwood. (1916). Greek and Roman [mythology. ] Marshall Jones Company (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  123. ↑ Reading Sappho : contemporary approaches. University of California Press 1996 ISBN 9780520918061. PMC 43477494. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  124. ↑ (Ingelesez) Burkert, Walter; Burkert, Professor Emeritus of Classics Walter. (1972). Lore and Science in Ancient Pythagoreanism. Harvard University Press ISBN 9780674539181. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  125. ↑ (Ingelesez) «Greek names of the planets, how are planets named in Greek» Greek Names 2010-04-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  126. ↑ (Ingelesez) Guillemin, Amédée. (1878). The Heavens: An Illustrated Handbook of Popular Astronomy. R. Bentley (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  127. ↑ Roger., Rees,. (2002). Layers of loyalty in Latin panegyric, AD 289-307. Oxford University Press ISBN 0199249180. PMC 49531536. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  128. ↑ 1900-1995,, Needham, Joseph,. Science and civilisation in China. ISBN 052105799X. PMC 779676. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  129. ↑ P., Bhalla, Prem. (2009). Hindu rites, rituals, customs and traditions : a to Z on the Hindu way of life. Hindoology Books ISBN 812230902X. PMC 298180180. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  130. ↑ Bepin., Behari,. (2003). Myths & symbols of Vedic astrology. (2nd U.S. ed. argitaraldia) Lotus Press ISBN 0940985519. PMC 54354184. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  131. ↑ (Ingelesez) Goldstein, Bernard R.. (1972-03). «Theory and Observation in Medieval Astronomy» Isis 63 (1): 39–47.  doi:10.1086/350839. ISSN 0021-1753. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  132. ↑ (Ingelesez) electricpulp.com. «AVICENNA viii. Mathematics Physical Sciences – Encyclopaedia Iranica» www.iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  133. ↑ History of oriental astronomy : proceedings of the joint discussion-17 at the 23rd General Assembly of the International Astronomical Union, organised by the Commission 41 (History of Astronomy), held in Kyoto, August 25-26, 1997. Kluwer Academic Publishers 2002 ISBN 1402006578. PMC 49901955. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  134. ↑ (Ingelesez) GOLDSTEIN, BERNARD R.. (1969-12). «Some Medieval Reports of Venus and Mercury Transits» Centaurus 14 (1): 49–59.  doi:10.1111/j.1600-0498.1969.tb00135.x. ISSN 0008-8994. (Noiz kontsultatua: 2018-10-08).
  135. ↑ (Ingelesez) Palmieri, Paolo. (2001-05). «Galileo and the Discovery of the Phases of Venus» Journal for the History of Astronomy 32 (2): 109–129.  doi:10.1177/002182860103200202. ISSN 0021-8286. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  136. ↑ Sediments, diagenesis, and sedimentary rocks. (1st ed. argitaraldia) Elsevier 2005 ISBN 9780080525228. PMC 173244450. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  137. ↑ (Ingelesez) Kollerstrom, Nicholas. (2004-06). «William Crabtree's Venus transit observation» Proceedings of the International Astronomical Union 2004 (IAUC196): 34–40.  doi:10.1017/S1743921305001249. ISSN 1743-9213. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  138. ↑ (Ingelesez) Marov, Mikhail Ya. (2004/06). «Mikhail Lomonosov and the discovery of the atmosphere of Venus during the 1761 transit» Proceedings of the International Astronomical Union 2004 (IAUC196): 209–219.  doi:10.1017/S1743921305001390. ISSN 1743-9221. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  139. ↑ (Ingelesez) «Mikhail Lomonosov | Biography & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  140. ↑ (Ingelesez) Russell, Henry Norris. (1899-5). «The Atmosphere of Venus» The Astrophysical Journal 9: 284.  doi:10.1086/140593. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  141. ↑ (Ingelesez) Hussey. (1832-03-09). «VII. On the Rotation of Venus,» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 2 (11): 78–79.  doi:10.1093/mnras/2.11.78d. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  142. ↑ (Ingelesez) Ross, Frank E.. (1928-7). «Photographs of Venus» The Astrophysical Journal 68: 57.  doi:10.1086/143130. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  143. ↑ (Ingelesez) Slipher, V. M.. (1903). «A Spectrographic investigation of the rotation velocity of Venus» Astronomische Nachrichten 163 (3-4): 35–52.  doi:10.1002/asna.19031630303. ISSN 0004-6337. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  144. ↑ (Ingelesez) Goldstein, R. M.; Carpenter, R. L.. (1963-03-08). «Rotation of Venus: Period Estimated from Radar Measurements» Science 139 (3558): 910–911.  doi:10.1126/science.139.3558.910. ISSN 0036-8075. PMID 17743054. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  145. ↑ (Ingelesez) Campbell, D. B.; Dyce, R. B.; Pettengill, G. H.. (1976-09-17). «New Radar Image of Venus» Science 193 (4258): 1123–1124.  doi:10.1126/science.193.4258.1123. ISSN 0036-8075. PMID 17792750. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  146. ↑ Mitchell, Don P.. «Inventing The Interplanetary Probe» www.mentallandscape.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  147. ↑ (Ingelesez) Mayer, C. H.; McCullough, T. P.; Sloanaker, R. M.. (1958-1). «Observations of Venus at 3.15-CM Wave Length.» The Astrophysical Journal 127: 1.  doi:10.1086/146433. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  148. ↑ Mitchell, Don P.. «Plumbing the Atmosphere of Venus» www.mentallandscape.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  149. ↑ (Ingelesez) Colin, Lawrence; Hall, Charles F.. (1977-05). «The Pioneer Venus Program» Space Science Reviews 20 (3): 283–306.  doi:10.1007/bf02186467. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  150. ↑ (Ingelesez) «EOSPHORUS & HESPERUS (Eosphoros & Hesperos) - Greek Gods of the Morning & Evening Stars» www.theoi.com (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  151. ↑ Dava., Sobel,. (2005). The planets. Viking ISBN 0670034460. PMC 59098834. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  152. ↑ «ARRASATE/MONDRAGÓN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  153. ↑ «artizar - Orotariko Euskal Hiztegia bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  154. ↑ «goiz - Orotariko Euskal Hiztegia bilaketa» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  155. ↑ a b Miller, Ron. (2002). Venus. Twenty-First Century Books ISBN 0761323597. PMC 47689950. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  156. ↑ a b Galaxy v24n04 (1966 04). (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  157. ↑ A companion to science fiction. Blackwell Pub 2005 ISBN 1405112182. PMC 56924865. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  158. ↑ (Ingelesez) «The Great Composers And Their Music» Discogs (Noiz kontsultatua: 2018-10-12).
  159. ↑ Stearn, William T.. (1962). «The Origin of the Male and Female Symbols of Biology» Taxon 11 (4): 109–113.  doi:10.2307/1217734. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  160. ↑ Richard., A.,. (2012). Other worlds than ours.. Hardpress Publishing ISBN 1290386153. PMC 940844465. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  161. ↑ (Ingelesez) Clark, Stuart. «Acidic clouds of Venus could harbour life» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  162. ↑ (Ingelesez) Venus clouds 'might harbour life'. 2004-05-25 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  163. ↑ Dartnell, Lewis R.; Nordheim, Tom Andre; Patel, Manish R.; Mason, Jonathon P.; Coates, Andrew J.; Jones, Geraint H.. (2015-09). «Constraints on a potential aerial biosphere on Venus: I. Cosmic rays» Icarus 257: 396–405.  doi:10.1016/j.icarus.2015.05.006. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  164. ↑ Harry., Grinspoon, David. (1997). Venus revealed : a new look below the clouds of our mysterious twin planet. Addison-Wesley Pub ISBN 0201406551. PMC 35285447. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  165. ↑ H.,, Seinfeld, John. Atmospheric chemistry and physics : from air pollution to climate change. (Second edition. argitaraldia) ISBN 9781118591369. PMC 234085040. (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  166. ↑ esa. «Acid clouds and lightning» European Space Agency (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).
  167. ↑ (Ingelesez) «Could microbes be affecting Venus’ climate? | EarthSky.org» earthsky.org (Noiz kontsultatua: 2020-09-14).
  168. ↑ (Ingelesez) «Why We Should Build Cloud Cities on Venus» Motherboard 2015-02-02 (Noiz kontsultatua: 2018-10-13).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Eguzki-sistema
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Artizarra&oldid=9915794"(e)tik eskuratuta