Austria-Hungariako konpromisoa
Austria-Hungariako konpromisoa (alemanez, Ausgleich; hungarieraz, kiegyezés) 1867an sinatutako akordio bat izan zen. Horren bidez, Austria eta Hungariaren arteko estatu federal duala sortu zen: biek garrantzi bera zuten eta bakoitzak bere lurraldea kontrolatzen zuen.
Aurrekariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Austriaren jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Austriako Dukerria Germaniako Erromatar Inperio Santuko estatu autonomo bat zen 962an sortu zena. Dukerriak gero eta indar gehiago lortu zuen inperioan Habsburgotarrek tronua lortu zuten arte. Ia 500 urtez izan zuten agintea beraien esku. Horrek tentsioa sortu zuen estatu germanikoen artean eta Habsburgotarrekiko aurkakotasuna sortzea eragin zuen. Germaniako Erromatar Inperio Santua Napoleonek garaitu zuen eta inperioa desegin zuen. Rhingo konfederazioan sartu zituen estatu germaniko guztiak 1806an, Austria izan ezik. Napoleon 1815ean garaitua izan zenean Frantzisko II.ak, Austriar Inperioko enperadoreak, lortu zuen boterea eta Rhingo konfederazioa Germaniar Konfederazioa bihurtu zen.
Hungariaren jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hungariar erresuma 1000 urtean sortu zuen Esteban I.ak. Estatua katoliko bihurtu zuen eta bertako jendeak nomada izatea utzi zuen. Erdi aroan Erromatar Inperio Santuarekiko independentea izan zen hainbat inbasiori aurre eginaz, hala nola, bizantziarrenei eta turkiarrenei. Hirugarren eta bosgarren gurutzadetan parte hartu zuen. Goi erdi aroan eta aro modernoaren hasieran europa erdialdeko potentzietako izan zen Bohemia eta Poloniarekin batera. Otomandarren eraso ugari jasan zituen Hungariak eta 1526an Mohácseko guduan Luis II.a hil zen ondorengorik gabe. Horrek tronua lortzeko lehia eragin zuen.
Germaniar Erromatar Inperio Santua eta Hungaria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1527ko azaroaren 3an, Fernando I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoak Hungariako tronua beretzat erreklamatu zuen; horren ondorioz, Joan Zápolyarekin batera antierregea izan zen, 1540an hil zen arte. Beraz, tronua Habsburgotarren esku geratu zen. Hungaria hiru zatitan banatuta geratu zen, 1541ean Otomandar Inperioak Hungariako erdialdeko eskualdea inbaditu zuelako. Mendebaldea germaniarren kontrolpean, erdialdea Otomandarrenean eta ekialdea, berriz, estatu independente bihurtu zen Transilvaniako Printzerria izenarekin.[1] István Bocskai, Gabriel Bethlen eta Imre Thököly, Transilvaniako printzeak, erresuma elkartzen saiatu ziren, baina ez zuten arrakastarik izan. Germaniarrek, Leopoldo I.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren esanetan, 1686an otomandarrak kanporatu zituzten hungariar lurretatik eta estatua elkartu zuten. Napoleonek 1806an Germaniako Erromatar Inperio Santua desegin zuenean, Hungaria Frantzisko II.aren menpe geratu zen. Habsburgotarren aurkako mugimendurik ez zen egon, 1848ko Hungariako Iraultza gertatu zen arte. Iraultza horretan, Germaniar Konfederazioko herritarrak Habsburgotarren botere absolutuaren aurka altxatu ziren. Iraultzak, ordea, porrot egin zuen.
Bien arteko akordioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Austria eta Hungariaren arteko akordioa Austriak hainbat gerra galdu ondoren gertatu zen: Sardiniaren aurka 1859an eta Italia eta Prusiaren aurka 1866an. Egoera horretan Hungariarren estatuan parte hartzeko eskakizunei erantzun behar izan zieten inperioa indartzeko. Frantzisko Jose I.a hungariar nobleekin bildu zen eta estatu federal bat sortzea adostu zuten. 1867ko ekainaren 8an Jose I.a Hungariako errege izendatua izan zen Ofenen (Buda).
Akordioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Austriako Konpromisoa (Ausgleich) 1867an Frantzisko Jose I Austriako enperadorearen eta Hungariako nobleziako ordezkoen artean izenpetu zen akordioa izan zen, Austria eta Hungariaren artean monarkia dual bat ezarriz: bi herrialdeek finantza, kanpo harreman, armada eta errege komun batez funtzionatzekoak ziren. [2] Hala ere, konstituzionalismotik abiatutako akordio horrek kritika asko jasan zituen, enperadorearen eta elite hungariarraren artean sinatu zelako, Austriar Inperioaren ordezkari guztiak eta bestelako talde etniko-nazionalak albo batera utzirik. Konpromiso horrekin, Frantzisko Josek prestigio dinastikoa lortu nahi izan zuen, Prusiaren aurkako mendekua hartzeko, baina Inperio Alemaniarraren sorrerarekin guztiz deuseztatu zen. [3]
Alderdi gehienetan, bi estatu subirano gisa bereizten ziren, baina ez guztietan; izan ere, estatu bakoitzak batak bestearekiko menpekotasun osoa zuen. Horregatik, ezin zaio inperio berri horri konfederazio estatusa eman. Hungariarrek Hungariako eremua kontrolatzen zuten eta austriarrek, gainontzekoa. Austriarrek kontrolatzen zuten eremu zabal multinazionalari Reichstat-Cisletania deitu zitzaion. Horrela, Austria “entitate” gisa ia desagertu zen, informalki zati guzti horri Austria deitzen bazitzaion ere. Erakunde komun batzuk sortu ziren: kanpo kontuetarako ministro bat, ekonomia4ako beste bat eta defentsarako, beste bat. Gainera, erakunde horiek bakoitzaren parlamentuetako idazkariekin biltzen ziren. Horrez gain, koroaren kontseilua sortu zen eta armadan hizkuntza ofizialtzat alemana ezarri. Hungariarrak erabaki horren kontra jarri ziren. [1]
Horretaz aparte, akordio ekonomiko bat sinatu zen, finantzetako ministroaren eskuduntzak erabakitzeko, hamar urtean behin berritzekoa. Horrela, erreinu konstituzional bat sortu zen, bi gobernu konstituzionalekin, elkarren arteko menpekotasuna zutena. Hori hungariarren autonomia eta eskubideak bermatzeko egin zen, austriarren nahi absolutistak geldiarazteko. Hungariarrek botere handia lortu zuten, baina beto eskubidea lortu zuten arren, haien independentzia politikoa ez zen oso handia.
Horren ondoren, antzeko akordio motak sinatu ziren kroaziarrekin, austriarrekin eta Galitiziako poloniarrekin, nazio bakoitzaren autonomia erabakitzeko.
Konstituzioari dagokionez, bi kasuak banatuta aztertu behar dira. Austriako konstituzioak nazionalitateen artean berdintasuna bermatu zuen, 19. artikuluan agertzen den bezala. Hezkuntzaren aldetik, eskola bakoitzak umeei haien hizkuntzan irakatsi behar zieten. Hungariak estatu nazio bat finkatzen saiatu ziren, bertako herriak “magyarizatzen”. [4] Hala ere, 1868ko “Nazionalitateen legea”-rekin, pertsona bakoitzari administrazioan eta hezkuntza sisteman bere hizkuntza jasotzeko eskubidea onartu zitzaion.
Bestetik, askatasun eta eskubide politiko ugari jaso ziren bi konstituzioetan, zibilen parte hartzea areagotu zuena. Marko konstituzional horretan, absolutismora itzultzearen aukera guztiz baztertua geratzen zen.
Ondorioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ondorio nabariak izan zituen Austria-Hungaria inperio berrian zehar ondorengo hamarkadetan. Lehenik eta behin, Cisletanian (Hungaria ez zen beste eremu osoari deitzen zitzaion bezala administratiboki) estatu liberal alemaniar bat eraiki zen. Alabaina, Frantzisko Josek monarka konstituzional batek baino botere handiagoa zuen. Hori alde batera utzirik, orokorrean estatu liberal bat eraiki zen. Adibidez, legearekiko berdintasuna ezarri zen, erlijioa kontuan izan gabe, eta Rechstaata eraiki zen, hau da, botere judizial independientea, Reichsgericht deitu zena hasieran, eta gero, Verwaltungsgrichtshof. Bestetik, Elizari boterea gutxitu zitzaion eta zortzi urteko derrigorrezko hezkuntza ezarri. Gainera, estatu liberal bat egituratu zen, ekonomia ere liberalizatzea eta juduek botere ekonomiko handia lortzea ekarri zuena. Hala ere, egoera horren aurrean, txekiarrak kexatu egin ziren, beren herri-eskubideak eta autonomia eskasarengatik. [5]
Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- [3] Beller, Steven (2009), Historia de Austria, Akai
- [4] Deak, Jhon (2015), Forging a Multinational State: State Making in Imperial Austria from the Englightenment to the First World War, Stanford University Press
- [2] Gerrits, Andre; Wolffram, Dirk J. (2005). Democracia política y diversidad étnica en la historia europea moderna, Standford University press
- [5] Kann, Robert A. (1980). Una historia del Imperio de los Habsburgo, University of California Press.
- [1] Moreno, Carmen (2015), Breve historia del Imperio Austrohúngaro, Nowtilus saber.
- [6] Seton-Watson, R. W. (1925), "Transylvania since 1867", The Slavonic Review, Modern Humanities Research Association, vol. 4, no. 10, pp. 101–23
- ↑ a b c Moreno, Carmen. (2015). Breve historia del Imperio Austrohúngaro. Nowtilus saber.
- ↑ a b Gerrits, Andre. (2005). Democracia política y diversidad étnica en la historia europea moderna. Standford University press.
- ↑ a b Beller, Steaven. (2009). Historia de Austria. Akai.
- ↑ a b Deak, John. (2015). Forging a Multinational State: State Making in Imperial Austria from the Englightenment to the First World War. Stanford University Press.
- ↑ a b Kann, Robert A.. (1980). Una historia del Imperio de los Habsburgo. University of California Press.
- ↑ Seton-Watson, R.W.. (1925). "Transylvania since 1867", The Slavonic Review, Modern Humanities Research Association, vol. 4. , 101–23 or..