Bagdad

Bagdad; بغداد
	hiriburua
	Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Irak
Probintzia	Bagdadeko eskualdea
Alkatea	Manhal Al habbobi (en)
Izen ofiziala	بغداد
Jatorrizko izena	بغداد
Posta kodea	10001–10090
Geografia
Koordenatuak	33°18′55″N 44°21′58″E / 33.3153°N 44.3661°E
Azalera	734 km²
Altuera	34 m
Demografia
Biztanleria	8.126.755 (2018); 1.166.755 (2016)
Metropolia	7.216.040
Dentsitatea	8.929,33 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	762ko uztailaren 30a
Ordu eremua	UTC+03:00
Hiri senidetuak	Amman, Beirut, Kairo, Damasko, Sana, Teheran, Jidda, Concord (en) , Rabat, Pavlodar, Piongiang eta Dubai
	amanatbaghdad.gov.iq

Bagdad^[1]^[2] (arabieraz: بغداد‎ Baġdād, irakiar ahoskera: bɐʁˈd̪ɑːd̪) Irakeko hiriburu eta hiri nagusia da, bai eta Ekialde Ertaineko handienetarikoa, Kairo eta Teheran ondoren. Herrialdeko erdialde eta ekialdean dago kokatuta, Tigris ibaiaren ertzean.

Fitxategi:1973 Baghdad mosque.jpg

Meskita Bagdaden (1973).

Garrantzi handiko erlijiogunea (meskitak, katedralak). Unibertsitateak. Bagdad Mesopotamiako lurralde oparoenean kokatua dago, Tigris eta Eufrates ibaien inguruan. Samarra urtegia eraiki zutenean, azkena eman zitzaien 1955ean Bagdad urpean uzten zuten uholde handiei (1931; 1954), ur handiak desbideratu baitziren. Abastarren garaiko monumentu (VIII-XII m.) eta jalairiarren garaikoak (XIV m.).

Barrutiak eta auzoak

Hiria bederatzi barrutitan banaturik dago^[3]:

Adhamiyah
Karkh
Karadah
Kadhimyah
Mansour
Sadr Hiria (Thawra)
Al Rashid
Rusafa
Bagdad Berria (Tisaa Nissan)

Barrutiak, era berean, 89 auzotan banaturik daude, hona hemen nagusienak:

Al-Ghazaliya
Al-A'amiriya
Dora
Karrada
Al-Jadriya
Zayouna
Al-Saydiya
Hurriya Hiria
Al-Sa'adoon
Al-Shu'ala
Al-Mahmudiyah
Bab Al-Moatham
- Al-Baya'
Al-Za'franiya
Hayy Ur
Sha'ab
Jamia
Al-Adel
Al Khadhraa
Hayy Al-Jihad
Hayy Al-A'amel
Hayy Aoor
Al-Horaya
Hayy Al-Shurtta
Yarmouk
Jesr Diyala
Abu Disher
Raghiba Khatoun
Arab Jijur
Al-Awashosh
Al-Fathel
Al-Ubedy
Al-Wazireya

Historia

Abu al-Abbas-ek (Al-Mansur, "garailea", izenarekin ere ezagutua) eraiki zuen Bagdad 762. urtean, sasaniarrek aurrez eraikitako herriaren gainean, Madinat al-Salam ("Bakearen hiria") izenaz bataiatua, Tigris ibaiaren mendebalean.Kalifen jauregia eta meskita zeudelarik erdian, haietatik abiatzen ziren lau hiribide, bakoitzak beste muturrean ate bana zuela. Harresi batek lotzen zituen lau ateak, hiri guztia inguratuz.

Sadam Hussein irakiar agintariaren estatuaren eraispena Estatu Batuetako armada herrialdean sartu ondoren, 2003an.

Bagdadek gorabehera handiak izan zituen antzinatean. Abbastarren aginpidea gainbehera zihoalarik ezinbestean, Hulagu mongoliarrak hiria konkistatu eta suntsitu egin zuen 1258. urtean. Abbastarren urrezko garaian izan zuen distira ez zuen berriro lortu Bagdadek, bertako jalairiarren dinastia (XIV. m.) horretan saiatu bazen ere. Garai horretakoak dira, halaz ere, Mirjan ibn´Abd-Allahren meskita eta ikastetxea (1358). Timur-i Lang azken konkistatzaile mongoliarrak hiria suntsitu zuen, 1401. urtean.

XVI. mendean, inperio otomandarraren eta safaviarren mendean geratu zen. XVIII. mendean eta XIX. mende hasieran, lurralde autonomoa osatu zuen Bagdadek, mamelukoen gobernupean.

1917an gudaroste britainiarrek hartu eta 1921ean Irakeko erreinu independenteko hiriburu bihurtu zen. Bigarren Mundu Gerraren garaian, bertan zeuden ingelesen aurkako altxamendu bat bizi izan zuen Bagdadek eta 1958an Irakeko errepublikako hiriburu bihurtu zen. 1991ko urtarrilean, Kuwait inbaditu ondoan Iraken aurka eratu zen aliantzako armadak Bagdad bonbardatu eta erdi suntsitu zuen. Biztanleriaren artean hildako ugari izan zen.

Mugarriak

762an Al-Mansur ("Garailea") kalifak Babilonia hondakinen gainean sortu zuen hiria, bai eta Islam osoko hiriburu bihurtu ere.
930. urte inguruan munduko hiririk handiena zen, Kordobarekin batera. Distira handiko garaiak ziren, kultur-erdigune garrantzitsua baitzen. Izan ere, "Mila gau eta bat gehiago" liburuko hainbat istorio bertan kokatuta daude.
1258an eta 1401ean mongolek suntsitu zuten, hurrenez hurren Hulagu Khan eta Timur buruzagien aginduz.
1534an Otomandar Inperioak menderatu zuen.
1921ean Britainia Handiak hartu zuen menpe.
1950ean 580.000 bat biztanle zituen (1900ean, 145.000 inguru). Horietatik, 140.000 juduak ziren.
2003ko martxo eta apirilean hiria bonbardatu zuten, AEBek Irak inbaditu ondoren.

Klima

Datu klimatikoak (Bagdad)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	15.5	18.5	23.6	29.9	36.5	41.3	44.0	43.5	40.2	33.4	23.7	17.2	30.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.8	5.5	9.6	15.2	20.1	23.3	25.5	24.5	20.7	15.9	9.2	5.1	14.9
Euria (mm)	26	28	28	17	7	0	0	0	0	3	21	26	156
Euri egunak (≥ 0.1 mm)	5	6	4	2	0	0	0	0	0	1	5	6	29
Eguzki orduak	192.2	203.3	244.9	255.0	300.7	348.0	347.2	353.4	315.0	272.8	213.0	195.3	3240.8
Hezetasuna (%)	71	61	53	43	30	21	22	22	26	34	54	71	42.3
Iturria (1): Climate & Temperature^[4]
Iturria (2): World Meteorological Organisation (NBE)^[5]

Ekonomia

Lehendik ere merkataritza eta administrazio gune garrantzitsua zena, petrolioaren aurkikuntzak industrialde indartsu bihurtu zuen Bagdad: elikadura industria (olioa), ehun langintza (artilea eta kotoia), mekanika industria, metalgintza, larrukiak, tabakoa eta, batez ere, petrolio findegia (Kirkuk). Turkia Basorarekin lotzen duen burdinbidea bertatik igarotzen da. Nazioarteko aireportua dauka.

Ondo ureztatuta dago, eta lurgintza (kotoia, datilak, fruituak) eta abeltzaintza (ardi azienda) garrantzizkoak dira.

Herri eta hiri senidetuak

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Bagdad

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .

[3] USA Today. Barrutiak. .

[climatetemp-4] Climate & Temperature. Baghdad Climate Guide to the Average Weather & Temperatures, with Graphs Elucidating Sunshine and Rainfall Data & Information about Wind Speeds & Humidity:. .

[WMO-5] World Weather Information Service - Baghdad. .

[twins-6] City of Beirut. Twinning the Cities. .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]