Novenera

Novenerako hegoaldea: Miranda, Berbintzana eta Larraga

Novenerako ekialdea: Artaxoa

Novenerako iparraldea: Mendigorria

Novenera Nafarroa Garaiko eskualde historiko bat da, Argako Erriberako goialdean dago, Nafarroako Erriberaren eta Nafarroako Erdialdearen arteko mugan. Hiribildu independentez osatutako lurraldea da, baina Novenerako foruaren aplikazioa komunean zuten. Foru hau Antso VI.a Jakituna Nafarroako erregeak ezarritako eta bere seme Antso VII.a Azkarrak jarraitutako zerga-politikaren ondorio da. Baina haren agerpenaren berantiarrak eta Nafarroako foruaren aldarrikapenak eragotzi egin zuten Novenerako agindu horiek hedatzen jarraitzea, eta, beraz, Artaxoa, Larraga, Mendigorria, Miranda eta Zebron hiribilduek bakarrik izan zituzten foru-pribilegioak.

Eskualde hori, Erronkaribar edo Berrotza bezalako bertze eskualde tradizional batzuetan ez bezala, ez zen inoiz benetako batasuna izan bertako kideen artean, Nafarroako Erresumarekiko independenteak izaten jarraitu baitzuten beti, eta Novenerako forua erori eta foru orokorrarekin ordezkatu zenean, lotura bakar hori galdu egin zen. Hala ere, 2019an, Nafarroako Foru Komunitateko eskualde berriak sortu zirenean, Izarbeibar eskualdean sartu zen lurralde osoa, eta, ondoren, Izarbeibar-Novenera izena jarri zitzaion, antzinako izen historikoa biziberrituz.

Gainera, lurralde hori jada desagertuta dagoen Artaxoako Erresumaren zati izan zen, Erriberri hiribilduarekin batera, Mendigorria izan ezik.

Izena

Gunnar Tilanderrek dioen bezala, Novenera izenak "ezezaguna dirudi eta alferrik bilatzen da entziklopedietan eta hiztegi geografikoetan". Baina foru berak adierazten du "est es el fuero que deuen auer el conceillo de Artayssona et de Mendigorria et de Larraga et de Miranda, que son de la Novenera" ("hau da Artaxoako eta Mendigorriako eta Larragako eta Mirandako kontzejuak egon behar duten forua, bederatzigarrenekoak"). Lau herri horiek hurbil daude, Lizarra, Tafalla eta Kalagorri hiriek seinalatzen duten triangeluaren erdian iparraldetik hegoaldera dauden Nafarroako Erresuman, zital bakoitza eskualde juridiko baten erdigunea da, Erdi Aroan bereizia. Novenera, beraz, eskualde juridiko berezia da, Nafarroan benetan zeuden foruen zazpi moduetako bat. Adierazitako lau hiribilduek osatzen dute, eta berezitasun bat du: bertze herriek ez dute zentro nagusirik edo jatorri-zentrorik, elkarren ondoan baitaude.

Lehen ere ezagunak ziren herri horietako foru laburrak, zerga, politika eta militar izaerako pribilegio eta salbuespen batzuk zituztenak: horien artean, novena ez ordaintzea. Novena Nafarroako Erresumako nekazariek erregeari ematen zizkioten fruituen hamarrena da. Novenarii nekazari hauei deitzen zitzaien. Normala da novena ordaindu behar zuen biztanleria zuen eskualde bati bederatziurrena deitzea eta izena gordetzea, zerga ezabatu bazen ere, eta ez, aitzitik, izena ezabatzearen ondorio izatea.

Historia

Errekonkistaren aurrerapenek prozesu kolonizatzaile luze bat ekarri zuten, Iruñeko Erresumarentzat aurrekariak dituena Naiarako Erresumako baskoi filiazioko giza osagaietan, Antso I.a Gartzeitzek irabazia. Mendebaldeko Pirinioetako gotorlekuetatik, demografikoki gainezka zeudenetatik, barruko migrazio-fluxua ez zen eten behar XII. mendean Ebroren ibaiertzetako birpopulaketa handiak gertatu arte. Bertzalde, mendebaldeko gizarte europarraren hedapen-garai handian, gurutzadaren eta erromesaldiaren ideiek eta haien ondorio materialek Nafarroara bideratu zituzten batez ere Okzitaniako taldeak.

XII. mendetik XIII. mendera bitarteko igarobidean, Konpostelako ibilbideetan hainbat burgu sortu ziren, biztanle frankoak, erregeak berehala babestuak, askatasunak ematen dizkietenak eta beren merkataritza- eta artisau-jarduerak garatzeko egokia den estatutua (Lizarra, Zangoza, Gares, Iruñea); kasu horiei aplikatutako eredu juridikoa lehentxeago Jakari emandakoa izan zen 1076an.

Erriberan irabazitako lurrak berrantolatzeko Tuterako forutik abiatu zen, Pirinioetako zuzenbidearen germenekin, hori ere Ebro erdialderaino hedatu zelarik Aragoiko lurretatik. Aurrerago, Antso VI.a Jakituna bere subiranotasuna baieztatzen saiatu zen Gaztelarekin izan zitzakeen gatazketan, zenbait tokitan (Guardia, Gasteiz, Donostia) hiri-bizitza ezartzeko pizgarriak emanez, eta antzeko prozedura bat aplikatu zuen Antso VII.a Azkarrak bere mendebaldeko mugan (Biana).

Herriguneak indartzeko proiektuak toki askotan zapuztu ziren migrazio-fluxuaren ahultzearen ondorioz, baina argi dago foruen emakida jakin batzuekin (Novenera, adibidez) Koroaren domeinuetan inskribatutako landa-komunitateen zerga-berrantolaketa baino ez zela nahi.

Banaketa

Novenerako foruaz gozatzen zuten hiribilduak honako hauek ziren:

• Artaxoa
• Larraga
• Mendigorria
• Miranda
• Zebron

Gaur egun, Zebron jenderik gabe geratu da, eta Berbintzana, Larraga udalerrikoa zena, udalerri independentea da.

Erreferentziak

• «Novenerako forua - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
• Gilbert, R (1951). Novenerako Erdi Aroko zuzenbidea. Dialnet. (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).
• Tilander, G (1951). Novenerako foruak. Erik Oskarsson Antikvariat. (Noiz kontsultatua: 2022-07-30).

Ikus, gainera

• Izarbeibar-Novenera
• Hego Euskal Herriko foruak

Kanpo estekak

• Datuak: Q113355706