Eneko Arista: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
No edit summary
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Lanean|Marklar 2007}}
[[Fitxategi:EnekoAritzaren estatua.JPG|thumb|right|thumb|250px|[[Iruñea]]n Eneko Aritzaren omenez eraikitako estatua.]][[Fitxategi:Íñigo Arista de Pamplona 01.jpg|thumb|right|250px|[[Madril]]en eraikitakoa [[XVIII. mendea]]n]]
{{Agintari infotaula
⚫
'''Eneko Aritza'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ([[circa|c.]] [[770]] - [[852]] inguru) [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege-erreginen]] dinastian lehen izen ezaguna da, nahiz eta oraindik ez [[errege]] eta ez [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] deitu (ez eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko]] ere). Ingurunean [[Karolingiar leinua|Karolingiar inperioaren]] aurka ziharduten jauntxoen artean buruzagi zen. [[Kordobako emirerria|Kordobako emirren]] menpeko izatea erabaki zuen, eta hari bidaltzen zizkion atxilotutako karolingiar soldaduak. Tratua zuzenean [[Tutera]]ko [[Banu Qasi]] familiarekin egin zuen.
| izena = Eneko Aritza
| irudia = EnekoAritzaren estatua.JPG
| tamaina =
| irudioina = Eneko Aritzaren omenez eraikitako estatua Iruñean
| armarria =
| hasiera = [[810]]/[[820]]
| bukaera = [[851]]
| kargua = [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko buruzagia]]
| aurrekoa = Lehenengoa
| ondorengoa = [[Gartzea Eneko]]
| jaiodata = c. [[770]]
| jaiolekua =
| hildata = c. [[852]]<ref name= "Mar"/>
| hillekua =
| ezkontidea = [[Oneka Belaskez]]
| senideak =
| semeak =
| egoitza =
| sinadura =
| erlijioa = [[Kristautasuna|Kristaua]]
}}
⚫
'''Eneko Aritza'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/es/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/onomastika/IZEN_ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> ({{lang-ar|ونّقه‎}}, ''Wannaqo''; [[circa|c.]] [[770]] - c. [[852]]) [[Nafarroako errege-erreginen zerrenda|Nafarroako errege-erreginen]] dinastian lehen izen ezaguna da, nahiz eta oraindik ez [[errege]] eta ez [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] deitu (ez eta [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko]] ere)<ref name= "Mar">{{erreferentzia|abizena= Martínez Díez|izena= Gonzalo|izenburua = Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus| urtea = 2007|argitaletxea = Marcial Pons Historia|lekua = Madril |isbn = 978-84-96467-47-7 |orrialdea= 21-23}}</ref>. Ingurunean [[Karolingiar leinua|Karolingiar inperioaren]] aurka ziharduten jauntxoen artean buruzagi zen. [[Kordobako emirerria|Kordobako emirren]] menpeko izatea erabaki zuen, eta hari bidaltzen zizkion atxilotutako karolingiar soldaduak. Tratua zuzenean [[Tutera]]ko [[Banu Qasi]] familiarekin egin zuen.


== Historia ==
== Jatorria ==
Eneko Aritza [[770]]. urte inguruan jaio zen eta gutxi gorabehera [[852]]an hil zen. Eneko Eneko Ximenez izeneko [[Pirinioak|Pirinioetako]] buruzagi baten semea zen, [[Aritza leinua|Aritza]] izeneko familiakoa, IX - X. m. bizi izan zena. [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] errege dinastia izango zenaren sortzailea, [[Aritza leinua|Aritzaren]] inguruan sortu baitzen [[Iruñe]]ko erret dinastia, Iñigotarrak izenez ere ezaguna.
Eneko Aritza 770. urte inguruan jaio zen eta gutxi gorabehera 852an hil zen. [[Aritza leinua|Aritza]] izeneko familiakoa, X. mendean jada Aritza abizena erabiltzen zuten agirietan.<ref name="Lacarra">{{erreferentzia|abizena= Lakarra de Miguel |izena= José María |izenburua= Textos navarros del Códice de Roda |bilduma= Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon |alea= 1 |orrialdea= 194–283 |urtea= 1945}}</ref> [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] errege dinastia izango zenaren sortzailea, Aritzaren inguruan sortu baitzen Iruñeko errege-dinastia, Iñigotarrak izenez ere ezaguna.


Eeneko Aritzaren jatorria ezezaguna da. Aitaren izena ere zalantzazkoa dute adituek. Leireko agiri batean {{lang|la|''Enneco ... filius Simeonis''}} (Eneko Ximenoren semea) agertzen da eta bestean, bere hileta-liburu antzekoa dena honalaxe dio: {{lang|la|''Enneco Garceanes, que fuit vulgariter vocas Areista''}} (Eneko Gartxez [Gartziaren semea], arruntean Aritza ezaguna). Geroagoko historialari askok agiriak hartu dituzte izpide baina litekeena da ustelak edo gero sortuak izatea. XI. mendeko kronikalariek - [[Ibn Hayyan]]ek edo [[Al-Udri]]k-, Eneko eta bere anaia ''ibn Wannaqo'' ({{lang-ar|بن&nbsp;ونّقه}}, "Enekoren semea" erabiltzen zuten abizen moduan.<ref name="Lacarra" /><ref name= "Barrau-Dihigo">{{erreferentzia|abizena= Barrau-Dihigo |izena= Louis |izenburua= Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente |aldizkaria= Revue Hispanique |alea= 7 |orrialdea= 141–222 |urtea= 1900}}</ref> [[Rodrigo Semenez Arradakoa]]k (c. 1170–1247) [[Bigorre]]ko kondea edo bigorretar zela zioen baina ez dago teoria babesten duen iturririk.<ref name= "Barrau-Dihigo" /> Badaude [[Semeno leinua]]ren gobernadoreen noble bat besterik ez zela esaten dutenak baina teoria hau bere burua legeztatzeko erabili zuten semenotarrek.<ref name="Lacarra" />
⚫
[[824]]an, [[Pipino I.a Akitaniakoa|Pipino I.a]] errege frankoak eta bere menpeko jaun euskaldunak armada bidali zuten [[Iruñe]]ra, baina bueltakoan, [[Orreaga]]-Garaziko mendietan, Eneko Aritza eta bere suhiak frankoen armadari gailendu zitzaizkien. [[Eblo]] eta [[Aznar Galindez I.a]] kondeak preso hartu zituzten. Baskoi nobleek Eneko Aritza errege goratu eta [[Iruñeko Erresuma]] sortu zuten (824). Eneko Aritza saiatu zen buruzagi euskaldunekin harreman onak izaten eta familia loturak hedatzen, [[Tutera]]ko [[Banu Qasi]] godo [[musulman]]ekin eta [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea "Gaiztoa"]] [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondearekin]] bereziki. Lau seme alaba izan zituen: Asona, [[Musa ibn Fortun|Musa Ibn Musa Ibn Fortunekin]] ezkondu zena; Galindo; Ona, [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea Gaiztoarekin]] ezkondua; eta [[Gartzea Eneko]] Iruñeko hurrengo errege izango zena. Halaber, Arabako Bela eta Belasko familiekin eta [[Frankoak|frankoen]] menpe bizi ziren [[Pirinioak|Pirinioez]] bestaldeko euskaldunek bera alde jartzen.


Enekoren amaren izena ere ezezaguna da. Batzuetan Oneka zela diote, baina ez dago honi buruzko iturririk. Aditu guztiek [[Musa ibn Fortun]] buruzagi [[Muladi|''muwallad'']]a ere ezkondu zuela diote eta [[Musa ibn Musa]] izan zuen semea.<ref>[[Ibn Hayyan]] eta [[Al-Udri]]k Eneko eta Fortun Eneko amaren partez Musa ibn Musaren anaiak zirela zioen. Ezkontzen ordena zalantzazkoa da, Lévi-Provençalek eta Pérez de Urbelek kristau ezkontza lehendabizikoa zela diote eta Sánchez Albornozek, berriz, musulmana.</ref> Musa gaztea Tuterako [[Banu Qasi]]en buruzagi bilakatu zenean, anaien arteko aliantza bere eremuetan burujabe izateko oso erabilgarria izan zen.
⚫
Garai hartan [[Iruñea]] zenez [[baskoi]]en hiri nagusia, Eneko Aritzak bertan kokatu zuen bere gortea. Iruñea leku estrategikoa bilakatzearekin batera frankoen eta arabiarren jomuga ere bihurtu zen. Eneko Aritzak ez zuen euskaldun guztiak aginte bakar batera ekartzea lortu, baina, baskoi-euskaldunak bizi ziren lurraldetara zabaldu zituen bere ekintza armatuak. Arabako lurraldeek etengabe jasaten zuten [[Asturias]] aldeko godoen, Kasio familiaren eta [[Zaragoza]]ko musulmanen erasoei aurre egin eta Iparraldetik zetozen [[Frankoak|frankoei]] eutsi egin zien.


== Biografia ==
⚫
[[842]]an, [[Kordoba]]ko [[Abd ar-Raman II.a]] emirrak eraso egitea agindu zuen [[Banu Qasi|Qasitarren]] kontra, bere aurka altxa zirelako. [[Musa ibn Musa|Musa ibn Musa ibn Fortun]] [[Banu Qasi|qasitarrak]] laguntza eskatu zion anaiorde eta aitaginarreba zuen Eneko Aritzari eta biek bat eginda egin zieten aurre arabiarrei. [[Arabiar]]rak [[Iruñe]]ko lurretatik eragoztea lortu zuten, baina, hurrengo urtean ([[843]]) sartu ziren haien tropak hiriburuan. Eneko Aritza zauritu egin zuten bataila horretan eta bere semea Fortun Enekones batailan hil zuten. Hala ere, bakea egin ondoren arabiarrek onartu egin zizkioten errege euskaldunari bere lurrak.
Pirinio inguruetan egoera ezberdina izan arren, haranetan kristauak gutxiengoa ziren. Orduko euskaldun batzuk alderdi [[Frankoak|frankoen]] alde egiten zuten, hasieran [[Karlomagno]]k eta gero [[Luis Errukitsua]]k eutsirik. Belaskotar leinu aberatsa frankoen alderdiaren buruzagia zen.


799an, karolingiarren aldekoek Iruñeko ''[[wali]]''a, Eneko Aritzaren senidea zen [[Mutarrif ibn Musa]], erail zuten.<ref name= "Mar"/> 806an, frankoek eskualdea kontrolpean zuten, Belasko gobernadorearen bitartez.<ref name= "Mar"/> 812an, Luis Errukitsuak Iruñerantz bidali zuen espedizio bat. Itzulera ez zen loriatsua, haurrak eta emakumeak hartu zituzten bahitu [[Orreaga]]ko mendatea zeharkatzeko.
⚫
Bien bitartean [[Europa]]n [[Verdungo Hitzarmena|Verdungo banaketa]] egin zen ([[843]]) eta [[850]]ean, berriz, Eneko Aritza Iruñeko erregeak eta [[Karlos Burusoila]] [[Frantzia]] eta [[Akitania]]ko erregeak Bake-Ituna egin zuten. Eneko Aritzaren garaian errotu ziren [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako]] lurretan monasterioak, [[Leireko monasterioa|Leirekoa]] bereziki. Haren seme [[Gartzea Eneko]] ([[852]] - [[870]]) izan zen [[Iruñeko erresuma]]n ondorengo erregea.

816an, Ibn Hayyanen esanetan, Abd al-Karim ibn Abd al-Wahid ibn Mugitek frankoen aldeko "Jaungoikoaren Etsaia" zen Belasko Baskoia ({{lang-ar|بلشك&nbsp;الجلشقي}}, ''Balašk al-Ŷalašqī''), Iruñeko ''[[sahib]]''aren ({{lang-ar|صاحب&nbsp;بنبلونة}}) aurkako espedizioa zuzendu zuen, alderdi kristau eta paganoa bildurik baitziren. Hiru eguneko gudu batean omeiarren aldeko alderdiak bere etsaiak menderatu eta Belasko hil zuten, eta baita [[Alfontso II.a Asturiaskoa]]ren noblea zen Gartzia Lopez, Antso "Iruñeko zalduna" eta "Ṣaltān" izeneko zaldun paganoa ere. Frankoen aldekoen porrota erabilgarria izan zen Enekok baskoien buruzagitza lortzeko. 820an, Enekok Aragoin zegoen frankoen basailua zen [[Aznar I.a Galindez]]en ordez [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea "Gaiztoa"]] jartzeko.

824an, [[Pipino I.a Akitaniakoa|Pipino I.a]] errege frankoak eta bere menpeko jaun euskaldunak berriro armada bidali zuten Iruñera, baina bueltakoan, Orreaga-Garaziko inguruko mendietan, Eneko Aritza eta bere suhiak frankoen armadari gailendu zitzaizkien. [[Eblo]] eta [[Aznar Galindez I.a]] kondeak preso hartu zituzten. Oroel haitzean, [[Jaka]]tik gertu, baskoi nobleek Eneko Aritza errege goratu eta [[Iruñeko Erresuma]] burujabea sortu zuten.<ref name= "Mar"/> [[Eulogio Kordobakoa]]k Eneko aipatzean {{lang|la|''princeps''}} (printze) edo {{lang|la|''christicolae princeps''}} (kristauen printze) zioen.<ref>851. urte inguruan Eulogio Kordobako apezpikuak ''Passio sanctorum martyrum Georgii monachi, Aurelii atque Nathaliae'' eskutitza idatzi zion [[Wilesindo]] Iruñeko apezpikuari</ref>

⚫
Eneko Aritza saiatu zen buruzagi euskaldunekin harreman onak izaten eta familia loturak hedatzen, Tuterako Banu Qasi godo musulmanekin eta Gartzea "Gaiztoa" [[Aragoiko konderria|Aragoiko kondearekin]] bereziki. Lau seme alaba izan zituen: Asona, [[Musa ibn Fortun|Musa Ibn Musa Ibn Fortunekin]] ezkondu zena; Galindo; Ona, [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea Gaiztoarekin]] ezkondua; eta [[Gartzea Eneko]] Iruñeko hurrengo errege izango zena. Halaber, Arabako Bela eta Belasko familiekin eta [[Frankoak|frankoen]] menpe bizi ziren [[Pirinioak|Pirinioez]] bestaldeko euskaldunek bera alde jartzen.

⚫
Garai hartan Iruñea zenez [[baskoi]]en hiri nagusia, Eneko Aritzak bertan kokatu zuen bere gortea. Iruñea leku estrategikoa bilakatzearekin batera frankoen eta arabiarren jomuga ere bihurtu zen. Eneko Aritzak ez zuen euskaldun guztiak aginte bakar batera ekartzea lortu, baina, baskoi-euskaldunak bizi ziren lurraldetara zabaldu zituen bere ekintza armatuak. Arabako lurraldeek etengabe jasaten zuten [[Asturias]] aldeko godoen, Kasio familiaren eta [[Zaragoza]]ko musulmanen erasoei aurre egin eta iparraldetik zetozen [[Frankoak|frankoei]] eutsi egin zien.

840. urtean Abd Allah ibn Kulayb Zaragozako ''wāli''ak Enekoren eremuak eraso zuenez, Musa ibn Musa bere anaia matxinatu zen.<ref>{{erreferentzia|abizena= de la Granja |izena= Fernando |izenburua= La Marca Superior en la obra de Al-'Udri |aldizkaria= Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon |alea= 8 | urtea= 1967 |orrialdea= 468-9}}</ref>

841ean, aditu batzuen ustez, gaixotasun batek elbarritu utzi eta [[Gartzea Eneko]] bere semea aritu zen erregeorde.<ref name= "Mar"/>

⚫
842an, [[Kordobako emirerria|Kordobako]] [[Abd ar-Raman II.a]] emirrak eraso egitea agindu zuen qasitarren kontra, bere aurka altxa zirelako. Musa ibn Musa ibn Fortun qasitarrak laguntza eskatu zion anaiorde eta aitaginarreba zuen Eneko Aritzari eta biek bat eginda egin zieten aurre arabiarrei. Musulmanak Iruñeko lurretatik eragoztea lortu zuten, baina, hurrengo urtean (843) sartu ziren haien tropak hiriburuan.<ref>{{erreferentzia|abizena = Cañada Juste|izena= Alberto|izenburua = Los Banu Qasi (714-924)|urtea = 1980|aldizkaria = Príncipe de Viana| alea = 58-59|orrialdea = 5-96|issn= 0032-8472|url =http://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/15651.pdf}}</ref> Eneko Aritza zauritu egin zuten bataila horretan eta bere semea Fortun Enekones batailan hil zuten. Hala ere, bakea egin ondoren arabiarrek onartu egin zizkioten errege euskaldunari bere lurrak.

⚫
Bien bitartean Europan [[Verdungo Hitzarmena|Verdungo banaketa]] egin zen (843) eta 850ean, berriz, Eneko Aritza Iruñeko erregeak eta [[Karlos Burusoila]] Frantzia eta Akitaniako erregeak Bake-Ituna egin zuten. Eneko Aritzaren garaian errotu ziren Nafarroako lurretan monasterioak, [[Leire]]koa bereziki. Haren seme [[Gartzea Eneko]] (852-870) izan zen [[Iruñeko erresuma]]n ondorengo erregea.


== Ezkontza eta seme-alabak ==
== Ezkontza eta seme-alabak ==
Lévi-Provençalen ustez, Banu Qasi bere senideen moduan, [[poligamia|poligamo]] izan zen.<ref name= "Levi">{{erreferentzia|abizena1 = Lévi-Provençal|izena1= Évariste|egile1-lotura=Évariste Lévi-Provençal|izenburua = Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle|urtea = 1953|aldizkaria = Bulletin Hispanique|liburukia= 55|alea = 1|orrialdea = 5-22|issn= 0214-3038|argitaletxea=[[Bordeleko Unibertsitatea]] | issn =0007-4640 |url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/hispa_0007-4640_1953_num_55_1_3340}}</ref> Beste adituek, berriz, Enekok [[Oneka Belaskez]], Belasko 816an hildako Iruñeko gobernadorearen alaba, ezkondu zuela diote. Edonola ere, lau seme-alaba ezagun izan zituen:
Enekok [[Oneka Belaskez]], Belasko [[816]]an hildako [[Iruñe]]ko Jaunaren alaba, ezkondu zuen. Lau seme-alaba izan zituzten:
* '''Asona Eneko''', [[Musa ibn Musa ibn Fortun]], [[Tutera]] eta [[Huesca]]ko ''wali''a ezkondu zuena.
* Asona Eneko, [[Musa ibn Musa ibn Fortun]], Tutera eta [[Huesca]]ko ''wali''a ezkondu zuena.
* '''[[Gartzea Eneko]]''', [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erregea]].
* [[Gartzea Eneko]], Iruñeko buruzagia.<ref name= "Levi"/>
* '''Galindo Eneko Iruñekoa''', [[851]]an [[Kordoba]]n hilda.
* Galindo Eneko, [[851]]n [[Kordoba]]n hilda.
* '''[[Nunila Eneko|Nunila]]''', [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea “Gaiztoa”]] [[Aragoiko konderria|Aragoikoa kondea]] ezkondu zuena.
* [[Nunila Eneko]], [[Gartzea I.a Galindez|Gartzea “Gaiztoa”]] [[Aragoiko konderria|Aragoikoa kondea]] ezkondu zuena.


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==

22:02, 29 abendua 2013ko berrikusketa

 Artikulu hau hobetzeko lanean ari da Marklar 2007 lankidea.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, aldaketa handi bat egin baino lehen, eztabaida ezazu haren lankide orrian edo artikuluaren eztabaida orrian, erredakzioa koordinatzeko.

Txantiloi:Agintari infotaula Eneko Aritza[1] (arabieraz: ونّقه‎‎, Wannaqo; c. 770 - c. 852) Nafarroako errege-erreginen dinastian lehen izen ezaguna da, nahiz eta oraindik ez errege eta ez Nafarroako deitu (ez eta Iruñeko ere)[2]. Ingurunean Karolingiar inperioaren aurka ziharduten jauntxoen artean buruzagi zen. Kordobako emirren menpeko izatea erabaki zuen, eta hari bidaltzen zizkion atxilotutako karolingiar soldaduak. Tratua zuzenean Tuterako Banu Qasi familiarekin egin zuen.

Jatorria

Eneko Aritza 770. urte inguruan jaio zen eta gutxi gorabehera 852an hil zen. Aritza izeneko familiakoa, X. mendean jada Aritza abizena erabiltzen zuten agirietan.[3] Euskal Herriko errege dinastia izango zenaren sortzailea, Aritzaren inguruan sortu baitzen Iruñeko errege-dinastia, Iñigotarrak izenez ere ezaguna.

Eeneko Aritzaren jatorria ezezaguna da. Aitaren izena ere zalantzazkoa dute adituek. Leireko agiri batean Enneco ... filius Simeonis (Eneko Ximenoren semea) agertzen da eta bestean, bere hileta-liburu antzekoa dena honalaxe dio: Enneco Garceanes, que fuit vulgariter vocas Areista (Eneko Gartxez [Gartziaren semea], arruntean Aritza ezaguna). Geroagoko historialari askok agiriak hartu dituzte izpide baina litekeena da ustelak edo gero sortuak izatea. XI. mendeko kronikalariek - Ibn Hayyanek edo Al-Udrik-, Eneko eta bere anaia ibn Wannaqo (arabieraz: بن ونّقه‎, "Enekoren semea" erabiltzen zuten abizen moduan.[3][4] Rodrigo Semenez Arradakoak (c. 1170–1247) Bigorreko kondea edo bigorretar zela zioen baina ez dago teoria babesten duen iturririk.[4] Badaude Semeno leinuaren gobernadoreen noble bat besterik ez zela esaten dutenak baina teoria hau bere burua legeztatzeko erabili zuten semenotarrek.[3]

Enekoren amaren izena ere ezezaguna da. Batzuetan Oneka zela diote, baina ez dago honi buruzko iturririk. Aditu guztiek Musa ibn Fortun buruzagi muwallada ere ezkondu zuela diote eta Musa ibn Musa izan zuen semea.[5] Musa gaztea Tuterako Banu Qasien buruzagi bilakatu zenean, anaien arteko aliantza bere eremuetan burujabe izateko oso erabilgarria izan zen.

Biografia

Pirinio inguruetan egoera ezberdina izan arren, haranetan kristauak gutxiengoa ziren. Orduko euskaldun batzuk alderdi frankoen alde egiten zuten, hasieran Karlomagnok eta gero Luis Errukitsuak eutsirik. Belaskotar leinu aberatsa frankoen alderdiaren buruzagia zen.

799an, karolingiarren aldekoek Iruñeko walia, Eneko Aritzaren senidea zen Mutarrif ibn Musa, erail zuten.[2] 806an, frankoek eskualdea kontrolpean zuten, Belasko gobernadorearen bitartez.[2] 812an, Luis Errukitsuak Iruñerantz bidali zuen espedizio bat. Itzulera ez zen loriatsua, haurrak eta emakumeak hartu zituzten bahitu Orreagako mendatea zeharkatzeko.

816an, Ibn Hayyanen esanetan, Abd al-Karim ibn Abd al-Wahid ibn Mugitek frankoen aldeko "Jaungoikoaren Etsaia" zen Belasko Baskoia (arabieraz: بلشك الجلشقي‎, Balašk al-Ŷalašqī), Iruñeko sahibaren (arabieraz: صاحب بنبلونة‎) aurkako espedizioa zuzendu zuen, alderdi kristau eta paganoa bildurik baitziren. Hiru eguneko gudu batean omeiarren aldeko alderdiak bere etsaiak menderatu eta Belasko hil zuten, eta baita Alfontso II.a Asturiaskoaren noblea zen Gartzia Lopez, Antso "Iruñeko zalduna" eta "Ṣaltān" izeneko zaldun paganoa ere. Frankoen aldekoen porrota erabilgarria izan zen Enekok baskoien buruzagitza lortzeko. 820an, Enekok Aragoin zegoen frankoen basailua zen Aznar I.a Galindezen ordez Gartzea "Gaiztoa" jartzeko.

824an, Pipino I.a errege frankoak eta bere menpeko jaun euskaldunak berriro armada bidali zuten Iruñera, baina bueltakoan, Orreaga-Garaziko inguruko mendietan, Eneko Aritza eta bere suhiak frankoen armadari gailendu zitzaizkien. Eblo eta Aznar Galindez I.a kondeak preso hartu zituzten. Oroel haitzean, Jakatik gertu, baskoi nobleek Eneko Aritza errege goratu eta Iruñeko Erresuma burujabea sortu zuten.[2] Eulogio Kordobakoak Eneko aipatzean princeps (printze) edo christicolae princeps (kristauen printze) zioen.[6]

Eneko Aritza saiatu zen buruzagi euskaldunekin harreman onak izaten eta familia loturak hedatzen, Tuterako Banu Qasi godo musulmanekin eta Gartzea "Gaiztoa" Aragoiko kondearekin bereziki. Lau seme alaba izan zituen: Asona, Musa Ibn Musa Ibn Fortunekin ezkondu zena; Galindo; Ona, Gartzea Gaiztoarekin ezkondua; eta Gartzea Eneko Iruñeko hurrengo errege izango zena. Halaber, Arabako Bela eta Belasko familiekin eta frankoen menpe bizi ziren Pirinioez bestaldeko euskaldunek bera alde jartzen.

Garai hartan Iruñea zenez baskoien hiri nagusia, Eneko Aritzak bertan kokatu zuen bere gortea. Iruñea leku estrategikoa bilakatzearekin batera frankoen eta arabiarren jomuga ere bihurtu zen. Eneko Aritzak ez zuen euskaldun guztiak aginte bakar batera ekartzea lortu, baina, baskoi-euskaldunak bizi ziren lurraldetara zabaldu zituen bere ekintza armatuak. Arabako lurraldeek etengabe jasaten zuten Asturias aldeko godoen, Kasio familiaren eta Zaragozako musulmanen erasoei aurre egin eta iparraldetik zetozen frankoei eutsi egin zien.

840. urtean Abd Allah ibn Kulayb Zaragozako wāliak Enekoren eremuak eraso zuenez, Musa ibn Musa bere anaia matxinatu zen.[7]

841ean, aditu batzuen ustez, gaixotasun batek elbarritu utzi eta Gartzea Eneko bere semea aritu zen erregeorde.[2]

842an, Kordobako Abd ar-Raman II.a emirrak eraso egitea agindu zuen qasitarren kontra, bere aurka altxa zirelako. Musa ibn Musa ibn Fortun qasitarrak laguntza eskatu zion anaiorde eta aitaginarreba zuen Eneko Aritzari eta biek bat eginda egin zieten aurre arabiarrei. Musulmanak Iruñeko lurretatik eragoztea lortu zuten, baina, hurrengo urtean (843) sartu ziren haien tropak hiriburuan.[8] Eneko Aritza zauritu egin zuten bataila horretan eta bere semea Fortun Enekones batailan hil zuten. Hala ere, bakea egin ondoren arabiarrek onartu egin zizkioten errege euskaldunari bere lurrak.

Bien bitartean Europan Verdungo banaketa egin zen (843) eta 850ean, berriz, Eneko Aritza Iruñeko erregeak eta Karlos Burusoila Frantzia eta Akitaniako erregeak Bake-Ituna egin zuten. Eneko Aritzaren garaian errotu ziren Nafarroako lurretan monasterioak, Leirekoa bereziki. Haren seme Gartzea Eneko (852-870) izan zen Iruñeko erresuman ondorengo erregea.

Ezkontza eta seme-alabak

Lévi-Provençalen ustez, Banu Qasi bere senideen moduan, poligamo izan zen.[9] Beste adituek, berriz, Enekok Oneka Belaskez, Belasko 816an hildako Iruñeko gobernadorearen alaba, ezkondu zuela diote. Edonola ere, lau seme-alaba ezagun izan zituen:

Erreferentziak

  1. ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
  2. ↑ a b c d e Martínez Díez, Gonzalo. (2007). Sancho III el Mayor Rey de Pamplona, Rex Ibericus. Madril: Marcial Pons Historia, 21-23 or. ISBN 978-84-96467-47-7..
  3. ↑ a b c Lakarra de Miguel, José María. (1945). Textos navarros del Códice de Roda. in: Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon., 194–283 or..
  4. ↑ a b Barrau-Dihigo, Louis. (1900). «Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente» Revue Hispanique (7): 141–222..
  5. ↑ Ibn Hayyan eta Al-Udrik Eneko eta Fortun Eneko amaren partez Musa ibn Musaren anaiak zirela zioen. Ezkontzen ordena zalantzazkoa da, Lévi-Provençalek eta Pérez de Urbelek kristau ezkontza lehendabizikoa zela diote eta Sánchez Albornozek, berriz, musulmana.
  6. ↑ 851. urte inguruan Eulogio Kordobako apezpikuak Passio sanctorum martyrum Georgii monachi, Aurelii atque Nathaliae eskutitza idatzi zion Wilesindo Iruñeko apezpikuari
  7. ↑ de la Granja, Fernando. (1967). «La Marca Superior en la obra de Al-'Udri» Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon (8): 468-9..
  8. ↑ Cañada Juste, Alberto. (1980). «Los Banu Qasi (714-924)» Príncipe de Viana (58-59): 5-96. ISSN 0032-8472..
  9. ↑ a b Lévi-Provençal, Évariste. (1953). «Du nouveau sur le royaume de Pampelune au IXe siècle» Bulletin Hispanique (Bordeleko Unibertsitatea) 55 (1): 5-22. ISSN 0007-4640..
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Eneko Arista Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eneko_Arista&oldid=4096419"(e)tik eskuratuta