Luis Luziano Bonaparte

Luis Luziano Bonaparte
	; Irudi gehiago
Bigarren Inperioko senataria
Member of parliament for the Seine (en)
Q59854914
Bizitza
Jaiotza	Grimley (en) , 1813ko urtarrilaren 4a
Herrialdea	Frantzia
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Fano, 1891ko azaroaren 3a (78 urte)
Hobiratze lekua	St Mary's Catholic Cemetery, Kensal Green (en)
Familia
Aita	Lucien Bonaparte
Ama	Alexandrine de Bleschamp
Ezkontidea(k)	Maria Anna Cecchi (en) (1832ko urriaren 4a - ; Marie Clémence Richard (1891ko ekainaren 15a -
Seme-alabak	ikusi Louis Clovis Bonaparte (en) ;
Haurrideak	ikusi Laetitia Christine Bonaparte; Charlotte Bonaparte Gabrielli; Pierre Napoleon Bonaparte; Charles Lucien Bonaparte; Paul Marie Bonaparte;
Leinua	House of Bonaparte (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	frantsesa
Jarduerak
Jarduerak	hizkuntzalaria, politikaria, dialektologoa eta erromanista
Lantokia(k)	Paris
Jasotako sariak	ikusi Ohorezko Legioko gurutze handia ;
Kidetza	San Petersburgoko Zientzien Akademia; Zientzien Errusiar Akademia
Ideologia eta sinesmenak
Alderdi politikoa	Parti de l'Ordre (en)

Luis Luziano Bonaparte Bleschamp^[1] —frantsesez: Louis-Lucien Bonaparte— edo Bonaparte printzea (Worcestershire, Ingalaterra, 1813ko urtarrilaren 4a – Fano, Marche, Italia, 1891ko azaroaren 3a) euskal hizkuntzalari frantsesa izan zen. Napoleon Bonaparteren iloba zen.

Luis Luziano Bonaparteren lanek euskalaritzaren historian berebiziko garrantzia dute, euskalkien lehen sailkapen zientifikoa egiten lehena izan baitzen: Carte des sept provinces basques, 1863an. Euskal Herrira bost aldiz etorri zen, 1856tik 1869ra. Euskal herrialde guztietako berriemaileak baliatu zituen. Lan-metodotzat, berriemaile horiei Bibliako pasarte ezagunak toki jakin bateko euskaran jartzeko eskatzen zien, eta barreiatuta zeuden eskuizkribu zaharrak bildu eta aztertu zituen. Bere sailkatze-lanean, hiru multzo handitan zortzi dialekto, hogeita bost azpidialekto eta berrogeita hamar barietate bereizi zituen.

Bizitza

Napoleon I.aren iloba zen, Lucienen semea. Ingalaterran jaio zen, aita han gatibu zegoela, eta Waterlooko guduaren ostean Elizaren Estatuetako herri batera aldatu zen familiarekin (1815). 1833an Florentziako Maria Anna Cecchirekin ezkondu zen. Europan eta Estatu Batuetan izan ondoren, kimika, mineralogia eta, geroago, hizkuntzalaritza ikasketei ekin zien. 1847an hizkuntzalaritzari buruz argitara eman zuen lehen liburuan euskara hartu zuen gai nagusi, eta 1848an politika munduan sartu zen, bere lehengusu Luis Bonaparte Frantziako enperadore zelarik. 1850ean emaztearengandik banandu eta 1852an, senatari zela, lehengusuak printze egin eta urteko 130.000 liberako saria eman zion.

Oxfordeko Unibertsitateko irakasle zela, Anton Abadiarekin harremanetan jarri zen Londresen (1855-1856), eta horren ondorioz hasi ziren Bonaparteren euskarari buruzko lanak. 1856-1869 bitarteko urteetan egin zituen ibilaldien eta bere baitara bildu zituen laguntzaileen lan ugarien emaitza dira euskarari eskaini zizkion lan nagusiok: Langue basque et langue finnoise (1862), Curiosidades eúskaras (1866), Le Verbe Basque en tableaux (1869), Deux Cartes des sept Provinces Basques (1869), Études sur les trois dialectes basques des vallées d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal… (1872), Observations sur le basque de Fontarabie, d’Irun… (1877), Observaciones sobre el vascuence de Navarra (1881), eta abar. Bonaparte printzearen lana ezinbestekoa da egun euskal dialektoak ezagutu nahi dituen edonorentzat.

Berak mugatu zituen euskalkiak lehenbizikoz, zortziok bereiziz:

bizkaiera,
gipuzkera,
lapurtera,
hegoaldeko goi-nafarrera,
iparraldeko goi-nafarrera,
ekialdeko behe-nafarrera,
mendebaleko behe-nafarrera eta
zuberera,

baita eta haien azpieuskalkiak ere.

Halaber, berak egin zituen euskararen lehen mapak, euskalkiak kontuan hartuz, 1868. urtean euskararen hedapena norainokoa zen erakusgarri. Honela adierazi zuen Luis Villasantek: «Printzearen eskariz egindako lanetako askok helburu zientifiko hutsa zuten, alegia, halako azpieuskalki baten hizkera zehatz-mehatz ikasi ahal izateko elementuak ematekoa. Hau da, zientzi helburu eta irizpideekin egindako lanak ziren, ez literatur helburu eta irizpideekin».^[2] Argitara eman zituen kristau ikasbideek, Biblia zatiek eta Biblia osoek (Duvoisinen Bible saindua edo testament zahar eta berria bereziki), dokumentazio gaitza eskaini zuten ordu arte gisa horretako materialik ez zuten euskalarientzat, bertako nahiz kanpokoentzat.

Itzulpen horietatik gehienak, eta bestelako lanen bat, Euskaltzaindiak berrargitaratu zituen haren mendeurrenean (1991). Baliozko pertsonez inguratzen jakin izan zuen, laguntzaile bikainak izan baitzituen: Joan Piarres Duvoisin aduanetako lapurtar kapitaina (lapurtera aztertzeko), Fray Jose Antonio Uriarte (bizkaiera eta gipuzkerarako), Klaudio Otaegi zegamarra (gipuzkera eta goi-nafarrerarako), Mariano Mendigatxa eta Prudentzio Hualde bidankozetarrak (erronkarierarako), Emmanuel Intxauspe zuberotar kalonjea (zubererarako), Salaberri Ibarlakoa (behe-nafarrerarako), B. Etxenike (Baztango euskararako), Pedro Jose Samper apaiza (zaraitzuerarako), aita Ibarnegarai.

Ingalaterran bizi zela, urteko diru saririk gabe geratu zen Frantzian III. Errepublika aldarrikatu zenean. 1881ean alargundu eta Klementzia Richard Grandmontaigne, Klaudio Otaegiren koinata atarraztarrarekin ezkondu zen bigarrengoz. 1883. urtean Gladstoneren gobernuak urteko 250.000 liberako diru saria eskaini zion, ingelesaren dialektoei buruzko bere ikerketak buka zitzan.

Hil ondoren, haren liburutegi osoa Chicagoko Newberry Library erakundeak erosi zuen. Euskal gaiei eta beste hainbat gairi buruzko eskuizkribuak R. M. Azkuek erosi zituen Bizkaiko, Gipuzkoako, Nafarroako eta Arabako diputazioentzat, eta haietan daude gorderik.

Duvoisin kapitainaren malura eta Lucien Bonaparte

Ohikoa da Duvoisin kapitaina heroi handia bailitzan aurkeztea Biblia osoa itzuli zuelako, eta, halaber, Bonaparte printzea aipatzea euskal kulturaren bultzatzaile probidentzial gisa. Baina Duvoisin kapitainaren malura liburuan Kepa Altonagak usadiozko interpretazio hori eztabaidatu eta irauli egin zuen.^[3] Soka-tira gogorra izan baitzen Bonaparte printzearen eta Duvoisin kapitainaren artean. Duvoisinek literatura egin nahi zuen euskaraz, euskarari proiekzio kulturala emango zion erabilera supradialektala landu nahi zuen. Printzeak, ordea, aniztasun dialektala aztertu eta finkatu nahi zuen; are gehiago, euskalkiak eta azpieuskalkiak jasotzean, eta notarioaren begiz haien lekukotasuna gordetzean Bonapartek jarri zuen arreta hura euskararen kulturizazioaren aurkakotzat jotzen du Altonagak. ^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]^[9]

Bonaparteren euskalkien mapa

Carte des Sept Provinces Basques, montrant la délimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, Londresen argitaratua. 1863. Euskalkien mapa, Bonapartek apailatua. Londresen argitaratua. 1863. Mende bat pasatxoan, XIX. mendeko euskalkien hedadura erakusteko erabili zen, harik eta XX. mendearen hondarrean Koldo Zuazok bere mapa prestatu zuen arte.
Carte des Sept Provinces Basques, montrant la délimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, Londres. 1863. Bonaparteren euskalkien maparen beste irudikapen bat.

Euskararen inguruko lanak

Canticum trium puerorum in septem praecipuas Vasconiae linguae dialectos versum, 1858.
Langue basque et langue finnoise, 1862.
Carte des Sept Provinces Basques, montrant la délimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
Curiosidades eúskaras, 1866.
Deux Cartes des sept Provinces Basques, 1869.
Le Verbe Basque en tableaux, accompagné de notes grammaticales, selon les huit dialectes de l'euskara,... avec les différences de leurs sous-dialectes et de leurs variétés, 1869.
Le petit catéchisme espagnol du P. Astete, traduit en trois dialectes basques: I. Aezcoan, par P.J. Minondo. II. Salazarais, par P. J. Samper. III. Roncalais, par P. Hualde. Verifié et modifié sur les lieux mêmes par L.L. Bonaparte, 1869.
Études sur les trois dialectes basques des vallées d'Aezcoa, de Salazar et de Roncal, 1873.
Observations sur le basque de Fontarabie, d'Irun, etc., 1877.
Observaciones sobre el vascuence de Navarra, 1881.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
↑ Jatorrizko iruzkina, gaztelaniaz: «Muchos de los trabajos hechos por encargo del príncipe tenían una finalidad puramente científica, a saber, suministrar elementos para poder estudiar con exactitud una variedad subdialectal determinada. Es decir, eran trabajos hechos con fines y criterios científicos, no con fines y criterios literarios» (Villasante 1979, 176. or.).
↑ Altonaga, Kepa, 1958-. (2018). Duvoisin kapitainaren malura : Bonaparte printzearen itzalean. Pamiela Argitaletxea ISBN 9788491720713. PMC 1080310839. (kontsulta data: 2019-09-03).
↑ «DUVOISIN KAPITAINAREN MALURA» Katakrak 2018-10-23 (kontsulta data: 2019-09-04).
↑ Garate, Miren. (2018-10-23). «'Baina' bana Duvoisini eta Bonaparteri» Berria (kontsulta data: 2018-10-23).
↑ Pamiela etxea. (2018). Kepa Altonaga - Duvoisin kapitainaren malura. Pamiela etxea. Youtube (kontsulta data: 2019-09-03).
↑ Idazleen Biltzarra 2019 - Kepa Altonaga. (kontsulta data: 2021-02-22).
↑ Kepa Altonagak "Duvoisin kapitainaren malura" aurkeztu du | Bilbo Hiria irratia. (kontsulta data: 2019-09-04).
↑ Rojo, Javier. (2018). kritiken hemeroteka » Printzearen itzala. El correo- kritikak.armiarma.eus (kontsulta data: 2019-09-04).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Luis Luziano Bonaparte

Joan-etorria, euskarazko material-didaktikoa.
Adolfo Arejita: «Euskal dialektologiaren gurasoa», Deia, 2013-01-05.

Datuak: Q523352
Multimedia: Louis-Lucien Bonaparte / Q523352

[1] EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.

[2] Jatorrizko iruzkina, gaztelaniaz: «Muchos de los trabajos hechos por encargo del príncipe tenían una finalidad puramente científica, a saber, suministrar elementos para poder estudiar con exactitud una variedad subdialectal determinada. Es decir, eran trabajos hechos con fines y criterios científicos, no con fines y criterios literarios» (Villasante 1979, 176. or.).

[3] Altonaga, Kepa, 1958-. (2018). Duvoisin kapitainaren malura : Bonaparte printzearen itzalean. Pamiela Argitaletxea ISBN 9788491720713. PMC 1080310839. (kontsulta data: 2019-09-03).

[4] «DUVOISIN KAPITAINAREN MALURA» Katakrak 2018-10-23 (kontsulta data: 2019-09-04).

[5] Garate, Miren. (2018-10-23). «'Baina' bana Duvoisini eta Bonaparteri» Berria (kontsulta data: 2018-10-23).

[6] Pamiela etxea. (2018). Kepa Altonaga - Duvoisin kapitainaren malura. Pamiela etxea. Youtube (kontsulta data: 2019-09-03).

[7] Idazleen Biltzarra 2019 - Kepa Altonaga. (kontsulta data: 2021-02-22).

[8] Kepa Altonagak "Duvoisin kapitainaren malura" aurkeztu du | Bilbo Hiria irratia. (kontsulta data: 2019-09-04).

[9] Rojo, Javier. (2018). kritiken hemeroteka » Printzearen itzala. El correo- kritikak.armiarma.eus (kontsulta data: 2019-09-04).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]