Pertsona eta jainko izen baskonikoak

Larrahi jainkoari eskainitako aldarea. Andion-Muruzabalen aurkitua, eta Andeloseko museoa arkeologikoan ikus daitekeena.

Pertsona eta jainko izen baskonikoak Erromatartze garaian aurkitutako antroponimoak eta teonimoak dira, hizkuntza baskonikoaren bidez sortuak eta ez direnak latinarekin, hizkuntza zeltaren batekin edo iberierarekin identifikatu.

Arrasto nagusiak Antzinako Erromako sasoiko hilarrietan eta jainkoei eskainitako aldareetako inskripzioetan daude, batez ere baskoien lurraldean, nahiz eta lurralde honen mugak ez ditugun ongi ezagutzen. Hor, latinez idatzitako testuetan, pertsona eta jainko izen batzuk ageri dira.

Izenak

Egungo Nafarroa Garaian, Gipuzkoan eta Aragoin (ikus El Forau de la Tuta edo Los Bañales) aurkitu dira. Gehien-gehienak, bere forma datiboan (Nori/Norentzat) daude, eta beti ez da ziurra zein izango zen bere forma nominatiboa (Nor)

• Antroponimoak: Abisunhar (Lerga), Abisunso eta Badan (Izkue), Beltesonis (Oiartzun), Belsco, Dusanhar, Ederetta (Sadaba), Serhuhor, eta Ummesahar (Lerga)...
• Teonimoak: Errensa (Andion), Lacubegi (Uxue), Lara edo Larra (Iruxo, Larunbe eta Andion, Mendigorria), Loxa (Argiñanizibar) / Losa (Lerate eta Zirauki), Selatse / Stelaitse (Barbarin), Urde, Itsacurrinne (Izkue)

Soria, Errioxa, Bizkaian, Gipuzkoako zati handiena eta Araba ez ziren Baskoien lurrak Antzinatean, eta beraz, bertako garaiko aurkikuntzak ez dira baskoiak, baina euskararen forma zahar baten testigantzak dira, hau da eusko-akitanierazkoaren lekuko:

Eremu hauetatik urrun, Ascoliko brontzea dugu, Erroman agertu zen K.a.-tik II mendeko dokumentua delarik. Bertan Turma Salvitana-ko (Salduie, egungo Zaragoza, hiriko) zaldunen izenak agertzen dira. Soldadu mertzenario hauek Ebro bailarako hainbat herritakoak izanik, iberierazko izenak dituzte batez ere, baina izen batzuk euskal ezaugarriak dituzte: Enneges, Arranes eta Arbiscar.

Ezaugarriak

Joakin Gorrotxategik bere 2020ko artikuluan, jatorrizko akitaniarrek eta baskoiek hitz egiten zuten hizkuntzaren ezaugarriak batera aztertzen ditu. Aspirazioa dute bokal artean (sahar), eta baita n eta r ondoren (Abisunhar, Serhuhor). Erroaren bukaeran ss eta ts ditugu: Helass-, Selats-. Sorian eta Errioxan aurkitutako eusko-akitanierazko testigantzei esker, badakigu emakumezkoen izenak sortzeko -se atzizkia erabiltzen zela: Onso (gizon), Onse (emakume). Akitaniako izenen ezaugarriak ere badituzte. Adibidez, atzizki hauek: -co, -so, -se, -thar. Jainko izenek datiboko desinentzia berezi bat dute: -e, -he (Selatse, Itsacurrinne, Larrahe).

Iruditegia

• 
  Lergako hilarrian erraz irakur daiteke: UMMESAHARF, hau da, "umme sahar(i) f(ilius)". (Proposatu den itzulpena, egungo euskaraz: "Ume, Zaharren semea")
• 
  Andeloseko aztarnategian (Mendigorrian aurkitutako Larra jainkoari eskainitako aldarea.
• 
  Errensa jainkosari eskainitako aldarea
• 
  Ascoliko brontzea
• 
  Andrearriagako estelaren kopia

Bibliografia

• Gorrotxategi Txurruka, Joakin; Igartua, Ivan; eta Lakarra, Joseba A. (arg.). 2018. Euskararen historia. Vitoria-Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. (Aleak, euskaraz, 860 orrialde ditu: koloretako mapak eta grafikoak. Liburuaren gaztelaniazko bertsioa ere badago. (Bibliografia: 801-847 orrialdeetan) ISBN: 978-84-457-3433-9.
• Beltrán 1986: F. Beltrán Lloris, (Gaztelaniaz) “Epigrafía y onomástica de las Cinco Villas”, in: Actas de las I Jornadas de Estudio sobre las Cinco Villas, Zaragoza, 1986, 53-93.
• Espinosa y Usero 1988: U. Espinosa y L. M. Usero, (Alemanez) “Eine Hirtenkultur im Umbruch; Untersuchungen zu einer Gruppe von Inschriften aus dem conventus Caesaragustanus (Hispania Citerior)”, Chiron 18, 1988, 477-504.
• Fernando Fernández Palacios. (Gaztelaniaz) "Actualización en onomástica vasco-aquitana".
• Gorrotxategi Txurruka, Joakin; 2004: (Gaztelaniaz) “Las raíces lingüísticas de Navarra”, in: R. Jimeno y J. C. López-Mugartza (editoreak.), Vascuence y romance. Ebro-Garona, un espacio de comunicación, Pamplona, 2004, 105-22.
• Gorrotxategi Txurruka, Joakin; 2006: (Gaztelaniaz) “Onomástica vascona y aquitana: elementos para el conocimiento de la Historia Antigua de Navarra”, in: J. Andreu (ed.), Navarra en la Antigüedad: propuesta de actualización, Iruñea, 2006, 111-36.
• Gorrotxategi Txurruka, Joakin; 2007: (Gaztelaniaz) “Onomástica de origen vasco-aquitano en Hispania y el Imperio Romano”, en: M. Mayer et al. (editoreak), XII Congressus Internationalis Epigraphiae Graecae et Latinae Bartzelona, 2007, 629-34.
• Koldo Mitxelena 1961: L. Michelena, (Gaztelaniaz) “Los nombres indígenas de la inscripción hispanorromana de Lerga”, Príncipe de Viana 82-83, 1961, 65-74.
• Velaza 1995: J. Velaza, (Gaztelaniaz) “Epigrafía y dominios lingüísticos en territorio de los Vascones”, in: F. Beltrán (ed.), Roma y el nacimiento de la cultura epigráfica en Occidente, Zaragoza 1995, 209-18.

Ikus, gainera

• Baskoiak
• Baskoien hizkuntza
• Aitzineuskara
• Euskararen historia
• Euskararen jatorria
• Akitaniera Sorian
• Eusko-akitanierazko izendun idazkunen zerrenda: Zerrenda, mapak eta taulak
• Pirinioetako panteoia
• Antzinako euskaldunen erlijioa
• Akitaniera

Kanpo estekak

• 2023-10-06 Passion for Knowledge 2023 – Joaquin Gorrochategui O.V. (EU), Non: Donostia International Physics Centerren Youtube kanala.

• Datuak: Q126690988