Los Bañales

Koordenatuak: 42°17′19″N 1°13′49″W / 42.28856°N 1.23034°W / 42.28856; -1.23034
Wikipedia, Entziklopedia askea
Los Bañales
Kultura ondasuna
Datuak
Estatu burujabe Espainia
Autonomia Aragoi
Probintzia Zaragozako probintzia
Aragoiko udalerriaUncastillo
Koordenatuak42°17′19″N 1°13′49″W / 42.28856°N 1.23034°W / 42.28856; -1.23034
Map
Azalera0.24 km²
Historia
GaraiaAntzinate klasikoa
KulturaErromatar Inperioa
ZuzendariakJosé Galiay Sarañana  (1942 -  1947)
Antonio Beltrán Martínez (en) Itzuli  (1972 -  1979)
losbanales.es

Los Bañaleseko aztarnategi arkeologikoak hiri erromatar baten hondakinak gordetzen ditu. Hiri horren izena ezin da oraindik segurtasunez identifikatu. Hogei hektareatik gorako azalera izan ei zuen, iparraldean monumentuaz beteriko bizigune batek mugatuta; hegoaldean, El Huso eta La Rueca muinoak daude; ekialdean, Puy Foradado; eta, goialdean, akueduktu bat eraiki zuten. Mendebaldean, El Pueyo muinoaren oineko ustezko nekropoliak leudeke.

Hiri horretatik, urte askoan ikertu zen gauza bakarra, xehetasun handiz aztertu ere, sistema hidraulikoa izan zen. K.o. I. mendearen amaieran inguruko urtegi batetik ura eramaten zuen hirira eta termetara. Bainuetxe horrek eman zion izena bertan zegoen Ama Birjinari eskainitako ermitari, Los Bañaleseko (bainuak) aztarnategiaren gainean dagoena hain zuzen. 2008az geroztik, Uncastillo Fundazioaren eta Aragoiko Gobernuko Ondare Zuzendaritza Nagusiaren bultzadari esker, berriz ekin zaio ikerketari, eta hiriko hirigintzaren eremuak eta eguneroko kultura materialeko objektuak azaleratu dira.

Gaur egun, Aragoiko Gobernuko Kultura Ondarearen Zuzendaritza Nagusiaren, Cinco Villas eskualdeko eta Uncastilloko, Sádabako, Layanako eta Biotako udalen laguntza dute lan arkeologikoek, ikerketa- eta prestakuntza-lanek. Gainera, ondare arkeologikoaren kudeaketan eredu berritzaile batekin, Uncastillo Fundazioak proiektuari laguntzen dioten enpresa pribatuen laguntzak bideratzen ditu (E.ON España, General Eolica Aragonesa edo ACS Fundazioa).

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañalesera iritsi baino lehen, Biotako udalerria zeharkatuz bertara sartzen zen bidean bertan, Ejea de los Caballeros herrian egon zen hiri erromatarretik pasatzen zen, agian antzinako iturrietan aipatzen den Segia[1] hiria.

Ez dakigu hiriak zein izen izan zuen bertan bizi zirenentzat, ez eta erromatarrek eman ziotena ere, K.a.l 195. urte inguruan iritsi zirenean. Aztarnategi hau aztertzen eman diren urteetan izen zahar asko proposatu dira, hala nola Clarina, Muscaria edo Atiliana. Baina gaur egun onargarriena baskoien Tarraga hiria izatea da, Ravennako kosmografian zerrendatuta agertzen den Teracha (IV 311, 11), Plinioren arabera (Nat. Hist. III, 24)[2] Komentu zesaraugustoarra buruzko zerrendetan, hiri federatu gisa aipatzen duena[3] eta Ptolomeoren arabera Caesaragustatik Pompaelorako bidean zegoen Tarraga hiri baskoia (II 6, 66). Azken bide hori, ordea, ez da agertzen Antoninoren ibilbidean[4]. Nolanahi ere, etorkizuneko indusketetan inskripzio publikoren bat agertzeak ebatziko du gai hori.

Ezagutzen diren azken datuek proposatzen dutenez, hiriak —behealdean dagoena eta monumentalena dena behinik behin — lehen eta ia erabateko abandonua izan zuen K.a. III. mendearen inguruan. Une horretan bertako eliteak I. mendetik aurrera ustiatzen zituzten landa-finketara joaten dira hiria atzean utzita. Garaiko beste hirirekin gertatu zen bezala, eremu urbanoa El Pueyo izeneko muinora mugatzen da, hiriaren tontorra, hain zuzen. Populazioa uzkurtuta, K.o. IX. mendera arte iraun zuela ematen du[5].

Jarduera arkeologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1931ko ekainean, Gaceta de Madrid-en, Estatuko Aldizkari Ofizialaren aitzindarian, Los Bañales de Uncastillo eta inguruko beste monumentu batzuk sartu zituen Tesoro Artístico Nacional katalogoaren barruan. Atilioen mausoleoa ere katalogo horretan sartu zen. Hirurogeita hamar urte geroago, 2003ko martxoan, Aragoiko Gobernuko Ondare Zuzendaritza Nagusiak Kultura Interreseko Ondasuan deklaratu zituen multzo horiek. 931 eta 2003 urteen artean, aztarnategian hiru jarduera arkeologiko egin ziren:

  • 1942 eta 1947 artean, José Galiayk zuzenduta. Termak, El Pueyo, bi zutabe zeuden eremua eta foroaren ipar-mendebaldeko angelua (tenplutzat hartu zuena) hondeatu zituen [6][7].
  • 1972tik 1979ra, Antonio Beltránek zuzenduta. Termak osorik induskatu zituen, baita berreraiki ere, El Puiuko etxadi bat, Galiayk lehendik induskatua zegoena, eta akueduktuari eta sistema hidraulikoari buruzko azterlan osoak egin zituen. Azken kanpainetan, berriz ere bi zutabeen eremua induskatu zuen, eta, oker bada ere, merkatu (macellum) zela uste izan zuen[8][9].
  • 2001 bitartean, José María Viladések eta Miguel Ángel Zapater-ek zuzendu zituzten indusketak. Termen ekialdean gune bat ikertu zuten.

Gaur egun, eta 2008az geroztik etenik gabe, aztarnategia Aragoiko Gobernuko Ondare Zuzendaritza Nagusiak Uncastillo Fundazioari eskatutako ikerketa-plan baten xede da. Juan José Bienes arkeologoak eta Javier Andreu historialariak zuzentzen dute.

Monumentu-multzoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañalesen egon zen hiri erromatarra, Ebro ibarreko aberatsenetakoa eta monumentalenetakoa izan zen. Aztertzen ari diren arren, gaur egun, haren hondarrek Erromako arkitektura publiko eta pribatuaren eta, bereziki, ingeniaritza hidraulikoaren adibide bikainak eskaintzen dituzte[10].

Tenplu baten egiturak El Pueyo muinoaren tontorrean.
El Pueyo de los Bañalesen aurkitutako tina (VIII-IX mendeak)

El Pueyo[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañales inguruan orain arte egindako prospekzio-kanpainen emaitzak kontuan hartuta, kalkulatzen da 24 hektarea inguruko azalera hartu zuela hiriak, El Pueyo muinoaren hegoaldeko hegalaren eta El Huso eta La Rueca mendien (503 m.) artean, haranaren hondoan, bi harri handi eta zakar daude zutik, erromatarren garaian altxatuak eta kondaira batzuen protagonista direnak, seguruenik, hiriaren mugaren bat markatzen zutenak[11].

El pueyon aurkitutako arabierazko testua duen eskapula[12].

El Pueyo muinoa, 567 metroko kotako muino txiki bat eta inguruko lurren gainean ehun metro baino zertxobait gutxiago dituena, erromatarren aurreko garaiko zonaren populatzearen abiapuntua da, ziur aski. Hiru terraza horietako bakoitzean, neurri desberdinean erromatartuta dago, eta, azken ebidentzia ezagunen arabera, oso okupatuta egongo zen IX. mendera arte[12]. Dena den, ordurako, herria desegiten ari zen eta bertako biztanleak eskualdeko beste gunetan barreiatuta.

Etxeen egituraren ikuspuntutik, hirigintza sistema aldatu egin zen terraza bakoitzean. Horrela, foroaren hurbilenean, erdiko kale bat ardatz gisa erabiltzen zen etxebizitzak haren inguruan modu erradialean antolatzeko. Bigarren terraza babesten zuen harlangaitz handiz egindako harresi baten hondakinak daude, eta muinoaren punturik altuenean, berriz, eraikin monumental baten aztarnak. Agian, erromatarren garaiko tenplu bat da, eta erromatarren aurreko garaian eremu horrek izan zuen erabilerari eusten dio, haran osoa ikusten baita bertatik[10].

2016. eta 2017. urteetako indusketek VIII. eta IX. mendeetako zeramikazko materialen sorta nabarmena azaleratu dute, bai eta arabierazko testua duen hezurrezko eskapula berezi baten aurkikuntza ahalbidetu[12].

Foroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

El Puiuko lehen terraza (beheren dagoena) helburu publikoetarako erreserbatuta egon zitekeen. Hala uzten dute agerian 1940ko hamarkadako indusketetan José Galiayk tenplu izendatu zuen eraikuntzaren hondarrek. Izan ere, idulki eta elementu molduratu garrantzitsu asko pilatu ziren bertan, muinoranzko angelu-itxiturako horma baten ondoan.

Azken indusketa-kanpainetan egindako jarduketek agerian utzi dute foroa zimendu-kaxa handietan oinarritzen zela. zimendu-kaxek arrokan bertan finkatuta zeuden eta kuxin-formako harlanduz eginda zeuden, eta, beraz, horien gainean zeuden espazioak handientsuak izan zirela. Horretaz gain, Los Bañaleseko Andre Mariaren ermitaren eta El Pueyoko igoeraren artean dagoen eremu zabal batean duen kokapen altu eta mailakatua du, eta horiei esker, suposatzen da foroa nabarmen ikusiko litzatekeela bidetik, harana gurutzatuz hiriaren hegoaldera pasatze zen errepidetik, hain zuzen.

Erromatar hiri horretako azken indusketa kanpainek hiriko plaza publikoak izan behar zuen handitasun hori berresten duten elementuak erakutsi dituzte:

  • Exedra bat mendebaldeko atarian, in situ gordetako lau inskripzio monumentalekin. Inskripzio horiek boto- eta osasun eskean egindakoak dira, eta Pompeia Paulla izeneko batek eraikia lau jainkori.
  • Edikulu bat mendebaldeko arkupean -aurrealdearen ondokoan-, estatuen ainguraketen aztarnak dituen podio monumentalarekin eta bost testurekin. Protagonistak M. Fabius Novus eta Porcia Faventina dira. Haien estatuak —podioetan gorde diren karteletan irakur daitekeen arabera— eraikinaren ezkerreko aldea okupatuko lukete, eta zentroa Victoria Augustaren estatua baterako gorde, aurreko biek eskainitakoa, hain zuzen.
  • Material eskultoriko erromatarrez osatutako 40 pieza baino gehiagoko sorta handi bat, ziur aski kare bihurtzeko bildu zirenak garai modernoagoetan. Inportatutako marmol zuriko piezak, dekorazio-programen hondarrak, togadunen eta korazatuen estatuez osatuak[13]. Arreta berezia merezi dute estatua korazatu (thoracatus) bateko koraza baten hondarrek, garaipen inperial bati dagozkion erliebeekin apainduak, eta jatorrizko eskultura partzialki berreraikitzeko aukera ematen duten bi hanken hondarrek[14].
  • Foroko estatuagintzako beste hogeita hamar marmol zuriko pieza baino gehiagoko sorta berri bat ere aurkitu zen. Horien artean thoracatus-aren zati berri bat nabarmendu behar da eta Julio-Klaudiotar dinastiaren erretratu inperialen zati batzuk.
  • Foroaren ekialdeko kriptoportikoan, Quinto Sempronio Vítulo zalduntza-ofizialak Tiberio enperadoreari eskainitako idulkia agertu zen, printzearen bosgarren kontsulatuan eraiki zena, hau da, K.o. 31/32 urtean[15] Bigarren idulki bat, lehenengoaren leku berean, Luzio Zesarri eskainia, Augusto enperadorearen seme adoptatuari. Idazkun hori K.a. 5. eta K.o. 2. urte bitartean datatu daiteke[16][17].
  • Hirugarren idulki bat aurkitu zen eremu berean, liberto batek eskainia, Quinto Sempronio Vítulori, Tiberori eskainitako lehen idulkiaren sustatzailea, beraz. Azken idulki honetako inskripzioan, ordea, bere karrera militarra zehazten da: ala Taurianan ofizial aritu zen eta Cohors Germanorum-en kohorte subprekto izendatu zuten, Geroago, laugarren idulki bat aurkitu zuen indusketa taldeak, aurrekoaren oso antzekoa[18] baina ezberdintasun batekin: libertoaren izena irakur zitekeen: Aesopus[19]
  • 2016ko kanpainan, zortzigarrena, plaza publikoaren perimetroa osorik definitzen da, bere tabernaea mendebaldean ditu eta El Pueyora igotzeko kalea ekialdetik. 

Termak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Termak dira, ezbairik gabe, Los Bañales aztarnategiko monumenturik adierazgarriena eta, seguruenik, bainuei dagokien zonaren egungo izenaren elementu inspiratzailea. Neurri handi batean, gaur egun duen kontserbazio-egoera bikaina urtetan etxebizitza gisa izandako aprobetxamenduaren ondorio da, horrela deskribatu baitzuen 1610ean Juan Bautista Labaña geografo portugaldarrak, Aragoiko Erresumako mapa eta ibilbide baten egileak[20].

Los Bañaleseko termetako apodyteriuma

Jose Galiayk eta gero Antonio Beltránek induskatu zituzten, eta berritu eta estali egin zituzten, eta egoera horretan gaur egun arte iritsi dira. Gutxi gorabehera 530 m²-ko azalera du eta 60 pertsonarentzako tokia zuen. Horrek pentsarazten du ez liratekeela hiriko terma bakarrak izango, ahalmen handiagoko terma batzuk beharko liratekeelako Los Bañales bezalako uri batean. Nolanahi ere, terma horiek behar diren gela guztiak dituzte ibilbide termala edo garbiketa osoa egiteko.

Bankudun bi atarte txikitatik sartzen zen, sarrera- eta irteera-txandak kontrolatu ahal izateko. Lehen gela horietatik aldagela batera (apodyterium) joaten zen, eta han arropa gordetzeko horma-hobiak (loculi) kontserbatu dira. Handik, bi atetatik, igerileku txiki bat zegoen areto hotzera (frigidarium) edo areto berora (caldarium) sartzea zegoen. Caldariumean, sauna moduan erabil zitekeena, ur beroko bainuontzia zegoen. Termen ekialdeko alboan, komun batzuk zeuden, frigidariumetik eta atondotik ere iristeko moduan kokatuta[21].

Bizitegiak, artisau eta merkataritza auzoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañales hirian badira zenbait eremu, bizitegi- eta/edo merkataritza-gune gisa identifikatzen diren egiturekin, bai erromatarren garaian, bai historiaren beste une batzuetan. Zona horietako bakoitzak bere berezitasunak ditu.

Artisau auzoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañaleseko artisau auzoa

Termekin batera, aurretik indusketarik egin ez zaion aztarnategiko lursail bat ikertu zen 2009 eta 2012 bitartean. Bertan, artisau- eta industria-izaerako espazio bat aurkitu da, erabilera publikoko itxura monumentaleko beste espazio batzuk aprobetxatuz eraikia, eta beste eraikuntza batzuetako material arkitektonikoak berrerabiliz.

Espazio horretan, bai bizitegi-gelak, bai industriakoak diruditen beste batzuk ikusten dira, hala nola labeak edo biltegiratze-eremuak. Horrek pentsarazten du artisau-lantegiak dituzten etxebizitzak izan daitezkeela, eta hezurretan egindako objektu asko aurkitu direla kontuan hartuta, baliteke produktu horiek fabrikatzen eta saltzen zituen denda bat izatea (tabernae)[22].

Arkupedun kalea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egunsentia Los Bañaleseko Peristiloaren Etxean

Layana herritik Los Bañalesera iristen den bisitariak ikusten duen lehen gauza bi zutabe toskanar kolosal dira Hainbat hamarkadatan, hiriaren forora edo merkatu baten zati batera (macellum) iristeko izan zela uste izan zen, baina, berez, bi zutabe horiek —eta beste batzuk, zeinetatik oinarriak bakarrik kontserbatzen diren — bi kaleren bidegurutzean kokatutako arkupe baten parte izango ziren Zutabe horietatik , oraindik ere, espaloiaren zati bat gordetzen da. Bidegurutze horretako izkinetako batean etxe monumental bat zegoen, eliteko famili batena izango zena, segunuenik. Erdiko peristiloa duen etxebizitza da, eta gela nagusiak irekitzen zaizkio. Geletako harrizko zokaloaren zati batzuk kontserbatzen dira, hormak horietan finkatuta egongo ziren[23][24].

Eremu horren ondoan, eskailera baten hondarrak ere kontserbatu dira, beherago dagoen terraza batera eramanen luketenak, gaur egun laborantza-eremu batera. Multzo hori guztia 70eko hamarkadan induskatu zen, azken aldiz eta partzialki.

El Pueyoko etxebizitzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Etxebizitzak El Pueyo de los Bañalesen eta ibarraren bista. Atzean, akueduktua.

Erromatarren aurreko garaiko herrixkak aurretik okupatua zegoen El Pueyoko azalera profitatu zutren erromatar garaian, eta etxebizitzek batez ere bigarren terraza. Hortxe nabari daitezke gaur egun, etxesailak (insulae). Etxe horietako fatxadetan, batzuetan etxabe komertzialak (tabernae) eduki behar izan zituztenak, angelu zuzenean ederto ipinitako eta tamaina handiko blokeak ikus daitezke eraikinaren gune nagusietan; barrualdeko erdiko zokaloak, berriz, harlanduxkaz eta ortostato perpendikularrez egin ziren, hormari sendotasun handiagoa emateko. Eredu erromatarrarentzat egitura atipikoa dute eta horrek pentsarazten du hiriko eremu horretako biztaleriaren iraupen luzeak garai desberdinetara egokitutako egiturak izan zirela, hasi mende batzuk lehenagotik erromanizaziora arte eta hiri erromatarraren egitura publikoak desegin eta mende batzuk geroago arte[25].

Jose Galiayk[26] hondeatuta eta Antonio Beltránek [27]dokumentatuta, bigarren terraza horren zati bat berriro aztertzen ari dira. Azken indusketetan terraza inguratzen zuen harresiaren zati bat aurkitu dute, dorreetako baten basamentuarekin eta harresiko ate baten ate-orpoa[28].

Ur hornidura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arba eta Riguel ibaien arroen erdian dagoen lautada handi batean kokatuta, Los Bañales hiriak, gaur egun urik ez duten zisterna eta iturburuen bidez ur-hornidura konpondu zuen hasieran. Baina hiria hazi zelako edo jatorrizko akuiferoak galdu egin zirelako, sistema hidrauliko bat eraiki zuten, mundu erromatarrean parekorik ez duena.

Akueduktuko zutabeetako harlanduetako batzuetan aurkitu diren marken arabera, Mazedoniako IIII. legioak parte hartu zuen. Jakin badakigu legio hori, VI Victrix-a eta X. Geminarekin batera, Caesaragusta eta Pompaelo arteko bidea eraikitzen aritu zen K.a. 9. eta 5. urteren artean. Hori dela eta, urte horietan bertan eraikiko zen ziurrenik akueduktua, hiriaren lehen garapen monumentalarekin bat etorriz[29].

Los Bañaleseko akueduktuko zenbait zutabe.
Los Bañalesko akueduktuko specus-aren (ubidea) zati bat, zutabeak atzean dituela.

Ubidearen goiko zatia: zutabeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Los Bañaleseko aztarnategi arkeologikoaren osagai aipagarrienetako bat da akueduktua. Obra hori, itxuraz zakarra izan arren, erreferentzia bat da Espainiako akueduktu erromatarren artean, eraikuntza-sistema dela eta.

Puy Foradadotik —tradizioaren arabera, ura pasatzeko zulatuta egon zelako (horadado/foradado), izen hori duen muinoa— hirira arte hedatzen da. Uraren bidea hasierako muinoa utzi eta 350 m inguruko sakonune txiki bat gainditzen du gailur harritsu bati bermatuta (neurri batean pilareen gainean), eta beste puntu batzuetan arrokan bertan landutako kanal batean (specus) jarraitzen du. Oraindik ezin izan da zehaztu zein puntuan barneratzen den Los Bañales hirian.

Akueduktuaren zati altu horretatik, ustez izan behar zituen 70 pilareetatik 32 kontserbatu dira. Inguruko hareharri-harlanduez eraiki ziren eta harlanduek pilare bakoitzean kopuru eta lodiera aldakorra dituzte, behar den altueraren arabera, bata bestearen gainean lehorrean jarrita[oh 1] eta eremuan azaleratzen den hareharri-geruzaren gainean jarrita. Pilare bakoitzean, orekatzeko behar diren zimendatze-kaxak landu ziren.

Pilare bakoitzaren goiko harlanduak U formako beheratze bat dute, ura garraiatuko lukeen ubideari edo hodiari eutsiko liokeen dintelari eusteko balioko lukeena. Pilare bakoitzaren goiko partetik 90 cm ingurura, zulatze horizontal bat agertzen da alde batetik bestera. Horri esker, eskoramendu-sistema bat sortuko litzateke dintela bi pilareen arteko baoaren erdian bermatzeko, eta, hartara, sendotu egingo litzateke egitura[30].

Akueduktu berezi horren goiko zatia harrian bertan zizelkatutako specus atalekin osatzen zen. Urbide horretatik metro batzuk berreskuratu dira eta ikusten denez, muino batzuen hegala aprobetxatu zituzten, behar den maila mantenduz eta ura igarotzen jarraitzeko malda egokiarekin ura garraiatzen jarraitzeko.

Ibilbideko osagaien kota guztiak kontuan hartuta, akueduktu osoak %0,1etik beherako malda konstantea zuela kalkulatu da; hau da: metro bateko aldea ibilbideko kilometro bakoitzeko. Horrek esan nahi du zutabeen arteko altuera-diferentzia milimetro gutxikoa zela.

Bertako kondaira baten arabera, akueduktua Deabruak eraiki zuen[31]:

«

Ustez Los Bañalesen bizi den nezka gazte bat nekatuta dago ura ibaitik eramateaz, eta hitzarmena egin du Deabruarekin, ura bere etxera ekartzeko akueduktu bat eraiki dezan, hurrengo egunean oilarrak kantatu baino lehen bukatuta egon behar duena. Lan horren ordinean, bere arima eskini dio. Baina hurrengo eguneko egunsentitik hurbil, Deabruak bere obraren azken harria jartzen ari denean, neskak kriseilua hurbiltzen dio oilarrari, eta horrek kantetan hasi da egunsentia dela pentsatutuz. Deabruak ezin izna du bere obra bukatu oilarrak kantatu baino lehen eta neskak, azken harri jarri ondoren, nahi zuen akueduktua lortu du.

»
Herri kondaira

Uharka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Cubalmenako presa (Biota).

Ahozko tradizioaren arabera, Los Bañalesera iristen zen uraren jatorria, memoria kolektiboan soilik oinarrituta, Arbako Malpica edo Deabruaren iturriari zegokion, baina orain arte ezin izan da datu hori egiaztatu, eta leku horren eta hiri erromatarraren artean, 9 kilometrotan egin diren kota-neurketek nekez egiten dute bideragarri akueduktuaren bidea; beraz, pentsatzekoa da horniduraren jatorria (caput aquae) beste nonbaiten dagoela.

Hori dela eta, eta Cubalmena izeneko alderdian presa bat egon zitekeela aipatzen zuten aurreko kanpaina arkeologikoetako ohar batzuk kontuan hartuta, gunea ikertu da Ikerketa Planearen baitan, eta presa hori badagoela egiaztatu da, gaur egungo Los Bañaleseko aztarnategiaren erdigunetik 2 km baino gehixeagotara, Biotako udalerrian.

Cubalmenako presaren birsorkuntza (Biota).

Nekropolia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sempronio Paramithiok Chresimari eskainitako kupa[oh 2]. Los Bañaleseko nekropolia.

Erromatar inperioko edozein hirik bezala, Los Bañalesek bere nekropolia izan zuen kanpoan. Haren hondakinak hirigunetik hego-mendebaldera identifikatu dira, hau da, hiriaren bizkarrean, bertatik zein handik distantzia txikira iristeko moduan.

Azterketa arkeologikoen ondorioz —oraindik ez da eremu horretan induskatu—, egiaztatu ahal izan da nekropolian hilarri laukizuzenak eta buru triangeluarrekoak, hileta-aldareak, idulkiak eta, bereziki, cupaea zeudela.

Cupaeak (latinez, singularrean, cupa eta pluralean, cupae) oinplano luzanga eta estalki zilindrikoa dituen hilobi-monumentu mota berezia dira, lurrean etzanda jarritako barrika bat imitatuz (kupa “barrika” esan nahi du latinez). Erromatarren Inperioko eskualde batzuetan erabili ziren I. eta III. mendeetan, eta oso ohikoa izan zen eremu horretan. Bere tonel-formaren azpian zulo bat zuen, hildakoaren errautsekin kutxa bat sartzeko, eta alboan zulo bat zuen, familiakoek eskaintzak eta libazioak egin zitzaten, eta alboetako batean oroitzapenezko inskripzio bat zizelkatzen zen.

Cupae-ak ez ziren ohikoak izan Los Bañaleseko nekropolian bakarrik, baizik eta, batez ere, inguruko landa eremuko lur-sialetan, eliteen villae-ek okupatuak. Aurkikuntzak handituz joan dira azken urteetan, 2009an landa-eremua berrikusten hasi zirenetik[32].

Hilobi-monumentuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Atiliotarren Mausoleoa. Iparraldeko portada.

Los Bañales hiriaren babesean, eta handik igarotzen zen bidetik ez oso urrun, bertako eliteetako luxuzko finka batzuek beren hilobi-barrutietan eraikitako hileta monumentuak zituzten, eta horien froga batzuk iritsi zaizkigu.

  • Atiliotarren Mausoleoa. El altar de los moros deitzen diote bertakoak. Mausoleo erromatarra da, eta haren portada kontserbatzen da. Bertan dauden inskripzioen arabera, Atilia Festak eraiki zuen Cayo Atilio Genial aitonarentzat, Lucio Atilio Festo aitarentzat eta beretzat. Fatxada hori Iberiar penintsulako hilobi-arte erromatarraren harribitxietako bat da[33].
  • Sádabako Sinagogaren Mausoleoa. Mausoleo erromatarra da, opus mixtumez egina, harlanduxkaz eta adreiluz egindako aparailu erromatarra, oinplano gurutze-formakoa eta bi exedra ditu alboetan, beso desberdinekin. Monumentuak garai konstantiniarreko paralelo arkitektonikoak jarraitzen ditu (K.o. IV. mendea.), hala nola Sant Miquel de Egarako elizakoa (Tarrasan) edo Centcelleseko villako mausoleoa (Constantí, Tarragona). Era berean, luxuzko etxalde bati lotuta egongo litzateke, eta handik zenbait hondakin gordetzen dira mausoleotik metro gutxira.
2015eko apirilaren 17an, Euskal Herriko Unibertsitateko Ondarearen Dokumentazio Geometrikoaren Laborategiak (LDGP) mausoleoaren hondarrei buruzko lan sakona aurkeztu zuen Biotan. Lan horretan, mausoleo horren kontserbazio-egoera dokumentatu zuen, eta emaitzak jendearen eskura geratu ziren etorkizuneko azterketetarako edo zaharberritze-lanetarako[34][35].

Landa populazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, Cinco Villas landa-eremua da. Erromatarren garaian ingurua asko urbanizatu zen arren, bere hiri zaharrak batez ere nekazaritza jardueratik bizi ziren. Zereala, olioa, ardoa, espartzua, zura, abeltzaintza-produktuak eta hareharria izan behar zuten hain modu erromanizatuan erromatartutako lurralde horretako “izar” produktuak izango ziren. Riguel eta Arba de Luesia ibaietako urek oso ondo irrigatua zegoen eta, gainera, funtsezko galtzada batek zeharkatzen zuen, Ebroko bailara Kantauriarekin eta Pirinioekin lotzen zuena, eta bigarren mailako bide-sare zabal bat ere[36].

Tokiko eliteak, nekazaritza-ustiategi handiak zituenak, harreman aktiboa zuen hiriarekin, bere produktuen merkatu gisa eta langile-iturri gisa erabiliz. Hiriari lotutako landa-barruti handiak zeuden —vici—, non artisau-taldeak zeuden, eta pixka bat urrunago eta estrategikoki kokaturiko villae-ak; inguruko baliabideak aprobetxatzen zituzten lursail oparoak ziren, eta, kasu batzuetan, instalazio berezi garrantzitsuak zituzten, hala nola termak edo nekropoliak; villae horietako batzuk[37].

Musealizazioa eta berreraikuntza birtualak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aragoiko Gobernuak hala erabakita, bi multzo epigrafikoak hareharriz egindako errepliken bidez babestu ziren. Erreplika horiek Hargintzako Lantegi Eskolak egin zituen, Sádaban egon zena 2012 arte.

2013ko udan, Layanako Udalak, Uncastillo Fundazioaren aholkularitzarekin, landa-paisaia erromatarrari buruzko interpretazio-zentro berritzaile bat inauguratu zuen, De Agri Cultura izenekoa. Interpretazio-gune hori K.o. XI. mendeko Erdi Aroko dorretzarrean dago. Eremu hori domotizatua da, eta bisitariari aukera ematen dio Los Bañales inguruko erromatarren garaiko ekoizpen-sistemen, bizitza ekonomikoaren eta nekazarien gizartearen berri izateko.

2014. urtean, Pablo Serrano Basterra, Los Bañaleseko Uncastillo Fundazioaren ikerketa-planaren bekaduna, lanean aritu da, proiektuaren talde zientifikoaren aholkularitzarekin, eta Blender ondare arkeologikoaren birsorkuntza birtualerako tresna informatikoaren erabilerari esker, Forum Renascens proiektuan. Proiektu horrek, 3D teknologiaren bidez, proposatutako lanaren antzeko itxura eta bizitza eman nahi dio foroari[38].

2015etik aurrera, eta Caja Navarra Fundazioaren, "La Caixa" Gizarte Ekintzaren eta Tuterako UNEDen lankidetzari esker, Los Bañalesek etengabe hazten ari den Museo Birtual bat du Sketchfab[39] plataforman. Museoak era guztietako material arkeologikoak -egituretatik hasi eta kultura materialeko objektuak- 3Dn digitalizatzeko lanak biltzen ditu, ez bakarrik Los Bañalesetik, baita Cinco Villaseko beste gune arkeologiko batzuetatik ere. Hiru dimentsioko ereduen egilea, ohar pedagogiko eta informatiboak barne, Pablo Serrano Basterra da, Javier Andreu Pintadoren koordinaziopean.

2015eko apirilaren 17an, Los Bañaleseko Erromako I. Asteburuko programaren barruan, hiriko sistema hidraulikoari buruzko bi ikus-entzunezko aurkeztu ziren Biotan. Lehenbizikoa Álvaro Bonet aragoiar errealizadore gazteak zuzendutako erreportaje bat da[40], eta bigarrena, berriz, Blenderren Pablo Serranok egindako berregite infografiko bat, zeinaren zatiak ere agertzen baitira lehen ikus-entzunezkoan[40].

2016ko urtarrilean, dokumentazio fotogrametriko zehatzetik abiatuta eta antzeko monumentuen eta erromatarren garaiko hileta errituen jarraipena egin ondoren, Los Bañales proiektuaren infografista den Pablo Serranok Atiliotarren monumentuaren 3Dko berreraikuntza egin du, Los Bañaleseko bideo-kanalean ikus daitekeena[40]. Mugikorretarako aplikazio bat ere aurkeztu zen 2018an.

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Argamasarik gabe
  2. ↑ Hilobia estaltzeko erabiltzen zen pieza.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ www.losbanales.es. .
  2. ↑ Naturalis Historia. 3. liburukia, 24. pasartea
  3. ↑ Alicia M. Cantok, 1997ko bere sakoneko azterketan azaltzen du. "La Tierra del Toro. Ensayo de identificación de ciudades vasconas", IN: Archivo Español de Arqueología, 70, 1997, 31-70 or. eta bereziki, 52-53 orrietan, II. kapituluko 9. puntuan, "Tarraga/Teracha = ¿Layana-Sádaba?" eta bere mapa: 13. ilustrazioa. Horretarako, batez ere, galtzadaketa miliarioak hatzen ditu oinarri eta XVI. mendeko bi ibilbide ezagunetan: "Repertorio de Caminos de Villuga eta Repertorio de caminos de Meneses".
  4. ↑ Roldán, J.M. (1975). Itineraria hispana. Fuentes antiguas para el estudio de las vías romanas en la Península Ibérica. Valladolid‐Granada. 127. or.
  5. ↑ Andreu, Javier: “Rationes rei publicae uexatae y oppida labentia. La crisis urbana de los siglos II y III d. C. a la luz del caso del municipio de Los Bañales de Uncastillo (Zaragoza, España)”, en VAQUERIZO, D., GARRIGUET, J. A., y LEÓN, A (eds.): Ciudad y territorio: transformaciones materiales e ideológicas entre la época clásica y el Altomedioevo Córdoba, 2014, 251-264. or.
  6. ↑ Galiay J.: Las excavaciones del Plan Nacional de Los Bañales de Sádaba (Zaragoza) , Madril, 1944.
  7. ↑ Galiay , J.: Segunda campaña del Plan Nacional en Los Bañales (Zaragoza). Madril, 1949.
  8. ↑ Beltrán Martínez, A.: “Excavaciones arqueológicas de Los Bañales, Uncastillo (Zaragoza), 1975”[Betiko hautsitako esteka], Noticiario Arqueológico Hispánico, 5, Madrid, 1977,62-68. or.
  9. ↑ Andreu, J., eta Beltrán Martínez, A.: “Las excavaciones arqueológicas de Los Bañales”, Caesarausta, 82, 2011, 101-159 or.
  10. ↑ a b Andreu 2012.
  11. ↑ "Los Secretos de las Piedras" ( 2013ko azaroa). El Huso y La Rueca de Los Bañales (Aragón TV).
  12. ↑ a b c García, M.. (27 de noviembre de 2013). «Hallado en Uncastillo el texto más largo de todo al-Ándalus escrito en un hueso animal» Heraldo de Aragón.
  13. ↑ García, M.: "Un ‘vertedero’ de estatuas romanas",Heraldo de Aragón, 2013-07-22, 44. or.
  14. ↑ Romero, L., Andreu, Javier, y Gabaldón, María M.: "Un thoracatus imperial en Los Bañales (Uncastillo, Zaragoza)" Archivado el 7 de mayo de 2018 en Wayback Machine., Zephyrus, 73, 2014, 197-216 or.
  15. ↑ (Gaztelaniaz) García, Mariano. (2015). «Descubierto en Uncastillo un pedestal en homenaje al emperador romano Tiberio» Heraldo de Aragón.
  16. ↑ Andreu, Javier: "Un pedestal a Lucio César en la ciudad romana de Los Bañales (Uncastillo, Zaragoza)" , Epigraphica, 78, 510-515. or.
  17. ↑ "El equipo de Javier Andreu descubre un pedestal al nieto de Augusto en Los Bañales", Diario de Navarra, 2015-06-10, 54. or.
  18. ↑ García, M.: "Hallan una nueva inscripción de época romana en Uncastillo", Heraldo de Aragón, 2015eko uztailaren 8, 48. or.
  19. ↑ Los Bañales - Proyecto Arqueológico. Arqueología en Directo XXVIII (VII Campaña de Excavaciones Arqueológicas) (2015eko uztaila) (YouTube).
  20. ↑ LABAÑA, J. B.: Itinerario del Reino de Aragón, Zaragoza, 1610 - Pascual Miguelen edizioa, Prames, Zaragoza, 2006
  21. ↑ Fundación Uncastillo. «Los Bañales:Termas» Fundación Uncastillo. Los Bañales.
  22. ↑ Andreu, Javier: “Sobre un repertorio de objetos de hueso romanos del norte de la Tarraconense: Los Bañales de Uncastillo (Zaragoza, España)” Artxibartua: Wayback Machinen, 2018-05-07, Habis, 44, 2013, 15-140. or.
  23. ↑ Uribe, P.; Hernández, J.A. eta Bienes, J.J.: “La edilicia urbana privada en Los Bañales: estado de la cuestión”, Caesaraugusta, 82, 2011, 246-253. or.
  24. ↑ Iñiguez, L.: "Análisis de los fragmentos pictóricos hallados en la Casa del Peristilo de Los Bañales (Uncastillo, Zaragoza)", Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra, 23, 2015, 11-29. or.
  25. ↑ XV. mendearen hasieran eraikia, XVI. mendearen erdialdean berreraiki zuten. Egun jabego pribatua da. 1966ko, urriaren 6an, Nafarroako Foru Aldundiak monumentu izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna.
  26. ↑ Andreu, Javier: “La ciudad romana de Los Bañales (Uncastillo, Zaragoza) en las fuentes históricas”, Caesaragusta, 82, 2011, 74-80. or.
  27. ↑ Beltrán Lloris, F.: "Sobre las últimas excavaciones en El Pueyo de Los Bañales (Uncastillo, Zaragoza)" , in: XIV Congreso Nacional de Arqueología (Gasteiz, 1975), Zaragoza, 1977, ISSN: 1055-1060. or.
  28. ↑ Jordán, A.: "Excavaciones en la muralla de El Pueyo de Los Bañales (Uncastillo, Zgz). 2012-2014", I Congreso de Arqueología y Patrimonio Aragónes, Zaragoza, 2016, 03-312. or.
  29. ↑ Jordán, Á. A.: “Inscripciones, monumentos anepígrafos, dudosos, sellos y grafitos procedentes del municipium ignotum de Los Bañales de Uncastillo”, Caesaraugusta, 82, 2011, 326-332. or.
  30. ↑ Viartola, L.M.: "El acueducto romano de Los Bañales: propuesta de recreación estructural", CAESARAVGVSTA, 82, 2011, pp. 169-198.
  31. ↑ La Fuente del Diablo y el agua en Los Bañales (Aragón Misterioso/Aragón TV, Diciembre de 2008). (Noiz kontsultatua: 2023-07-15).
  32. ↑ Barceló, N.: "Hallan un nuevo sepulcro romano en el yacimiento de Los Bañales de Uncastillo", Heraldo de Aragón, 2015ko abenduaren 29.
  33. ↑ Rodríguez Pérez, D.: "Un mausoleo en el territorio de Los Bañales: estudio del deterioro y notas para la conservación del Mausoleo de los Atilios (Sádaba, Zaragoza)" , Cuaderno de Arte 50 Lux: Conservación y Etnografía, 2012, 43-60. or.
  34. ↑ Laboratorio de Documentación Geométrica del Patrimonio (Euskal Herriko Unibertsitatea UPV/EHU) –LDGP-: "Documentación geométrica del mausoleo romano de "La Sinagoga" (Sádaba, Zaragoza)", 2015.
  35. ↑ Valle Melón, J. M.; Pérez Vidiella, P.; Rodríguez Miranda, Á.; D'Anna, CH. M.; Uceda, S., Sánchez Velasco, J., eta Akizu, O.: "El modelo 3D como base para la documentación y difusión de los elementos patrimoniales. Aplicación al mausoleo romano de La Sinagoga de Sádaba (Zaragoza, España)", RA Restauro Archeologico, 1, 2016, 4-19. or.
  36. ↑ (Gaztelaniaz) Pinedo. (2014-01-07). LOS BAÑALES. Layana: De Agri Cultura La vida campesina en época romana. .
  37. ↑ Andreu, Javiér; Lasuén, M. eta Jordán, Ángel A.: "El poblamiento rural en el territorium de la ciuitas vascona de Los Bañales en época romana". Artxibatua: 2018-05-07 Wayback Machinen, Trabajos de Arqueología Navarra, 21, 2009, 121-160. or.
  38. ↑ Los Bañales - Proyecto Arqueológico. Forum Renascens (YouTube).
  39. ↑ Los Bañales - museo Virtual. Ciudad Romana de Los Bañales Uncastillo, Zaragoza. (Stechfab)
  40. ↑ a b c Los Bañales - Proyecto Arqueológico. El acueducto romano de los Bañales (YouTube).

}}

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Los_Bañales&oldid=9596734"(e)tik eskuratuta