Zenbakien izenak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Zenbaki izenen konparazioa ingelesez, txineraz eta vietnameraz: azkenengoan bi kontaketa sistema dituzte, txineratik maileguz jasoa ezkerrean agertzen delarik.

Zenbakien izenak hizkuntzen eboluzioan eta hizkuntza-familietan ordezkapen lexikal gutxienekoa erakusten duten elementu lexikoak dira. Ikerketa baten arabera, Swadesh zerrendan agertzen diren terminoek baino 3.5 eta 20 aldiz gehiago iraun dezakete ordezkapenik gabe zenbakiek. Era berean, mutazio gutxiago izaten dituztela uste da, anbiguitaterik gabeko terminoak izaten direlako[1].

Hizkuntza indo-europarretan lekukotasun argiak daude iraupen eta bateratasun horrenak, baina baita hizkuntza bantuetan edo austronesiarretan[1]. Euskaraz, hizkuntza isolatua izanik, ez dago konparatzerik beste hizkuntza batzuekin, baina arrazoi berberagatik euskarazko zenbakien izenak aski originalak direla agerikoa da, maileguetatik aparte egon direlarik, eta eboluzio propioa izan dutelarik. Hala ere, euskarazko zenbakien izenak erlatiboki berriak direla ere uste dute ikerlari batzuek[2].

Zenbaki-sistemak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskarazko sistema hogeitarreko adibide bitxia: seiogei eta borz, 125. Leizarragaren Itun Berriko itzulpenean.

Zenbaki izenak, oro har, zenbaki-sistema bati edo besteri lotuak izaten dira. Euskaraz adibidez, sistema hamartarraren eta sistema hogeitarraren ondoriozko zenbaki izenak dauzkagu: 17 (hamazazpi, 10 + 7), eta 47 (berrogeita zazpi, 2 x 20 + 7).

Ehun arteko zenbakietan, Europako hizkuntzetan sistema hamartarra nagusi da, baina euskarazko hogeitarraren antzekoak badaude, era partzialean frantsesez bezala, adibidez (quatre-vingts 4 x 20). Ehundik gora ere erabili izan da sistema hogeitarra euskaraz inoiz: Joanes Leizarragaren Biblia itzulpenean (1571) seiogei forma ageri da zenbait aldiz (ehun eta hogei, alegia), hogeinaka kontatzearen ondorioaz; eta baita seiogei eta bortz ere bai[3].

Euskarazko izenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaltzaindiak arautu bezala[4], hauek dira euskarazko zenbaki izenak, 20 artekoak, eta hortik gorakoak taulan idazkera orokorra eta zalantzak argitzeko balio dezaketenak (hirurehun tarteko R batekin, baina seiehun ez).

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
bat bi (biga) hiru lau bost /

bortz

sei zazpi zortzi bederatzi hamar
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
hamaika hamabi hamahiru hamalau hamabost /

hamabortz

hamasei hamazazpi hemezortzi /

hamazortzi

hemeretzi hogei
21 70 80 100 101 300 400 600 700 800
hogeita bat hirurogeita hamar laurogei ehun ehun eta bat hirurehun laurehun seiheun zazpiehun zortziehun

Biga erabiltzen da Iparraldean, bi zenbatzailea izenordain gisa ari denean. Bortz ekialdeko forma egokitzat hartzen da, baita bere osagarrietan, bost-en ondoan: hamabortz, bortzehun. Hemeretzi forma nagusitzat hartzen da, baina hamazortzi baztertu gabe. - Hirurogei eta laurogei aldaera nagusien ondoan, badira ekialdean hiruretan hogei eta lauretan hogei gisako moldeak ere. Euskalki batzuetan milatik gorako zenbakiak ehunka ere konta daitezke: hamahiru ehun (mila eta hirurehun). Hamabi ehun eta hogeita hamalau (1.234)[4].

Euskal etimologiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskararen Historia (Eusko Jaurlaritza, 2018) lanean, Joseba Lakarra hizkuntzalariak dio euskal zenbaki izenak beste hizkuntzetan konexiorik ez dutela: mila (1.000) mailegu argiaren behetiko zenbakiez ari da, noski[2]. Hala ere, iberiera zaharraren ikertzaile batzuek hizkuntza hartako idazkietan euskararen lotu daitezkeen numeralak aipatu dituzte. Batetik zortzirainoko paralelismo zerrenda hau proposatu da: ban, bi(n), (k)ilu(n), lau(r), bors(te), śei, sisbi, sorse; eta gainera abaŕ (hamar) eta oŕkei (hogei)[5].

Iberiar paralelismo horiek arbuiatzen ditu Lakarrak[6], eta aldiz dio euskal erro propioekin azal daitezkeela euskarazko zenbaki izenak. Etimologia horietan, eskuen bidezko kontaketa zeinuen bidez azaltzen dira bitik zortzirainoko zenbakiak, eta bost zenbakiaren multiploak: 5, 10, 15, 20[2].

Lau eri erakutsiz, 2, 3 eta 4 zenbakiak azal daitezke etimologikoki, eta ukabilaren keinuarekin 5 zenbakia. Lau eri erakutsiz, 2, 3 eta 4 zenbakiak azal daitezke etimologikoki, eta ukabilaren keinuarekin 5 zenbakia.
Lau eri erakutsiz, 2, 3 eta 4 zenbakiak azal daitezke etimologikoki, eta ukabilaren keinuarekin 5 zenbakia.


Lakarrak proposatzen du lau eri erakutsiz egindako keinuekin azal daitekeen kontaketa sistema bat lehen zenbakientzat, erpurua geldi edo seinalatzeko edukirik: 1etik 4ra konta zitekeen horrela, erakuslea izanik lehena, hatz luzea 2.a, nagia 3.a eta txikia 4.a. Keinu hauetarik etimologikoki eratortzen ahal dira autorearen arabera, bi, hiru eta lau zenbakien izena (bat-ek beste azalpen bat beharko luke), honela:

  • 2. *GON-I > GOI > GWI > BI, non *GON-I protoeuskarakoak garaia edo goikoa adierazten duen, eta esku zeinuaren hurrenkeran, hatz erakuslea da garaiena hain zuzen.
  • 3. *HER-(B)UR (protoeuskaran eri labur) > HERUR > HIRUR > HIRU.
  • 4. *LA-BUR (protoeuskaran, laburraren ondokoa, edo laburrena) > LAUR > LAU.

Goiko azalpen horietan nolabaiteko kontraesana dirudi erdiko eria izatea laburra, eta eri txikia, are laburragoa dena izatez, laburraren ondokoa. Hain zuzen, lehenago Lakarrak berak[6] eta ondoren EHHEak,[7] labur adiera ematen diote 4-ren etimologiari, eta Lakarrak *her-ur hitzaren amaiera laur-en kutsaduraz ere azal daitekeela esaten du (ohikoa da elkarren ondoko zenbakien arteko kutsadura: hemeretzi-tik hemezortzira eta, herri batzuetan, hemezazpi-raino bezala); izan ere, *her soila da hiru zenbakiaren izena heren hitzean.

5 zenbakiaren azalpenerako, berriz: Ukabilaren zeinua egitetik, *BOR (protoeuskaran, biribila) > BORTZ > BOST ondorioztatuko litzateke,

Hona azalpenak, seitik zortzira bitartekoak:

  • 6: Ukabilaren ondoan, bat gehiago, ume edo sein bat erakutsiz, *SENI > SEHI > SEI.
    6: Ukabilaren ondoan, bat gehiago, ume edo sein bat erakutsiz, *SENI > SEHI > SEI.
  • 7: Ukabila eta bi eri erakutsiz, BORTZAZ-BI > [BORT]ZAZPI > ZAZPI
    7: Ukabila eta bi eri erakutsiz, BORTZAZ-BI > [BORT]ZAZPI > ZAZPI
  • 8: Eri-koskor guztiak erakutsiz (zortzi baitira), mendizerra baten irudia ematen dugu, *ZORROTZI > ZORTZI.
    8: Eri-koskor guztiak erakutsiz (zortzi baitira), mendizerra baten irudia ematen dugu, *ZORROTZI > ZORTZI.

Bosten multiplo oinarrizkoek azalpen hau lukete halaber:

  • 5: Ukabila erakutsiz, *BOR (protoeuskaran, biribila) > BORTZ
    5: Ukabila erakutsiz, *BOR (protoeuskaran, biribila) > BORTZ
  • 10: Bi ukabilekin biribil handia osatuz, *HAN (protoeuskaran, handia) + *BOR (protoeuskaran, biribila) > HAN-BOR > HAMAR.
    10: Bi ukabilekin biribil handia osatuz, *HAN (protoeuskaran, handia) + *BOR (protoeuskaran, biribila) > HAN-BOR > HAMAR.
  • 15: Bi keinu jarraian, *HAN-BOR eta *BOR > HAMAR eta BORTZ
    15: Bi keinu jarraian, *HAN-BOR eta *BOR > HAMAR eta BORTZ
  • 20: Aurrekoaz gain, beste *BOR keinu bat: *BOR + *GEN-I (bost gehiturik) > BORGENI > HOGEI
    20: Aurrekoaz gain, beste *BOR keinu bat: *BOR + *GEN-I (bost gehiturik) > BORGENI > HOGEI

Goiko zeinu-bidezko etimologietatik kanpo leudeke zenbaki hauen azalpenak, guztiak nolanahi ere, euskarazko erro propioekin azalduak:

  • 1, Bat: Bada aditz formatik azaldua, ba dena, ezerezarekin kontrastean[7].
  • 9, Bederatzi: *BAT-E-RA-DON-TZ-I > BAT-ERANTZI (Bat kendu, alegia) > BEDERATZI. Ohikoa formula da hau zenbait hizkuntzatan, 10etik abiatuta 9aren izena kenkezta osatzekoa. EHHEak,[7] aldiz, bederatzu formari lehentasuna emanez (Zuberoa eta Erronkarikoa, baina Erdi Aroko mendebalderagoko toponimian dokumentatua), *bad-e-ra-tzu aukera aipatzen du, "(hamarretik) batera-tsu".
  • 11, Hamaika: Tartean *HAMAR-BAD-E-KA delarik, bat-aren presentziarekin.
  • 100, ehun. *EHON > EHUN, non ehun/oihal hitzaren alor semantikotik letorkeen paralelismoa, ASKO esanahiagatik, "oihal bateko hariak bezala".[2]

Hizkuntza indoeuroparrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskararen eta bere inguruko hizkuntza indoeuroparren zenbaki oinarrizkoen konparazioak agerian uzten du hizkuntza indoeuroparretan batasun handia dagoela zenbaki izenetan, eta euskarazkoak guztiz direla desberdinak.

Euskara Gaztelania Frantsesa Katalana Galiziera Italiera Ingelesa Alemana Neerlandera
bat uno / una un u (un) /una un / unha uno one eins een
bi dos deux dos / dues dous / duas due two zwei twee
hiru tres trois tres tres tre three drei drie
lau cuatro quatre quatre catro quattro four vier vier
bost cinco cinq cinc cinco cinque five fünf vijf
sei seis six sis seis sei six sechs zes
zazpi siete sept set sete sette seven sieben zeven
zortzi ocho huit vuit oito otto eight acht acht
bederatzi nueve neuf nou nove nove nine neun negen
hamar diez dix deu dez dieci ten zehn tien

Hizkuntza indoeuroparren zenbakien bateratasuna oso handia da bere esparru geografiko osoan, eta antzinatasunagatik nabarmena da. Taula honetan Indiako ekialdean hitz egiten Odia hizkuntzako zenbakiak[8] konpara daitezke latinezkoekin:

Zifra Odia latinez Odia ordinala Ord. latinez
1 eka ūnus, ūna, ūnum prathama prīmus
2 dui duo, duae, duo dbitīẏa secundus
3 tini trēs, tria tr̥tīẏa tertius
4 cāri quattuor caturtha quārtus
5 pāñca quīnque pañcama quīntus
6 cha'a sex ṣaṣṭha sextus
7 sāta septem saptama septimus
8 āṭha octō aṣṭama octāvus
9 na'a novem nabama nōnus
10 daśa decem daśama decimus

Goiko taulak are bateratasun handiagoa erakusten du zenbaki ordinalen kasuan. Latinetik aldaketa gutxiagorekin igaro dira horiek hizkuntza erromantzeetan, eta Odia hizkuntzan ere antzinako sanskritotik zuzenago datoz[9].

Hizkuntza austronesiarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Munduan hedapen geografiko zabalenetakoa eta hizkuntza kopuruan anitzetakoa duen hizkuntza taldea austronesiarra da.

Austronesian hizkuntzak, beren azpi-talde nagusiekin eta hedapenarekin.

Mapak erakusten du nola Taiwango jatorri posibletik zabaldu zen erdigune batean Asiako hego-ekialdeko uharteetan, hortik zabalkundea eginez Madagaskarreraino mendebalderantz (malagasiera), eta Ozeaniako uharteetan ekialderantz. Hala ere, zenbakien izenetan bateratasun handia ikusten da hizkuntza taldean. Salbuespena nabarmena da txamorroera, non kolonizatzaile espainiarren eraginez kontaketa sistema guztiz aldatu zen.

Taiwango

jatorri puntua

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Atayal qutux sazing cyugal payat magal mtzyu mpitu mspat mqeru mopuw
Sakizaya cacay tosa tolo sepat lima enem pito walo siwa cacay a bataan
Erdigunekohizkuntzak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Baliera besik due telu papat lime nenem pitu kutus sie dase
Cebuano usa duha tulo upat lima unom pito walo siyam napulo
pulo
Ilocano maysa dua tallo uppat lima innem pito walo siam sangapulo
Indonesiera satu dua tiga empat lima enam tujuh delapan sembilan sepuluh
Malagasy isa
iray		 roa telo efatra dimy enina fito valo sivy folo
Tagalog isá dalawá tatló apat limá anim pitó waló siyám sampû
Tetun ida rua tolu hat lima nen hitu ualu sia sanulu
Ozeaniakoak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Txamorroera unu/una dos tres kuåttro' singko' sais sietti ocho nuebi dies
Kiribatiera teuana uoua tenua aua nimaua onoua itua wanua ruaiwa tebwina
Hawaiera 'e-kahi 'e-lua 'e-kolu 'e-hā 'e-lima 'e-ono 'e-hiku 'e-walu 'e-iwa 'umi
Māori tahi rua toru whā rima ono whitu waru iwa tekau
Rapanui 'e-tahi
ka-tahi		 'e-rua
ka-rua		 'e-toru
ka-toru		 'e-hā
ka-hā		 'e-rima
ka-rima		 'e-ono
ka-ono		 'e-hitu
ka-hitu		 'e-va'u
ka-va'u		 'e-iva
ka-iva		 'e-angahuru
ka-angahuru
Samoera tasi lua tolu fa lima ono fitu valu iva sefulu
Tahitiera hō'ē
tahi		 piti toru maha pae ōno hitu va'u iva hō'ē 'ahuru
Tongera taha ua tolu fa nima ono fitu valu hiva hongofulu
taha noa
Tuvaluera tahi
tasi		 lua tolu fa lima ono fitu valu iva sefulu

Bantu hizkuntzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Niger-Congo hizkuntza taldearen azpimultzo bat dira bantu hizkuntzak, bateratasun handia erakusten dutenak Afrikako erdialde eta hegoalde osoan zehar, zabalkunde nahiko berri baten aztarna dela uste dena.

Bantu hizkuntzak 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kinyarwanda rimwe kabiri gatatu kane gatanu gatandatu karindwi umunani icyenda icumi
Kituba mosi zole tatu iya tanu sambanu nsambwadi nana uvwa kumi
Lingala mɔ̌kɔ́ míbalé mísáto mínei mítáno motóbá nsambo mwambe libwá zómi
Fe'fe' nshʉ' pʉɑ taa kwɑ tii ntoho sǝǝmbʉɑ hǝǝ vʉ'ʉ gham / o / moo
Shona imwe piri tatu ina shanu tanhatu nomwe sere pfumbamwe gumi
Swahili moja mbili tatu nne tano sita saba nane tisa kumi
Xhosa nye nbini ntathu ne hlanu thandathu xhenxe bhozo thoba shumi
Zuluera kunye kubili kuthathu kune isihlanu isithupha isikhombisa isishiyagalombili isishiyagalolunye ishumi

Txinerazko zenbakiak eta beren eragina[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Asiako ekialdeko hizkuntza batzuetan, txineraz erabiltzen diren zenbakien izenak erabiltzen dira, mailegu kulturalak, baina aldi berean jatorrizko izen-multzo paraleloak erabiltzen dira. Hauxe da kasua vietnamera, koreera eta japonierarekin, kulturazko hiru hizkuntza familia-harremanik gabe txinerarekin[10].

Hiru kasuetan, txinerazko idazkera moldeen zabalkundetik gertatu da mailegatzea, eta finkatu diren formak egungo txinera mandarinera ofizialarekin baino, iraganeko txinerazko moldeekin dute zerikusia.

Honako taula honek erakusten du, ezkerretik eskuinerantza, nola erabiltzen diren zenbaki-izen bikoitz hauek, koreeraz, japonieraz eta vietnameraz.

Txinerazko zenbakiak, eta beren agerpena inguruko hizkuntzen sistemetan.


Japonieraz, adibidez, kanji karaktereek (txineran jatorria durenak) irakurketa bikoitza dute 1etik 10era, modu sinitikoa bata (txineratik datorrena), eta jatorrizkoa bestea. Esate baterako, 三 san era sinitikoan, eta mittsu japoniar natiboan. Sistema natiboa bakarrik erabiltzen da 10 arte, eta gauza batzuk kontatzeko orduan ez da erabiltzen (dirua, denbora, pertsonak). Sistema sinitikoa beraz nagusitu egin da japonieraz[11].

Vietnameraz, ordea, sistema natiboa da gehien erabiltzen dena, kontaketa arruntetan zein matematiketan. Sistema sinitikoa txineratik eratorritako esamoldeetan gorde da, gutxi gora-behera bi- edo tri- aurrizki klasikoak Europako hizkuntzetan erabiltzen diren bezala[10].

Koreeraz tarteko oreka bat dago sistema sinitikoaren eta natiboaren artean. Oro har, ehun arte sistema natiboa da nagusi, eta hortik gora sinitikoa. Kontaketan, ohitura banaketa bat dago, eta sistema natiboan kontatzen dira, adibidez, pertsonak, objektuak oro har eta adina. Sistema sinitikoa aldiz ikusten da datetan, diruan, helbide eta telefono zenbakietan[12].

Hizkuntza kartveliarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Georgierak eta bere ahaideek Hego Kaukasoan osatzen duten multzoa da hizkuntza hauena:

Lingua 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Georgiera ერთი
erti		 ორი
ori		 სამი
sami		 ოთხი
otxi		 ხუთი
xuti		 ექვსი
ekvsi		 შვიდი
švidi		 რვა
rva		 ცხრა
cxra		 ათი
ati
Lazera არ
ar		 ჟურ/ჯურ
žur/ǯur		 სუმ
sum		 ოთხ
otx		 ხუთ
xut		 ანსი/აში
ansi/aši		 შქ(ვ)ით
šk(v)it		 ოვრო
ovro		 ცხო(ვ)რო
cxo(v)ro		 ვით
vit
Mingreliera ართი/აკა
arti/akʼa		 ჟირი
žiri		 სუმი
sumi		 ოთხი/ანთხი
otxi/antxi		 ხუთი
xuti		 ამშვი
amšvi		 შქვითი
škviti		 (ბ)რუო
(b)ruo		 ჩხორო
čxoro		 ვითი
viti
Svanera ეშხუ
ešxu		 ჲორი/ჲერუ/ჲერბი
jori/jeru/jerbi		 სემი
sami		 (ვ)ოშთხვ
(w)oštxw		 ვოხვიშდ/ვოხუშდ
woxwišd/woxušd		 უსგვა/უსკვა
usgwa/uskʼwa		 იშგვიდ/იშკვიდ
išgwid/iškʼwid		 არა
ara		 ჩხარა
čxara		 ჲეშდ
ješd

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b (Ingelesez) Pagel, Mark; Meade, Andrew. (2018-02-19). «The deep history of the number words» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 373 (1740): 20160517.  doi:10.1098/rstb.2016.0517. ISSN 0962-8436. PMID 29292363. PMC PMC5784043. (Noiz kontsultatua: 2022-06-02).
  2. ↑ a b c d Gorrotxategi (ed.) 2018. 4.6.10 atala: Zenbait alor semantiko.
  3. ↑ (Ingelesez) balbula: Leizarraga (1571): "Eta spazio hura zen luze seiogei eta bortz urrhets." edo "Eta zen han berean konpainia bat seiogei personaren ingurukorik.". (Noiz kontsultatua: 2022-06-02).
  4. ↑ a b «zenbaki kardinalak - Euskara Batuaren Eskuliburua» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
  5. ↑ Aznar, Eduardo Orduña. (2011). «Los numerales ibéricos y el protovasco» Veleia: Revista de prehistoria, historia antigua, arqueología y filología clásicas (28): 125–140. ISSN 0213-2095. (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
  6. ↑ a b (Gaztelaniaz) Lakarra, Joseba A.. (2010). «Haches, diptongos y otros detalles de alguna importancia: notas sobre numerales (proto)vascos y comparación vasco-ibérica (con un apéndice sobre 'hiri' y otro sobre 'bat-bi')» Veleia (27)  doi:10.1387/veleia.4937. ISSN 2444-3565. (Noiz kontsultatua: 2022-07-01).
  7. ↑ a b c EHHE. (Euskaltzaindia). «Hiztegia - Bat» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-07-03).
  8. ↑ «Numbers in Odia (Oriya)» omniglot.com (Noiz kontsultatua: 2022-06-03).
  9. ↑ «Learning Sanskrit - Sanskrit numbers - Ordinals - Sanskrit & Trika Shaivism» www.sanskrit-trikashaivism.com (Noiz kontsultatua: 2022-06-03).
  10. ↑ a b «Numerals - SE Asian Readings of Characters» dylansung.tripod.com (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  11. ↑ (Ingelesez) Japanese Numbers: All You Need to Know about How to Count in Japanese? – EDOPEN Japan. (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).
  12. ↑ Song, Jae Jung. The Korean Language: Structure, Use and Context.  doi:10.4324/9780203390825. (Noiz kontsultatua: 2022-07-04).

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Zenbakien_izenak&oldid=9535530"(e)tik eskuratuta