Euskara-islandiera pidgina

Wikipedia, Entziklopedia askea
Euskoislandiera
Vestfirðir (euskaraz: mendebaldeko fiordo) Islandiako zortzi eskualdeetako bat.
Datu orokorrak
Lurralde eremua Islandia
Hiztunak0
EskualdeaVestfirðir
AraugileaEz
Hizkuntza sailkapena
Euskara?
Hizkuntza kodeak
Glottologicel1248

Euskara-islandiera pidgina (Islandiera-euskara pidgina, halaber) XVII. mendean Islandiako Vestfirðir eskualdean erabilitako pidgin hizkuntza izan zen[1]. Islandiara joandako euskaldun arrantzale eta merkatariek bertako biztanleekin sortu zuten.[2][3] Pidgin horrek ingelesaren eta frantsesaren eragina zuen, eta Ipar Atlantikoan hainbat herrialdetako arrantzaleen arteko bizikidetzan eta hartu-emanetan oinarritzen zen.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bizimodua ateratzeko, euskaldunak lehenak izan ziren Bizkaiko golkoan baleak harrapatzen[4]. Jarduera horren lehen idatzizko agiria 670. urtekoa da. Agiri horren arabera, Lapurdiko arrantzaleek Frantzia iparraldean 40 poto lumera (balea-olio) saldu zituzten[5].

Ipar Atlantikoan Euskal Herriko arrantzaleei egindako lehen aipamena, berriz, 1412. urtekoa da. Urte hartan, islandiarrek diote Grundarfjörðuretik 500 itsas milia mendebaldera Euskal Herriko hogei baleontzi inguru zebiltzala.[5]

Ziurrenik euskaldunek jadanik hamarkada batzuk eginak zituzten ur haietan, balea-ehizan eta merkataritza-jardueretan. Balea-ehizak irabazi handiak ematen zituen, eta ezinbesteko baliabide ekonomikoa zen. XIII. mendean baleak harrapatzeko hainbat portu eraiki zituzten, horien artean 1204an Getariakoa edo Lekeitiokoa. Hala ere, 1334. urterako balearen gainbehera hain zen nabaria Bizkaiko golkoan, ezen Alfontso XI.a Gaztelakoak arrantzarako behin behineko debekua ezarri baitzuen[5], stocka handitzeko asmoz. Horrek arrantzaleak beste itsasoetara bultzatu zituen.

XV. mendean, euskaldunak Kanadan zebiltzan, balea eta bakailao arrantzan. Bertara iristeko, Islandia eta Groenlandiatik igaro behar zuten. Horretarako, gutxienez bederatzi arrantza-gune ezarri zituzten Labrador eta Ternuan: handienak 900 lagunentzako lekua zuen eta Red Bayn zegoen.

Islandiarren eta Euskal Herriko baleazalen arteko harremanak ez ziren beti baketsuak izan. Adibidez, liskar horiek zirela eta gertatu zen Islandiako historian izandako sarraskirik latzena, Spánverjavígin (espainiarren sarraskia) izenarekin ezaguna: 1615 eta 1616 artean, hiru baleontzi hondoratu ziren Vestfirðirren edo mendebalderagoko fiordoetan, eta orduan Piarres Agirre, Esteban Telleria eta Martin Villafrancakoak zuzendutako 50 marinel hil zituzten[6].

Aurkikuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bolungarvík

1905 aldera, Jón Helgason filologo eta poeta islandiarrak Kopenhageko Unibertsitateko Arnamagnaeana liburutegian bi hiztegi[7] aurkitu zituen, pidgin hauek aipagai zituztenak: Vocabula gallica ("Frantsesezko hiztegia") eta Vocabula biſcaïca ("Bizkaierako hiztegia").[1][8] Eskuizkribua XVII. mendearen bukaerakoa edo XVIII. mendearen hasierakoa da[9][10]. Guztira hiztegi bi dira: lehendabizikoak 16 orrialde ditu eta 517 hitz eta bigarrenak, 10 orrialde eta 228 hitz. Hau da, denera, 745 hitz.

Eskuizkribuan eguneroko hitzak ez ezik, balea ehizarekin eta bere ingurumariarekin lotutakoak ere daude. Egileak ez dira ezagunak, baina ikertzaileen ustetan, jarduera horretan aritzen ziren idazle bi izan bide ziren, Euskal Herriko arrantzaleak, bertako biztanleekin lotura estua zutenak.[1] Hiztegiak lapurterazko hitzak dakartza gehienbat, baina beste hizkuntzen ekarpenak ere baditu, tartean frantsesarenak, gaztelaniarenak eta ingelesarenak.[9]

Helgason Christianus Cornelius Uhlenbeckekin harremanetan jarri zen, Leidengo Unibertsitateko euskal gaietarako aditua. 1927an, Nicolaas Gerardus Hendricus Deen hizkuntzalari herbeheretarrak (Uhlenbeck euskalariaren ikaslea), Euskal Herrira bidaiatu zuen Julio de Urquijorekin elkarlanean aritzeko. 1937an, Deenek gai honen inguruan idatzi zuen Leidengo Unibertsitatean aurkezturiko doktore-tesian[1]. Tesiak "Glossaria duo vasco-islandica" izenburua zuen, 125 orrialde zituen eta latinez idatzita zegoen[11].

F. Mullerrek zuzendutako tesia 135 orrialdeko liburutxo bat besterik ez da. Haren onarpen zientifikoa, ordea, Espainiako Gerra Zibilak (1936-1939), eta Bigarren Mundu Gerrak (1939-1945) eklipsatu zuten. Hala ere, Nicolaas Gerardus Hendricus Deenen tesia ezagunagoa izango zatekeen latinaren ordez beste hizkuntza moderno batean argitaratu izan balu.

Tesian ikerketa ortografikoa eta fonetikoa egin zituen eta bukaeran, eranskin moduan, hiztegi biak kopiatu zituen. Hitzaurrean, Urquijori eskerrak eman ondoren, Deenek honela dio[12]:

« Utinam renascatur pulchrius ac fortius Vasconia et bona cum pace iamiam vivat Hispania
«Utz ezazue Euskal Herria inoiz baino sendo eta ederrago biziberritu, eta Espainiarekin laster bakean bizi ahalko delako esperantza!» 		»

Deenek lau zutabetan argitaratu zituen hiztegiak: euskara / islandiera / alemana / gaztelania.

Lana ez da Julio de Urquijoren liburutegian aurkitu[13], baina Angel Irigaraik berreskuratu zuen[14] Gipuzkoako Foru Aldundiaren liburutegian.

Eskuizkribuak 1986an itzuli zituzten Islandiara, baina horietako bat galdu egin zen.[15][16]

Adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Baleontziak 1790. urte inguru
Bolungarvíkeko arrantza postua-museoa

Hona hemen euskara-islandierazko esaldi batzuk[19][20]:

  • For ju mala gissuna. "Gizon gaiztoa zara"
  • Normandia chave andia. "Frantziarrek asko dakite"
  • Sumbatt galsardia for?. "Zenbat galtzerdiagatik?"
  • Presenta for mi locaria. "Eman niri lokarriak"
  • For mi presenta for ju biskusa eta sagarduna. "Bixkotxa eta sagardoa emango dizkizut"
  • Presenta for mi berrua usnia eta berria burra. "Emadazu esne beroa eta gurina berria"
  • Christ Maria presenta for mi balia, for mi, presenta for ju bustana. "Kristo eta Mariak balea ematen didatenean emango dizut buztana"
  • Zer travala for ju?. "Zertan egiten duzu lan?"
  • Fenicha for ju. "Zurekin larrua jo"
  • Gianzu caca. "Janzazu kaka"

Pidgin-esaldiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Vocabula Biscaica eskuizkribuak pidgin elementu bat duten esaldi hauek ditu:

Euskal glosarioa Euskara modernoa</ref> Islandierazko glosarioa Islandierazko ortografia estandarra Ingelesera itzulita Hitzaren zenbakia
Presenta for mi Emaidazu Giefdu mier Gefðu mér Give me 193 & 225
Bocata for mi attora Garbitu iezaidazu atorra Þvodu fyrer mig skyrtu Þvoðu fyrir mig skyrtu Wash a shirt for me 196
Fenicha for ju Izorra hadi! Liggia þig Liggja þig Fuck you! 209
Presenta for mi locaria Emaizkidazu lokarriak Giefdu mier socka bond Gefðu mér sokkabönd Give me garters 216
Ser ju presenta for mi Zer emango didazu? Hvad gefur þu mier Hvað gefur þú mér? What do you give me? 217
For mi presenta for ju biskusa eta sagarduna Bizkotxoa eta sagardoa emango dizkizut Eg skal gefa þier braudkoku og Syrdryck Ég skal gefa þér brauðköku og súrdrykk I will give you a biscuit and a sour drink 218
Trucka cammisola Jertse bat erosi Kaufftu peisu Kauptu peysu Buy a sweater 219
Sumbatt galsardia for Zenbat galtzerdietarako? Fyrer hvad marga socka Fyrir hvað marga sokka? For how many socks? 220
Cavinit trucka for mi Ez dut ezer erosiko Eckert kaupe eg Ekkert kaupi ég I buy nothing 223
Christ Maria presenta for mi Balia, for mi, presenta for ju bustana Kristok eta Mariak balea ematen badidate, buztana emango dizut Gefe Christur og Maria mier hval, skal jeg gefa þier spordenn Gefi Kristur og María mér hval, skal ég gefa þér sporðinn If Christ and Mary give me a whale, I will give you the tail 224
For ju mala gissuna Gizon gaiztoa zara Þu ert vondur madur Þú ert vondur maður You are an evil man 226
Presenta for mi berrua usnia eta berria bura Emadazu esne beroa eta gurin berria Gefdu mier heita miölk og nyt smior Gefðu mér heita mjólk og nýtt smjör Give me hot milk and new butter 227
Ser travala for ju Zertan egiten duzu lan? Hvað gjörir þú? What do you do? 228

Hitz horietako gehienak euskal jatorrikoak dira:

  • biskusa, (lapurteraz) bizkoxa hitz mailegatuaua 'biscuit', gaur egunean etxeko bixkotxa (gâteau basque) espainiarra, azken batean antzinako frantziar eskola)
  • bocata
  • bustana, buztana
  • eta
  • galsardia, galtzerdia
  • gissuna, gizona
  • lokaria, lokarria
  • Zer?
  • travala, euskara zaharrean trabaillatu, frantsesarekin eta espainierarekin lotua, 'lan egin'
  • usnia, esnea
  • bura, gurina, Lapurdin burra hitz mailegatua Beurre frantsesez, burro italieraz eta burro okzitanieraz)

Hitz batzuk germaniar jatorrikoak dira:

  • for mi, ingelesezko 'for me' (gai eta objektu gisa erabilia; 'I' eta 'me') edo alemanezko 'för mi'.
  • for ju, ingelesezko 'for you' (objektu eta objektu gisa erabilia) edo alemanez 'för ju'

Eta beste batzuk hizkuntza erromantikoetatik datoz:

  • cammisola, atorra espainierazko camisola
  • fenicha, larrutan egin, espainierazko fornicar
  • mala, gaiztoa, frantsesez edo espainieraz malo
  • trucka, Spanish trocar 'to exchange'

Pidgineko substantibo eta adjektibo guztiak euskal -a artikuluarekin markatuta daude, baita atzizkia euskaraz antigramatikala denean ere. Substantibo eta adjektiboen ordena ere alderantzikatu egiten da. Adibidez, berrua usnia («beroa esnea») pidgin versus esne beroa euskaraz.

Nahiz eta hitz espainol eta frantses asko dauden glosarioetan, hau ez da pidgin hizkuntzaren zeinu bat, baizik eta frantsesak eta gaztelaniak euskal hizkuntzan adinean zehar izan duten eraginaren ondorio bat, izan ere, euskarak inguruko hizkuntzetatik mailegu-hitz asko hartu baititu. Gainera, Islandiara iritsi ziren euskal tripulazioetako pertsona asko eleaniztunak izan zitezkeen, frantsesez eta/edo gaztelaniaz ere hitz egiten zutela. Horrek azalduko luke, adibidez, zergatik itzultzen den ja islandiarra "bai" Vocabula Biscaicaren amaieran euskaraz bai eta frantsesez vÿ baliokideekin.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c d Knörr, Henrike (2007). "Basque Fishermen in Iceland Bilingual vocabularies in the 17th and 18th centuries"
  2. ↑ Deen, Nicolaas Gerard Hendrik (1937). "Glossaria duo vasco-islandica"
  3. ↑ Bakker, Peter (1991). Basque Pidgins in Iceland and Canada, Gipuzkoako Foru Aldundia.
  4. ↑ Chasse à la baleine: le spectre de Moby Dick hante l'humanité
  5. ↑ a b c Mark Kurlansky (1999). "The Basque History of the World", ISBN 0-8027-1349-1
  6. ↑ Snjafjallasetur Heritage Centre: Slaying of Spaniards in the West fjords in 1615
  7. ↑ Euskara-islandieraren hiztegiaren irudia
  8. ↑ Auñamendi Entziklopedia: Islandés
  9. ↑ a b Argia Astekaria: Henrike Knörr: XVII. mende hasierako euskara Islandian
  10. ↑ Muñagorri Garmendia, Lander. (2016-10-20). «Euskaratik sortutako hizkerak» Berria.
  11. ↑ Deen, Nicolaas Gerardus Hendricus (1937) "Glossaria duo Vasco-Islandica"[Betiko hautsitako esteka]
  12. ↑ languagehat.com: September 2007 Archives
  13. ↑ (Frantsesez) Vinson, J.. «La phonétique basque et le néo-latin: à Monsieur J. de Urquijo» www.semanticscholar.org (Noiz kontsultatua: 2023-04-26).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) «El Dr. Ángel Irigaray gran traductor de Schuchardt» www.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-04-26).
  15. ↑ (Islandieraz) «Basknesk-íslensk orðasöfn (Hiztegien eta eskuizkribuen irudiak bertsio digatalean,» Árnastofnun (Noiz kontsultatua: 2023-04-27).
  16. ↑ (Islandieraz) «AM 987 4to | Handrit.is» handrit.is (Noiz kontsultatua: 2023-04-27).
  17. ↑ (Islandieraz) «AM 987 4to» Árnastofnun (Noiz kontsultatua: 2023-04-27).
  18. ↑ (Islandieraz) «AM 987 4to» Árnastofnun (Noiz kontsultatua: 2023-04-27).
  19. ↑ Luistxo Fernandez: Basque-Icelandic and Basque-Algonquian pidgin languages eta Muturzikin: Euskal Pidginak!
  20. ↑ Euskal txondorra

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Euskara-islandiera_pidgina&oldid=9275789"(e)tik eskuratuta