Islandiera

Islandiera
	Íslenska
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Islandia; Danimarka ; eta baita Norvegia, AEB eta Kanadan ere
Hiztunak	320.000
Ofizialtasuna	Islandia
Araugilea	Islandiar Ikasketen Árni Magnússon Institutua
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	subjektua aditza objektua, V2 hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza azentuala eta hizkuntza fusionatzailea
Alfabetoa	latindar alfabetoa eta Icelandic alphabet (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	is
ISO 639-2	ice isl
ISO 639-3	isl
Ethnologue	isl
Glottolog	icel1247
Wikipedia	is

Islandiera

Islandiera (íslenska) Islandiako hizkuntza ofiziala da. Hizkuntza germaniko horrek flexibotasun nabaria mantentzen du, latina, greziera klasikoa edota antzinako ingelesaren antzera. Germaniar hizkuntzen artean islandierak, alemanierak eta faroerak bakarrik gordetzen dituzte kasuak. Hizkuntza hori bere antzinako formaren nahiko antzekoa da gaur egun ere.

Historikoki islandiera indoeuropar hizkuntza mendebaldekoena izan zen, baina ez da hala portugaldarrak Azoreetara bizitzera joan zirenetik. Islandierak, mendebaldeko norvegierak, faroerak eta nornerak (hildako hizkuntza) mendebaldeko eskandinaviar hizkuntzak osatzen zituzten iraganean suedierak, danierak eta ekialdeko norvegierak ekialdeko eskandinaviar hizkuntzak osatzen zituzten bitartean. Bi talde horiek gaur egungo Norvegiako hizkuntzan eragin zuten. Gaur egun eskandinaviar hizkuntzek kontinenteko taldea (daniera, suediera eta norvegiera) eta uharteetako taldea (islandiera eta faroera) dute.

Hiztun gehienak –320 000 gizaki gutxi-gorabehera– Islandian bizi dira; 8000 baino gehiago Danimarkan bizi dira (horietako 3000 ikasleak dira). 5000 hiztun gutxi-gorabehera AEBetan bizi dira eta 1400 baino gehiago Kanadan bizi dira (Manitoban batez ere). Islandiaren biztanleriaren % 97k ama-hizkuntza gisa dute islandiera, baina beste herrialdeetan hiztunen kopurua murrizten da.

Arni Magnussnarraren institutua (Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum) islandiera ikertzeko gune nagusia da. Islandieraren batasunak –unibertsitateak, margolariak eta Kultura, hezkuntza eta zientziaren elkartea batzen dituena– hizkuntza politika jaurlaritzarekin eztabaidatzen du.

1995. urtetik islandieraren eguna ospatzen da azaroaren 16an urtero.

Sendia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandiera eskandinaviar hizkuntzen kidea da. Antzinako islandierak mendebaldeko eskandinaviar dialekto batean oinarria zuen. Gaur egungo islandiera uharteetako eskandinaviar hizkuntzen kidea da (faroerarekin batera); hizkuntza horiek ez zuten izan harremanik beste hizkuntzekin denbora luzez eta, beraz, esan dezakegu beren taldean (germaniar hizkuntzen artean) bakartuak direla.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandieraren historia IX. mendean hasi zen, antzinako eskandinavieraz hitz egiten zuten norvegiarrak Islandiara etortzearekin. Islandierazko testu zaharrenak K. A. 1100ean gutxi-gorabehera idatzi ziren. Testu horiek gehienak olerkiak eta legeak dira, ahozko hizketaren bidez bakarrik gordetzen zirenak lehenago. Horietako ezagunenak sagak (islandieraz saga hitzak «historia» esan nahi du) eta eddak dira, Snorri Sturlusonek idatzitakoak.

Sagen hizkuntzari «antzinako islandiera» deritzo; antzinako eskandinavieraren, bikingoen hizkuntzaren, aldaera da. Hizkuntza horrek zelta hizkuntzen eragina zuen ere bai.

Islandia Europatik oso urrun dagoela eta, bere historian zehar islandiera ez zen larriki aldatu eta, beraz, gaur egungo islandiera antzinako eskandinavieraren oso antzekoa da. Hiztunak hizkuntzaren garbitasuna iraunarazten ahalegintzen dira hitz berriak jatorrizko erroetatik sortuz (horri purismo deritzo).

XIV. mendean itzuli zen islandierara lehenengo zientzietako liburua, aritmetikaren ikasgaiak zituena, latinetik islandierara.

Norvegiar etorkinen hizkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandiaren lehenengo biztanle gehienak Norvegiatik etorri ziren; antzinako eskandinavieraren mendebaldeko dialektoaz hitz egiten zuten. Isolamendua zela eta, beraz, beste hizkuntzen eraginaren eza zela eta, islandieraren garapena erabat burujabea izan zen, baina ez da uste behar Norvegiako etorkin horiek guztiek hizkuntza berberaz hitz egiten zutela. Gehienak mendebaldeko Norvegiatik etortzen ziren arren, bazeuden Norvegiako beste eskualdeetatik etorritakoak, baita beste Eskandinaviar lurraldeetatik ere. Horren ondorioz, Norvegiar dialekto askok izan zuten eragina islandieran, baina biztanleen nahasketak –Alþingian (biztanleen urteko biltzarra da) bereziki– dialektoen arteko bestelakotasunak kendu zituen. Islandieraren garapena lehenengo herrixkaren sorrerarekin hasi zen. Islandierak hizkuntza tonal baten ezaugarri guztiak galdu zituen (ezaugarri horiek gaur egungo norvegiera eta suedieran ikusten dira oraindik ere, hau da, hitz berdinek esanahi ezberdinak dituzte tonu ezberdinekin ahoskatzen badira).

Gaur egungo egoera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiztunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandieraren hiztun gehienak Islandian bizi dira – 290 000 (2007.aren datuen arabera). 8165 hiztun Danimarkan bizi dira eta horietako 3000 ikasleak dira. Hiztun batzuk AEBetan (5655 gizaki 2000an) eta Kanadan (2385 gizaki 2001an – Manitoban batez ere) bizi dira, baita Errusian (233 gizaki 2010.an) ere. Islandian izan ezik, hiztunen kopurua murrizten ari da.

Guztizko hiztun kopurua 306 000 gutxi-gorabehera zen 2007an.

Dialektoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierak dialekto gutxi ditu.

Honako hauek dira:

hegoaldekoa; dialekto horretan p, t, k (hasperenketa dutenak, beste germaniar hizkuntzetan bezala), hitz baten hasieran ez daudenean, [b̥, d̥, g̊] (hasperenketa gabekoak) gisa ahoskatzen dira;
iparraldekoa; dialekto horretan p, t, k [pʰ, tʰ, kʰ] (hasperenketarekin) gisa ahoskatzen dira.

Danimarkaren menperatzearen garaian danierak eragin esanguratsua izan zuen islandieran, Reykjavikaren biztanleen hizketan bereziki, baina XIX. mendearen hasieran, Rasmus Christian Rask eta bertako batzuen jarduerari esker, islandiera hizkuntza garbia bihurtzen hasi zen (purismoa).

Euskara-islandiera pidgina, Espainiako arrantzaleekin hitz egiterakoan erabiltzen zena, ere aipatzekoa da.

Islandiar alfabetoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egungo Islandiar alfabetoa latindar alfabetoaren aldaera da eta 32 hizki ditu. Zazpi bokal diakritiko ditu: Á, É, Í, Ó, Ú, Ý, Ö; idazketak hiru hizki berezi, Ð/ð (bokalen arteko euskal d bezala ahoskatzen da), Þ/þ (Espainiako gaztelania estandarreko z bezala ahoskatua, edo ingelesezko think hitzeko th bezala) eta Æ/æ (ai ahoskatzen da), ere baditu.

A / a	Á / á	B / b	D / d	Ð / ð	E / e	É / é	F / f
G / g	H / h	I / i	Í / í	J / j	K / k	L / l	M / m
N / n	O / o	Ó / ó	P / p	R / r	S / s	T / t	U / u
Ú / ú	V / v	X / x	Y / y	Ý / ý	Þ / þ	Æ / æ	Ö / ö

Islandieraren garbizaletasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandiera hizkuntza germaniarrik garbienetakoa da; izan ere, askotan normandar-germaniar hizkuntzekin alderatuta (eta alemaniarrekin, orokorrean) oso hitz ezberdinak baititu. Kontzeptu modernoak, terminologia filosofikoari zein zientifikoari dagozkienak izendatzeko, hizkuntza askotan jatorri grekoa edo latinoa duten hitzak erabiltzen dira, baina islandieraz, ez.

Euskararekin ere horrelako joerak nagusi ziren XX. mendeko hasieran. Islandian garbizaletasuna XVII. mendean sortu zen, danieraren eta alemanaren eraginaren aurka; XVIII. mendearen amaieran doktrina izan zen, eta Rasmus Rask hizkuntzalariarekin bultzada hartu zuen XIX. mendearen lehen erdian.^[1] Oso garrantzitsua izan zen XIX. eta XX. mendeetan.^[2]

Hitzak alderatzeko:

Euskara	Alemana	Islandiera	Hitzaren esanahia
IHES	Aids	alnæmi	"Gaitzikortasunoso" (al = -oso, næmi = gaitzikortasun)
Barometro	Barometer	loftvog	"Orratz" (loft = aire, vog = orratz, balantza edo pisu)
Bateria	Batterie	rafgeymir	"Indarrontzi" (raf = indar, geymir = ontzi)
Liburutegia; biblioteka (etxekoa; publikoa)	Bibliothek	bókasafn	"Idaztibilduma" (bók = liburu, safn = bilduma)

Hala eta guztiz ere, islandierak, ahozko hizketan bereziki, beste hizkuntzetatik hartutako hitz batzuk ditu, adibidez, klukka («erloju», zelta jatorriko hitza). Islandiaren aldaera erabat garbia dugu ere bai, «islandiera garaia» izenekoa eta hitz jatorrak bakarrik dituena, baina hedapenik ez duena eta interneten bakarrik erabiltzen dena.

Hizkuntzaren egitura eta ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fonetika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierak «silaben oreka» du bere fonetikan (norvegierak, faroerak eta suedierak ere dute hori), hau da, azentua dagoen silaban bokal bat kontsonante luze baten edo kontsonante multzo baten aurretik labur bihurtzen da; bestela, bokal bat luze bihurtzen da.

Bokalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierak monoptongoak eta diptongoak ditu; bokalak laburrak edo luzeak izan daitezke.

Monoptongoak:

	Aurrekoak	Erdikoak	Atzekoak
Goikoak (estuak)	i: i (í ý)		u: u (ú)
Goikoak (zabalak)	ɪ: ɪ (i y)	ʉ: ʉ (u)
Erdikoak	ε: ε (e) œ: œ (ö)		ɔ: ɔ (o)
Behekoak		a: a (a)

Islandierazko diptongoak honako hauek dira: æ [ai] [a: i], au [œy] [œ:y], á [au] [a: u], ei, ey [εi] [ε:i], ó [ou] [o: u].

Kontsonanteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierazko kontsonanteak
		Ezpainkariak		Aurremihikariak		Palatalak		Aho-gingilezkoak		Eztarrikoak
Sudurkariak		(m̥)	m	(n̥)	n	(ɲ̊)	(ɲ)	(ŋ̊)	(ŋ)
Leherkariak		pʰ	p	tʰ	t	(cʰ)	(c)	kʰ	k
Igurzkariak	Txistukariak			s
Igurzkariak	Eztxistukariak	f	v	θ	(ð)	(ç)	j	(x)	(ɣ)	h
Albokariak				(l̥)	l
Dardarkariak				(r̥)	r

Islandierazko p, t eta k hasperenketarekin ahoskatzen dira –[pʰ, tʰ, kʰ]– beste germaniar hizkuntzetan bezala; b, d eta g hizkiek hots berberak, baina hasperenketa gabekoak adierazten dituzte. kk, pp eta tt hasperenketa dute beren aurretik –[ʰk:, ʰp:, ʰt:]– eta luzeak dira. Islandierak kontsonante ozenak, baina ahoskabeak –[r̥, l̥, n̥, ɲ̊, ŋ̊]– ere baditu.

Azentua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierak azentua beti lehenengo silaban du, maileguetan ere bai (prófessor [`pro: ufεsɔr]), azentu gabeko aurrizkiak dituzten hitz bakan batzuetan izan ezik.

Morfologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierak flexibotasun nabaria du gaur egun ere, beste eskandinaviar hizkuntzek (faroera izan ezik) ez bezala. Bere gaur egungo morfologia antzinako eskandinavieraren morfologiaren antzekoa da.

Izenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierazko izenek, alemanieran bezala, hiru genero (gizonezkoa, emakumezkoa eta neutroa) eta lau kasu (nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa) dituzte, baita artikulua eta bi numero (singularra eta plurala) ere.

Islandierak artikulu definitzailea (euskaran «-a» adierazlea duena) bakarrik du, beti hitzei eransten zaiena; artikuluak, izenek bezala, hiru genero ditu eta izenaren kasuaren arabera aldatzen da: armurinn = armur «esku» + inn («-a») << armur hinn («esku hori»); kinnarinnar = kinnar («masaila») + innar («-a») << kinnar hinnar («masaila horren»). Artikulu definitzailea, hitzei ez atxikitakoa –hinn–, gaur egun idatzizko hizketan erabiltzen da bakarrik: hinn gamli maður («gizon zaharra» («gizon zahar hori»)) = gamli maðurinn.

Plurala erroko bokalak aldatuz eta atzizkien bidez adierazten da: hestur «zaldi» — hestar «zaldiak», tré «zuhaitz» — trær «zuhaitzak» etb.

Aditzak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Islandierazko aditzek denborak, moduak, konjugazioa eta ahotsak dituzte.

Islandierak (ingelesak eta alemanierak ere bai) aditz «indartsuak» eta aditz «indargabeak» ditu. «Indargabeak» arauaren arabera aldatzen dira lehenaldian eta aditz «indartsu» bakoitza, berriz, era berezi batean aldatzen da lehenaldian:

taka «hartu» (indartsua) — ég tók «hartu nuen»,
drekka «edan» (indartsua) — ég drakk «edan nuen»,
nota «erabili» (indargabea) — ég notaði «erabili nuen»,
tala «hitz egin» (indargabea) — ég talaði «hitz egin nuen».

Orainaldia eta lehenaldia bakarrik flexioaren bidez osatzen dira; beste denborak aditz osagarrien bidez osatzen dira: adibidez, perfektua hafa «eduki (aditza)» aditzaren bidez osatzen da.