Lankide:Joxan Garaialde/Otomandar gerrak Europan
Europako Otomandar Inperioaren gerrak Otomandar Gerrak edo Turkiako Gerrak bezala ere ezagutzen dira, Europako testu zaharretan bereziki.
Gorakada (1299-1453)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1356an[Oh 1], Europan bere operazio militarretarako lurralde-oinarri bat lortu ahal izateko Bizantziar Inperio ahulduari kolpea eman ondoren, Otomandar Inperioak Europako kontinentean mendebalderantz hedatzeari ekin zion XIV. mendearen erdialdera. Bere lehen etsai handia sortu berria zen Serbiar Inperioa izan zen, hainbat kanpainatan garaitu zuena; horien artean, Kosovoko gudua nabarmendu zen 1389an, bi armadetako buruzagiak hilik gertatu baitziren, eta, serbiarren folklorean, paper nagusia lortu zuen Serbiaren gainbehera markatuko zuen borroka epiko gisa.
Otomandar Inperioak Bulgariako Bigarren Inperioko lurrak ere konkistatu zituen: hegoalde erdia (Trazia) 1371n ( Maritsako gudua); Sofia 1382an; orduko hiriburua zen Tarnovgrad 1393an; gainerako iparraldea 1396ko Nikopoliseko guduaren ostean, Vidin izan ezik, 1422an erori baitzen; Albania 1385ean (Savrako gudua) eta berriro 1480an; Konstantinopla 1453an, Varnako guduaren eta Kosovoko Bigarren guduaren ostean[1][2].
Baita bereganatu zituen: Grezia 1460an; Serbia 1459an, eta, 1480an, Hungariaren birkonkista partzialaren ondoren, berriro 1499an; Bosnia 1463an (ipar-mendebaldeko zatia 1527 inguruan); eta Herzegovina 1482an[1][2].
Hedapena (1453-1683)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
1456ko Nándorfehérvár-eko (Belgrado) setioan izandako porrotak hirurogeita hamar urtez eten zuen otomandarren hedapena Europa katolikoan, nahiz eta urtebetez (1480-1481) otomandarrek mendean hartu zuten Italiako Otrantoko portua. 1493an, otomandar armadak arrakastaz eraso zituen Kroazia eta Estiria[3].
Albaniarren erresistentzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Otomandarrek mendiko albaniarren erresistentzia gogorra izan zuten Gjergj Kastriot, noble feudal baten seme, buruzagiaren inguruan elkartu zirenak, eta, hogeita hamar urte baino gehiagoz, otomandar erasoei aurre egitea lortu zuten. Albania, 1389ko Kosovoko guduaren ondoren, otomandar hedapenaren aurkako bi puntuetako bat izan zen Ekialdeko Europan. Haien erresistentziak, Mendebaldeko zibilizazioaren ekialdeko hegalean zehar, otomandar aurrerapena gelditu eta Italiako penintsula otomandar konkistatik salbatu zuela argudiatu izan da. Mehmet II.a sultana 1481ean hil zen, albaniar erresistentzia amaitu eta bi urtera eta Italiako kanpaina hasi eta batera.
Bosniako konkista[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Geldialdia (1699-1858)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XVIII. mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bigarren Errusia-Turkia Gerra (1710-1711) Prut inguruan eman zen. Suediako Karlos XII.ak bultzatu zuen Poltavako guduaren porrotaren ondoren, Errusia Otomandar Inperioarekin lotzeko eta gero eta zailagoa zen Iparraldeko Gerra Handian lekua lortzeko. Errusiarrak gogor jipoitu zituzten, baina ez ziren desagerraraziak izan, eta, Pruteko Ituna sinatu ondoren, Otomandar Inperioa erretiratu zen Errusiari bere indarrak Suedia garaitzera bideratzeko aukera emanez.
Austriarekin eta Veneziarekin, beste gerra bat piztu zen 1714an. Austriak lehengo Hungariako Erresumako gainerako eremuak konkistatu zituen, eta, 1718an, Passarowitzeko Itunarekin amaitu zen.
1735ean, Errusia-Turkia Gerra berria hasi zen. Austriarrak gatazka armatuan sartu ziren 1737an, eta gerra 1739an amaitu zen Belgradeko Itunarekin (Austriarekin) eta Nišeko Itunarekin (Errusiarekin).
Laugarren Errusia-Turkia Gerra 1768an hasi, eta 1774an amaitu zen Kuchuk-Kainarji Itunarekin.
Hala ere, beste gerra bat piztu zen Errusiarekin eta Austriarekin 1787an, Austriarentzat 1791ko Sistovako Itunarekin eta Errusiarentzat 1792ko Jassyko Itunarekin amaitu zirenak.
Napoleon Bonaparte Frantziakoak Egipto eta Siria inbaditu zituen 1798–99 bitartean, baina britainiarren esku-hartzearen ondorioz amaitu zen.
Napoleonek, Egiptorako bidean Malta hartu izana, Errusiaren eta otomandarren aliantza ezohiko bat ekarri zuen, Joniar uharteetara itsas espedizio bateratu bat eraginez. Uharte horien konkistak Zazpi Uharteen Errepublika sortu zuen.
XIX. mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Seigarren Errusia-Turkia Gerra 1806an hasi zen, eta, 1812an, Bukaresteko Itunarekin (1812) amaitu zen, Napoleon Bonaparteren Errusiaren inbasioa baino lehen.
1804an, lehen serbiarren matxinada gertatu zen, eta bigarren serbiarren matxinada, 1815ean. Turkiako tropak, Serbiatik, behin betiko erretiratu ziren 1867an. 1878an, ofizialki, bere independentzia onartu zuen Berlingo Itunak.
1821eko Moldavia eta Valakiako matxinadek, ekainean Drăgășaniko guduan garaituta, Greziako Iraultza hazi zen.
Greziako Independentzia Gerrak 1821etik 1830era iraun zuen. Potentzia handiek zuzenean hartu zuten esku 1827tik aurrera, Errusiak barne. Adrianopoliseko Itunak gerra amaitutzat eman zuen, eta Greziak independentzia lortu zuen.
Gainbehera (1828-1908)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Bosniako matxinadak: 1831-1836, 1836-1837, 1841, 1862.
- Montenegrorekin gerra: 1852-1853.
- Zortzigarren Errusia-Turkia Gerra: 1853–1856, Krimeako Gerra, zeinetan Britainiar Inperioak eta Frantziak Otomandar Inperioarekin bat eginez borrokatu ziren. 1856ko Parisko Itunarekin amaitu zen.
- Montenegrorekin bigarren gerra: 1858-1859.
- Montenegro eta Serbiarekin gerra: 1862.
- Kretako matxinada: 1866-1869.
- 1875eko Herzegovinako matxinada.
- Bulgariako matxinada: 1876.
Errusia-Turkia bederatzigarren eta azken gerra 1877an hasi zen, otomandarrak Konstantinoplako Konferentziatik atera ziren urte berean. Orduan, Errumaniak independentzia aldarrikatu, eta gerra deklaratu zion Turkiari, serbiar eta bulgariarrekin eta, geroago, errusiarrekin bat eginda. Austriak Bosnia okupatu zuen 1878an. Errusiarrek eta otomandarrek San Stefanoko Ituna sinatu zuten 1878 hasieran. Berlingo Kongresuaren deliberazioen ondoren, zeinean egungo potentzia handi guztiek parte hartu zuten, 1878ko Berlingo Itunak hainbat lurralde aldaketa berretsi zituen.
Ekialdeko Rumeliari, 1878an, nolabaiteko autonomia eman zitzaion; 1885ean matxinatu, eta, 1886an, Bulgarian sartu zen. Inperioak Tesalia Greziari utzi zion 1881ean. Orduan, Greziak Otomandar Inperioari eraso egin zion 1897an, Kretako Bigarren Matxinadari laguntzeko, baina garaitua izan zen.
Desegitea (1908-1922)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bulgaria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mazedoniako Barne Erakunde Iraultzailearen matxinada 1903an.
1912-1913: Balkanetako Gerrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Balkanetako bi gerrak, 1912an eta 1913an, Europan Otomandar Inperioaren aurka gertatu ziren. Balkanetako Ligak, lehenik, Mazedonia eta Traziako zatirik handiena konkistatu zituen Otomandar Inperioan, eta, gero, harrapakinaren zatiketaren gainera joan zen. Albaniak ere Otomandar Inperioarekiko independentzia aldarrikatu zuen 1912an, hainbat matxinada eta erreboltaren ostean. Horrek Turkiak Europan (Rumelia) zituen jabetzak ekialdeko Traziako egungo mugetara murriztu zituen.
Lehen Mundu Gerra[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Otomandar Inperioak, Lehen Mundu Gerran, porrota jasan zuen. Hala ere, Britainia Handiko Itsas Armadari Istanbul hartzea galarazi zion Gallipoliko gudu ospetsuan; azkenean, Mudros Armistizioan, garaitua izan zen. Geroago, 1919-1923 bitartean, Turkiako Independentzia Gerra Lausanako Itunarekin amaitu zen, 1919ko Sèvresko aurreko Itunarekiko hobekuntzak ekarriko zituena.
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Es posible que el año haya sido 1358 debido a un cambio en el calendario bizantino, véase Solimán bajá.
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
[[Kategoria:Europako herri eta estatuek parte hartutako gerrak]] [[Kategoria:Otomandar Inperioak parte hartutako gerrak]] [[Kategoria:XX. mendeko gerrak]] [[Kategoria:XIX. mendeko gerrak]] [[Kategoria:XVIII. mendeko gerrak]] [[Kategoria:XV. mendeko gerrak]] [[Kategoria:XIV. mendeko gerrak]] [[Kategoria:XIII. mendeko gerrak]] [[Kategoria:Erreferentzia behar duten adierazpenak dauzkaten artikuluak]]