Edukira joan

Marxismo

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Karl Marx eta Friedrich Engels.

Marxismoa pentsamendu politiko, filosofiko, soziologiko, historiko, antropologiko eta ekonomiko bat da, Karl Marxen —neurri txikiagoan Friedrich Engelsen— eta haren jarraitzaileen ideietan oinarritua. Politikoki, marxismoa klase borrokaren benetako mugimenduan parte hartzean oinarritzen da, klase sozialik gabeko, esplotaziorik gabeko, patriarkaturik gabeko,[oh 1] estaturik gabeko eta ekoizpen bitartekoen jabetza kolektibo eta demokratikoan oinarritutako gizarte bat lortzeko, kapitalismoaren eta merkatu ekonomiaren ondorengo etapa gisa: komunismoa.

Izan ere, Karl Marxen ustez, «langileen emantzipazioa langileen beraien lana izan behar da»;[2] beraz, ekintza kolektiboaren bidez alda daiteke eta aldatu behar dira antolamendu ekonomikoa eta soziala.

Marxismoak erabiltzen duen metodologiari materialismo historiko deritzo, klaseetan oinarritutako gizartea eta kapitalismoa aztertu eta kritikatzeko. Metodologia berdinarekin klase borrokak sistema ekonomiko, sozial eta politikoan duen egitekoa aztertzen du.[3]

Teoria marxistaren arabera, gizarte kapitalistan, klase gatazka sortzen da interes materialak ez direlako berdinak esplotatutako eta zapaldutako proletalgoaren (produktuak eta zerbitzuak sortzen dituen soldatapeko langilea) eta burgesiaren (ekoizpen bideen jabetza duen klase agintaria, bere aberastasuna proletalgoak egiten duen lanaren gainbalioaren apropiazio bidez lortzen duena, mozkinak sortuz) artean. Indar produktiboek aurrera egiten badute, Marxen hipotesia da sozialismoa azkenean gizarte komunista batean bilakatzen dela: klaserik gabeko eta estaturik gabeko gizarte bat, jabetza komunean eta «bakoitzak bere ahalmenaren arabera, bakoitzari bere beharren arabera» printzipioaren arabera antolatuta.[4]

Marxismoa pentsamendu eskola eta adar ugaritan garatu denez historian zehar, ez dago esaterik erabateko teoria marxista bat dagoenik.[5] Eskola marxista bakoitzak marxismo klasikoaren aspektu ezberdinei ematen dio garrantzia, beste batzuk aldatu edo ukatzen dituzten bitartean. Pentsamendu eskola askok kontzeptu marxistak eta, areago, marxista ez diren beste batzuk konbinatu dituzte, ondorio kontraesankorretara helduta kasu askotan.[6] Aditu batzuen iritziz, dena dela, pentsamendu eskola marxista guztiak bateratzen dituzten kontzeptuak materialismo historikoa eta materialismo dialektikoa dira.[7]

Marxismoak mundu akademikoan inpaktu sakona izan du, esparru ugaritan eragin baitu, hala nola arkeologia,[8] antropologia,[9][10] informazioaren jakintzak,[11][12] politika jakintza,[13] antzerkigintza,[14] historia,[15] soziologia,[16] artearen historia,[17] hezkuntza,[18] ekonomia,[19] etika,[20] kriminologia,[21] geografia,[22] literatura kritika,[23] estetika,[24] zinema,[25] psikologia[26] eta, jakina, filosofia.[27]

Marxismoaren aurrekari eta eragileak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ilustrazioa eta sozialismo utopikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Ilustrazioa» eta «Sozialismo utopiko»

Ilustrazioa XVII. eta XVIII. mendeetan zehar Mendebaldean garatutako aldaketa ideologiko sakona izan zen, arrazionalismoa eta indibidualismoa sustatu zituena, tradizioaren eta erlijioaren nagusitasunaren aurka. Marxek eta Engelsek idatzitako Familia santua[28] lanean aitortu zuten Ilustrazioaren eragina beren ideietan, pertsona guztiak berez berdinak direla eta pertsonen bizimodua hobetzeko gizarte bidezko bat eratu behar dela baieztatzean. Ilustrazioaren ildotik, sozialismo utopikoaren korrontea garatu zen: pentsalari batzuek, hala nola Henri Saint-Simongoa, Charles Fourier eta Robert Owen, gizarte sozialista eta komunista irudikatu eta planifikatu zituzten, baina garaiko gizartetik gizarte ideal horietara nola heldu zitekeen hausnartu gabe.[29]

Iraultza Industriala

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ingalaterran XVIII. mendean abiarazi eta Europa kontinentalera zabaldutako iraultza industrialak klase sozial berri bat eratu zuen: proletalgoa, industria lantegi handietan soldata baten trukean lan egiten zuten langileak —gizonak, emakumeak eta haurrak. Nekazari ohiak eta artisau txikiak ziren, nekazaritzaren eta makina berrien garapen azkarrak lanik gabe utzi zituenak. Lan kondizio gogorrak pairatzen zituzten lantegien ondoan bizi ziren, egoera urbanistiko eta sanitario eskaseko auzotan. Baldintza itogarri haietan, beharginen eskubideak defendatzeko langileen mugimendua eratzen hasi ziren.[30][oh 2] Marxek aldaketa haiek gertutik ikusi, langileekin bat egin eta bere teoria eratzen hasi zen: langileak ekoizpen bideen jabe ez zirenez, kapitalistak haien lanaren zati bat bereganatzen zuen, gainbalio deitu zuena. Langileen lana salgai bilakatzen zen, gainera, harreman haietan; etengabe hazten zen langileen ugaritasunak soldaten beherakada ekartzen zuen eta horrek langileen kondizio txarrak areagotu egiten zituen. Ekoizpen indar eta harreman horiek ekoizpen modu kapitalista eratzen dute. Beste alde batetik, industria lantegietan lanaren zatiketa gero eta handiagoa zen, produktibitatea gehitzeko helburuarekin. Alienazio kontzeptua garatu zuen Marxek, kapitalistak langilearen lanaren zati bat bereganatu eta lanaren zatiketaz ataza errepikakorrak egitera behartzen zuen egoera hori deskribatzeko.[32]

Hegelen filosofia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Hegel.

Marxek Hegelen metodo dialektikoa bereganatu zuen, baina haren idealismoa biziki ukatuz eta horren ordez materialismo dialektikoa ezarriz. Historiari dagokionez, esaterako, Hegelen ustez ideologia politikoa —estatuan gauzatzen dena— funtsa den bitartean, eta gizarte harremanak haren isla, Marxek eta Engelsek arlo ekonomikoari (arlo materialari, hain zuzen) eman zioten lehentasuna, egitura politikoak ere berezko izatasuna bazuen ere haien iritziz.[33] Marx eta Engels hegelzale gazteen taldean kokatu izan dira eta talde horretako kide izan zen Ludwig Feuerbachek idealismoaren aurka azaldu zuen jarrerarekin bat egin zuten, baina hark gizakiari buruz aldeztutako materialismo naturalista ere arbuiatu zuten, gizakiaren emantzipaziorako eraketa politiko berri batetik askatuko dela gizakia baieztatuz, eta ez gizakia zanpatzen duten erakundeak, erlijioa eta estatua kasu, soilik ezabatuz edo aldatuz.[34]

Karl Marxen komunismoa, marxismoa eta sozialismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marx eta komunismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karl Marxek kapitalismoaren filosofia, soziologia eta analisi ekonomikoa materialismoaren eta zientziaren esparruan jorratu zituen aldi berean. Filosofo ugariren pentsamenduen analisi kritikoa aplikatu zuen —nagusiki, Pierre-Joseph Proudhon, Hegel eta Ludwig Feuerbach—,[35] betiere esparru materialistan. Beraz, gizarteak aztertzeko ikuskera berri bat eraiki zuen, historiaren ikuskera materialista esaten zaiona.

Esparru etikoan, proiektu iraultzaile komunistaren alde egin zuen, hau da, soldatak, kapitalismoa, klase sozialak, estatuak eta mugak bazter utzitako gizarte baten alde.

Liga Komunistaren eraketan, Engels, Wilhelm Wolff, Marx eta beste batzuk tematuta agertu ziren «gupidagabe kritikatzeko garai hartan Ligaren doktrina sekretua osatzen zuen nahasketa, sozialismoa eta komunismo anglo-frantziarra eta filosofia alemana lardaskatzen zituena». Zinez uste zutenez, «gizarte burgesaren egituraren azterketa zientifikoak soilik eman dezake oinarri teoriko sendo bat». Bertan azaltzen zuten, azkenik, forma herrikoi batean, kontua ez da sistema utopiko bat indarrean jartzea, baizik eta, jakinaren gainean, gizartean gertatzen ari den asaldura historikoaren epaiketan esku hartzea.[36]

Horrela, 1844ko eskuizkribuak[37] obran, honela idatzi zuen Marxek: «Komunismoa etorkizun hurbileko beharrezko forma eta printzipio dinamikoa da, baina komunismoa ez da bere horretan ez giza garapenaren helburua, ezta gizartearen forma ere».[38] 1845ean, Ideologia alemana lanean, Marx eta Engelsen ustez, «komunismoa ez da ezartzea komeni den gauzen egoera bat, errealitateak konplitu beharko duen ideal bat. Komunismoa da gauzen egungo egoera indargabetzen duen mugimendu benetakoa. Mugimendu horren baldintzak aurretiazko datuen ondorio dira, gaur egun dauden bezala».[39]

1847an, Engelsek «mugimendu benetako» hori honela definitu zuen Komunismoaren printzipioak[40] lan laburrean: «komunismoa da proletalgoaren askapenerako baldintzen irakaskuntza».

1848ko Alderdi Komunistaren Manifestuan, Marxek eta Engelsek ohartarazi zuten «komunismoa ez dela jabetzaren abolizioa oro har, baizik eta jabetza burgesaren abolizioa», proletalgoa askatzeko baldintza. Hortaz, «komunismoak ez dio inori boterea kentzen produktu sozialak jabetzeko, jabetze horren bitartez lan arrotzaren mendean ezartzeko boterea kentzen dio soilik».[41]

1875ean, Marxek bere azken testu batean (Gothako Programaren kritika) komunismoaz zuen ikuspegia adierazi zuen:

« Gizarte komunistaren goragoko fase batean, gizabanakoek lan banaketarekiko duten menpekotasun esklabutzailea eta, horrekin batera, lan intelektualaren eta eskulanaren arteko aurkakotasuna desagertzen direnean; lana ez denean soilik bizitzeko bide bat izango, baizik eta bera ere lehen bizi premia bihurtzen denean; norbanakoen garapen anitzarekin, indar produktiboak ere emendatzen direnean eta aberastasun kolektiboaren iturri guziak oparo jalgitzen direnean, orduan soilik eskubide burgesaren ortzemuga borobila behin betiko gainditu ahal izanen da eta gizarteak bere banderetan idatzi ahal izanen du: «bakoitzarengandik bere gaitasunen arabera, bakoitzari bere beharren arabera!»[42] »

Marxen eta Engelsen komunismoa ez da berdinzaletasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marxen eta Engelsen arabera, komunismoa aldendu egiten da zenbait korrontetatik eta sozialismo utopikoaren ikuskera batetik, zentzu jakin honetan: ekoizpen modu sozialista eta komunista berri horren helburua ez da erabateko berdintasun sozial mota bat edo berdinzaletasun abstraktu bat planteatzea. Komunismoak ez ditu erabat amaiaraziko «desberdintasun» batzuk. Komunismoaren helburua da klaserik gabeko gizarte baterantz jotzea, non bakoitzaren beharrak ase ahal izango baitira, goiburu ezagunaren arabera: «bakoitzak bere ahalmenaren arabera, bakoitzari bere beharren arabera».

Friedrich Engelsek zehaztapen batzuk egin zituen, August Bebel adiskideari 1875eko martxoan idatzitako gutun batean, non kritikatu baitzuen ikusmolde «berdinzale» hori, bereziki sozialismoaren ikuskera frantses baten eragin handia izan zuena jatorriz. Gizarte komunista ez da «berdintasunaren Inperioa»:

« «Desberdintasun sozial eta politiko ororen suntsiketa» esamoldea, «klase ezberdintasun guztien abolizioa» esaldiaren ordez erabiltzen denean, oso susmagarria da. Herrialde batetik bestera, probintzia batetik bestera, baita leku batetik bestera ere, beti egongo da nolabaiteko desberdintasunen bat bizi baldintzetan, ahalik eta gehien murritzaraz daitekeena, baina ez erabat desagerrarazi. Alpeetako biztanleek beti izango dituzte lautadetako biztanleen aldean bizi baldintza desberdin batzuk. Gizarte sozialista berdintasunaren inperio gisa irudikatzea ikuskera frantses estuegi bat da, antzinako askatasuna, berdintasuna, senidetasuna goiburuan oinarritua; ikuskera horrek, bere garaian eta tokian, izateko arrazoia izan zuen, eboluzio fase bati erantzuten ziolako, baina, gure aurretik izan ziren eskola sozialisten ikuskera estuegi guztiak bezala, orain gainditu egin beharko litzateke, buruetan nahasmena besterik ez baitu sortzen, ikuspegi zehatzagoek eta errealitateei hobeto erantzuten dietenek ordezkatu baitute.[43] »

Askatasun indibidualaren inguruko hausnarketa ere nabarmena da Marxen pentsamendu komunistaren baitan, batez ere Alderdi Komunistaren Manifestuan, non komunismoaren helburua baita elkarretaratze modu batera iristea, «non bakoitzaren garapen askea Baita guztion garapen askearen baldintza».[41]

Marxen «marxismoa»

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karl Marxek eta Friedrich Engelsek nahiago zuten ez marxismoaz, baizik eta «sozialismo arrazionalista kritikoaz»[44] edo «sozialismo materialista kritikoaz»[45] edo zientziaren doktrinarako «sozialismo zientifikoaz»[45] mintzatu, proletalgoaren ondare teorikoa zena bere pertsonari egoztea saihestearren.[46]

Marxek berak behin baino gehiagotan, bere bizitzako azken urteetan, honela esan zion Paul Lafargue adiskide eta suhiari: «Hori bada marxismoa, ziur da ni ez naizela marxista»,[47] Frantziako Langile Alderdi sortu berriak aldarrikatutako «marxismotik» argi nabarmendu nahirik. Izan ere, «guesdetarrak Marxen eta Engelsen dibulgazio batean aritzen dira, Frantziako publikoari hobeki egokitua». Testuinguru horretan esan omen zuen hori Karl Marxek, guesdetarren programaren hastapeneko «kontuan izanik» atalak idatzi zituenean.[48] Terminoa 1870eko hamarkadaren amaieran asmatu zuten Marxen hurbilekoen aurkariek (guesdetarrak, Alemaniako sozialdemokrazia) Langileen Nazioarteko Elkartearen[49] barruan. «Marxismo» esamoldea 1882an agertu zen lehen aldiz, Paul Brousse frantses sozialistaren Le Marxisme dans l'Internationale liburuxkan.[50][51]

Hala eta guztiz ere, baieztapen horrekin ez da ulertu behar Marx dibulgazio bide guztien aurka zegoenik. Bere adierazpena, batez ere, teoria hagiografiko ororen aurkako oposizioa da. Gainerakoan, Marxen esanetan, «saiakera zientifikoak, zientzia batean iraultza sortzera bideratutakoak, ezin dira inoiz benetan herri mailakoak izan, baina behin oinarri zientifiko hori ezarrita, dibulgazioa aise egin daiteke».[52]

Langile kooperatibak, arrakala bat sistema kapitalistan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karl Marx oso adi egon zen langile mugimendu kooperatiboaz, bertan ikusten baitzuen sistema kapitalistaren barnean arrakala suntsitzaile bat sor zitekeela, ekoizpen modu kapitalista hein batean zalantzan jar zezakeena. Kapitalismoak, beraz, zeharka sortzen ditu antikapitalistak izan daitezkeen arrakalak:

« Langileek sortutako lantegi kooperatiboak ere molde zaharren suntsitzaileak dira, nahiz eta haien antolaketak, nahitaez, existitzen den sistemaren akats guztiak erreproduzitu behar dituen nonahi. Nolanahi den ere, kapitalaren eta lanaren arteko antagonismoa ezabatzen dute, kontuan izanda langileak berak direla kapitalistak eta ekoizpen baliabideak aplikatzen dituztela kapital propioa indartzeko. Erakusten dute produkzio indarren garapenaren etapa jakin batean eta gizarteak horretara egokitzen dituen ekoizpen moduen etapa jakin batean, ekoizpen modu batek beste bat sortu behar duela berez. Fabrika kapitalistarik gabe fabrika kooperatiboa ezingo zen garatu. Eta, era berean, kredituaren sistema kapitalista beharrezkoa izan zaio, hori ez baita soilik enpresa kapitalista pribatua akziokako sozietate kapitalista bihurtzeko oinarri nagusia, baizik ere enpresa kooperatiboak garatzeko bitartekoa. Akziokako sozietate kapitalistek, fabrika kooperatiboek bezala, ekoizpen kapitalista bihurtzen duten ekoizpen kooperatibo; aldiz, batzuek negatiboki konpontzen dute kapitalaren eta lanaren arteko antagonismoa, eta besteek positiboki.[53] »

Kooperatiba demokratikoak iraultza komunistaren eta produkzio bitartekoak berreskuratzeko euskarri izan daitezke, betiere langile mugimenduak kontzientzia iraultzaile zabalago, politikoago eta erradikalagoa badu:

« Mugimendu kooperatiboa klaseen antagonismoan oinarritutako egungo gizartearen indar eraldatzaileetako bat bezala onartzen dugu. Haren balioa da praktikan erakustea lana kapitalaren mende jartzeko egungo sistema despotiko eta urratzailea ordezka dezakeela ‘’ekoizle aske eta berdinen elkartearen’’ erregimen errepublikano eta emankor batek. Alabaina, soldatapeko esklaboen banakako ahaleginetatik sortutako forma ñimiñoetara mugatutako sistema kooperatiboa ez da gai gizarte kapitalista bere kabuz eraldatzeko. Ekoizpen soziala lan sistema kooperatibo zabal eta harmoniko bat bihurtzeko, aldaketa orokorrak ezinbestekoak dira. Aldaketa horiek ez dira inoiz lortuko gizarteko indar antolatuen erabilerarik gabe. [...] Langileei gomendatzen diegu ekoizpen kooperatiba sustatzea, kontsumo kooperatiba bultzatu ordez, azken horrek egungo sistema ekonomikoaren azalera bakarrik jartzen baitu auzitan; besteak, berriz, oinarriari erasotzen dio.[54][55] »

Iraultza sozialista, demokrazia berri baten ezarpena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Marxen ustez, langileek beren borrokak autogestionatu behar zituzten. Gai etengabea da Marxengan, tarteka azaleratzen dena haren idazkietan eta egintzetan. Adibidez, Marxek 1864an aldarrikatu zuen: «langileen emantzipazioa langileen beraien lana izan behar da».[56]

Filosofia marxista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofia marxista marxismoa jorratzen duen filosofia da. Filosofia tradizionaletik urruntzen den filosofiaren adar bat gisa uler dezakegu. Horretarako aintzat behar da filosofia honek edo materialismo dialektikoak aldezten duela idealismoa burgesiak erabiltzen duen arma bat dela, langile klasea ahultzeko. Horretarako zenbait tesi daude:

  • Pentsamenduarekiko beregaina den errealitate bat, materia kontzientea deitzen dena.
  • Materia kontzientearen garapena aurkakotasun edo ezeztatzearen ondorioz.

Materialismo dialektikoaren adar bat materialismo historikoa litzateke, bizitzako kontraesan eta produkzio erlazioekin bateratzen baitu. Dialektikaren elaborazio materialista materialismo historikoaren jarraipen gisa kokatzen da, Karl Marxek eta Friedrich Engelsek «historiaren kontzepzio materialista» izenarekin sortua,[57] «historiaren jakintza zientifikoa» lortzeko, hau da, kontzientziaren formazioen balorazio objektiboa egiteko, haien oinarri erreal eta sozialaren arabera.[58]

Sobietar filosofia marxista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofia marxista izan zen sobietar iraultzaren eraikuntza prozesuaren oinarri, baita, ondoren, sobietar estatua sortzeko muin ideologikoa ere. Gainera, Lenin filosofia marxistaren kontzeptu nagusietan oinarritu zen ez soilik Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista itxuratzeko, baizik ere gizarte sozialista garatzeko, materialismoaren oinarriak ezarriz. Leninek pentsaera marxista esentzia zientifikoduntzat hartzen zuen, materialismoa zientziek berretsi behar zuten. Leninek, erregimen demokratikoa ezartzearen alde egin arren, demokrazia parlamentarioaren aurka egin zuen, ez zion jaramonik egin pluralismoaren kontzeptuari.[59]

Honela, gizartearen garapeneko alderdi garrantzitsuenetan filosofia marxista izan zen gidatzaile nagusi, alderdi sozialean, ekonomikoan, zientifikoan, kulturalean eta abarrean.

Stalin hil eta bere ondorengoekin, filosofia marxistaren gaineko ikuspegi berriak sortu ziren, betiere Leninek utzitako oinarriak garrantzi handia zuen arren. Alderdi komunistak asko eragingo du aldaketa hauetan, sozialismotik komunismorako bidea hartu nahirik, honela aurretiaz aurkitzen ziren arazoak konpontzeko eta langile klasearen garapena aurrera eramateko alderdi guztietan.[60]

Filosofia marxistaren garapena eta ikaskuntza 1960tik aurrera eta Sobietar Batasunaren amaierara arte, gehienbat materialismoarekin lotu zen eta Marxen Kapitala liburuarekin lotu zen. Nolanahi den ere, logika, estetika, zientzia, hizkuntza, morala eta filosofiaren beste alderdi asko baldintzatuak egon ziren Sobietar Batasunak garaiotan zituen barne eta kanpo gatazken ondorioz. 1960ko eta 1970eko hamarkaden amaieran, arlo askotan eztabaida biziak izan baziren ere, bereziki adimenaren oinarri biologikoari eta balioaren izaerari buruzkoak —ordurako, filosofia morala alde batera utzia zen—, 1960ko hamarkadaren hasierako suhartasuna falta zen. Marxismo-leninismoak markatzen zituen eztabaida terminoak eta mendebaldeko filosofoen ezagutzak nahiko mugatuta jarraitzen zuen Sobietar Batasunean.[61]

Kontzeptuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Materialismo dialektikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Materialismo dialektikoa marxismoaren metodo filosofikoa da. Marxek ez zuen termino hori aipatu bere lanetan eta Engelsek idatzitako Anti-Dühring lanean azaltzen da zehatz-mehatz. Geroztik, alderdi sozialisten eta komunisten doktrina filosofikoa izan zen, Sobietar Batasunaren filosofia ofiziala bilakatu arte.[62] Materialismo dialektikoa idealismoarekin eta pentsamendu metafisikoarekin kontrajartzen da: horien arabera objektuak «ikergai isolatuak» diren bitartean, «positiboa eta negatiboa» ukatuz eta «kausa eta efektua» kontrajarriz, objektuak haien harreman eta mugimenduetan, haien jatorri eta akaberan, ikertzen ditu dialektikak, izadia izanik abiapuntua eta froga harria, ikuspuntu materialista batetik.

Materialismo historikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Materialismo historikoa historiaren filosofia marxista da. Horren arabera, gertaeren bilduma soila izateaz haraindi, historia gizakiak munduarekiko duen harremanaren isla da, dialektikaz etengabeko aldaketan dagoena. Gizakiak mundua lanaren bitartez aldatzen duenez, historiaren eragileak teknologia, ekoizpen indarrak eta ekoizpen harremanak dira, historian zehar ekarri dituztenak, hurrenez hurren, asiar ekoizpen modua, esklabotza, ekoizpen modu feudala eta ekoizpen modu kapitalista. Aldaketa dakarren aldagaia klaseen arteko aurkakotasuna da, klase borroka alegia. Kapitalismoaren kasuan, langileriaren eta kapitalisten arteko klase borroka izango da kapitalismoa gainditu eta sozialismoa ekarriko duena.[63]

Ekoizpen indarrak, ekoizpen harreman sozialak eta ekoizpen modua

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gizarte bakoitza ezaugarritu daiteke, une jakin batean, bere produkzio moduaren arauz.

Ekoizpen modu bat da indar produktiboek, alde batetik, eta ekoizpen harreman sozialek, bestetik, osatzen duten multzoa. Gizarte bilakaeraren fase bakoitzean, ekoizpen moduak gizartearen egoera bat islatzen du. Ekoizpen modua izaki sozial bat da, ekoizpen indarrik gabe ezin baita ekoizpenaz hitz egin. Hortaz, ekoizpen modua ezin da bere alderdi teknikora bakarrik mugatu. Indar produktiboek biltzen dituzte ekoizpen tresnak, gizakien lan indarra, lanaren objektuak, indarrean dauden jakintza eta teknikak, lanaren antolaketa. Produkzio jarduera horiek direla eta, gizakiek gizarte harremanak sortzen dituzte beren artean. Ekoizpen modua da Marxen oinarrizko kontzeptuetako bat.[64] Ekoizpen moduen segida honela eskematizatu daiteke: komunismo primitibotik ekoizpen modu esklabistara, feudalera, kapitalistara, eta azkenik sozialista / komunistara pasatzen da. Gizarte komunistan, ekarpen produktiboak goiburu ezaguna aplikatu ahal izango du: «bakoitzak bere ahalmenaren arabera, bakoitzari bere beharren arabera». Hala ere, Marx pentsamendu dialektiko batean kokatzen da, aurreko materialismoetan dagoen mekanizismoaren aurkakoa; hau da, kontzientzia faktore erabakigarritzat ikusten du historiaren garapenean. Kontzientziari esker bihurtzen da proletalgoa klase bat soil bat izatetik bere baitarako klase izatera, hau da, bere klase interesez jabetzen den klase bihurtzen da: ekoizpen bideak sozializatzea —hori da, sozialismoa—, ekoizpen indarrak ahalik eta gehien garatzeko helburuarekin, ondasunak ugaritu arte, klase ezberdintasunak iraungi arte eta proletalgoaren diktadura fase iragankorrean botere politiko oro desegin arte.[65] Historiak klaseen arteko borrokaren gorabeheren mendeko kontingentzien batura izaten jarraitzen du. Historia ez da, beraz, produkzio moduen arteko eboluzionismo lineal bat, baizik eta eraldaketa dialektikoa, bere erdigunean klase kontzientzia hartzea eta historiako une jakin batzuetako klase borroken gorabeherak kontuan hartzea dituena.[66]

Garatzen diren heinean, produkzio indarrak gero eta gehiago jartzen dira kontraesanean ekoizpen harreman sozialekin, ez baitira erritmo berean eboluzionatzen. Atalase jakin batetik gora, sistema blokeatu egiten da. Iraultza sozialeko garai bat zabaltzen da, ekoizpen harreman zaharrak desagerrarazteko helburuaz, ekoizpen indarrek lortutako mailarekin bat datozen erlazioak garatu ahal izateko.

Ekoizpen esklabista, feudal eta kapitalisten moduez gain, aparteko ekoizpen modu bat ere aztertu zuten Marxek eta Engelsek: Asiako ekoizpen modua.[67]

Kapitalaren metaketa, lana eta gainlana, alienazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kapitalaren metaketa primitiboa definitzen da kapitalismoaren sorkuntzaren baldintzak eratzeko prozesua bezala. Kapitalismoaren ekoizpenak bi aurrebaldintza ditu: alde batetik, kategoria sozial bat egotea, ekoizpen baliabiderik ez duten pertsonez osatua, beren lan indarra saltzera behartua; eta, bestetik, aberastasun metaketa, mota kapitalistako enpresak sortzeko ezinbestekoa.[68] Beharrezkoa da, beraz, gizarte kapitalistaren oinarrizko bi klase jaiotzeko beharrezko baldintzak izatea.

Metaketak garrantzi handia hartu zuen industria iraultzaz geroztik. Lanaren eta lan indarraren arteko bereizketa da banaketaren analisiaren ardatza. Langileak bere lan indarra saltzen du. Haren ordainsaria ezartzen da sozialki beharrezkoak diren gastuei dagokien mailan, betiere berrituko dela bermatzeko eran. Salgai bat da, beste edozein bezala, eta haren balioa ekoizpenak eskatzen duen gizarte lanaren kopuruak zehazten du. Hemen aurrerakoitzat ikusten dena, gainera, merkantziaren teoria aristotelikoan oinarritzen da, bereizten dituena erabilera balioa —objektua erabiltzen duenarentzat zer den— eta truke balioa —objektuak zer eskuratzeko aukera ematen duen. Truke prozesuan, truke balioaren eta erabilera balioaren alderantzikatze bat gertatzen da; hala, truke moneta merkantzia bat da. erabilera baliotzat duena, soilik, bere truke balioa. Eskaintza eta eskariaren legeaz Adam Smithek sortutako eskemak, bestalde, azaltzen du produktuaren balio erantsi bat badagoela, kapitalistak etekina ateratzen diona, baina ez langileak. Izan ere, soldatak sortzen dira ekoitzitako objektuaren balio sozialetik —ekoitzitako objektuaren balio soziala lehengaien, produkzio tresnen eta hura ekoizteko behar den eskulanaren araberakoa da. Produktu baten truke balioa gizarte balio hori da, eta askotan gainbalio bat aplikatzen zaio, gain lanetik sortutakoa. Balio erantsi horren onuraren inguruan marrazten da klase borroka, proletarioek, kapitalistek bezala, beregana erakarri nahi baitute; Marxek erakutsiko du langileak eskubide osoa duela balio erantsi horren onura eskatzeko, lanaren beraren erabilera balioa den aldetik. Kapitalistak egiten duena da, beraz, lana merkantzia bihurtzea, dirudiena baino gutxiago kostatzen dena.[69]

Alabaina, lan indarraren ezaugarria da gehiago ematen duela, bere mantenuak behar duena baino. Gainbalioa langileak sortzen duen balio gehigarri bat da, kapitalistak doan eta legez bereganatzen duena. Kapitalistarentzat gainbalio hori handitzea lor daiteke lanaldia luzatuta, intentsitatea igota, edo langabezia prestazioak beheratuta, soldatetan beheranzko presioa egin dezan. Gainbalioa proletarioaren espoliazioaren forma da, erregimen kapitalistan.[69]

Mozkina gainbalioaren forma aldatu bat da, superabit gisa agertzen dena. Irabazia da kapitalismoaren motor nagusia. Jarduerak errentagarriak badira bakarrik egiten dira, eta errentagarritasuna lortutako mozkin tasaren araberakoa da —mozkinaren eta inbertitutako kapital multzoaren arteko erlazioa, alegia.

Kapitala metatu egin daiteke, sistema kapitalista baten ziklo produktiboak berekin baitakar kapitalak, txanpon moduan, ondasun bat sortzeko aukera ematen duela, eta ondasun hori bera txanpon gehiagoren truke aldatuko dela. Beraz, D dirua eta S salgaia badira, kapitalismoaren funtsezko zikloa D>S>D izango da, D' izanik helburu, eta ez S>D>S, Aristotelesen kasuan gertatzen zen bezala.[70]

Kapitalaren metaketaren ondorioz, mozkin tasa epe luzera jaitsi egiten da, eta, ondorioz, mozkin tasa joeraz beheranzkoa da. Kapitalismoaren muga historikoen erakusle bat da hori. Modernizazioaren helburu esplizitua gainbalioa handitzea bada, «lan hilak» gero eta gehiago ordezten du «lan bizia». Alabaina, lan bizia da soilik balio sortzaile, lan hila kapitala baita, lan indarraren bidez baino ez dena berpizten. Kapitalaren gehiegizko metaketatik langile klasearen txirotze sistematikoa ondorioztatzen da. Kapitalismoa bere logika propioaren biktima da. Gero eta gaitasun gutxiago du bere kontraesanak kudeatzeko, eta krisi saihetsezin baterantz doa.[71]

Egitate horietatik, Marx eredu matematiko bat oinarritzera heldu zen. Izan bedi Pl gainbalioa, C kapital konstantea (edo kapitala bera) eta V kapital aldakorra (edo lana), orduan da mozkin tasa, kapitalaren konposizio organikoa, esplotazio tasa dugu. Horrela, . Kapitalaren konposizio organikoa gero eta handiagoa denez, mozkin tasak 0 aldera jotzeko joera izango du; kapitalistek galera gradual hori ustiapen tasaren igoerarekin konpentsatu beharko dute, eta horrek aukera eramango du langile klasea klase sozial soil bat izatetik bere baitarako klase izatera, iraultza ekarriz, ezinbestean.[72]

Lanaren teoria marxista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lana ez da soilik izaki natural baten eraldaketa, horrela balitz animaliengan ere lana aurkituko baikenuke Lanak, ezer baino lehenago, errepresentazio ahalmen bat dakar berarekin. Marxek modu erabat aristotelikoan hartzen du aintzat lana, amaiera baten irudikapenetik hasten den aldetik, eta, beraz, erakusten du «xedea aldi berean dela hastapena».[73] Lana, beraz, errepresentazio barne hartzaile bat da, objektuaren xedea barne hartzen duena eta horretan animaliagandik desberdintzen dena: urtxintxak, esate baterako, senez gordetzen ditu hurrak, baina ez errepresentazioz, bestela honezkero hur izozkailuak eraikiko zituen. Giza lanaren —adierazpen erredundantea, bestalde— emaitza, beraz, idealki existitu behar da langilearen errepresentazioan, hau da, lanak idealki helburu du funtzio bat guztiz beteko lukeen objektu bat.[74]

Kapitala lanaren zazpigarren atalean,[75] beraz, Karl Marxek eskema aristoteliko hori jasotzen du, non langilea bihurtzen baitu bere buruari emandako xedearen mendeko. Lana, hartaz, halakoa da, non norbanakoak bere burua identifikatu eta aitortzen duen egiten duen horretan: ekinez, lan eginez, gizakiak berezkoak dituen ahalmenak gauzatzen ditu, kontzeptualizatzeko duen ahalmena aurkitzen du eta, horren bidez, bere ekoizpen gaitasuna hobetu dezake. Adimena, beraz, jarduera horren bidez azaleratzen da, gizakiak lanean berezkoak dituen ahalmenak eguneratzen dituen aldetik, horrela identifikazio prozesu bat eraginda: lan produktuetan, gizabanakoak bere identitatearen zati bat aurkitzen du. Lanak norbanakoaren identitatean parte hartzen duenez, egoki da esatea lana ez dela soilik edukitzea (hau da, ekoizpen hutsa), baizik aldi berean izatea ere, horretan, beraz, benetako dimentsio ontologiko bat baitu lanak.[76]

Horregatik salatzen zuen ekoizpen modu industrial eta kapitalistak alienatu egiten dituela langileak. Izan ere, kapitalismoaren ekoizpen moldeetan, langileak ez du irudikapen ulergarririk egiten duenaz, ez baitaki haren azken produktua zein den eta, beraz, galdu egiten du haren jardueraren zergatia. Identitateari lotutako bizi poza, beraz, baliogabetuta lagatzen du kapitalismoak, jokoan dagoen bakarra ordainsaria baita. Gizakiaren berezkoa dena, horrela, aberekeria bihurtzen da, erreflexu baten, automatismo mekaniko baten mendekoa,[77] Charlie Chaplinen Modern Times filman erakusten den gisan.

Alde horretatik begiratuta, uler daiteke esklabotzaren abolizioa, ez auzi moralengatik, baizik eta auzi ekonomiko soilengatik,[78] garestiagoa zelako gizakiak esklabotzaren esparruan edukitzea soldatapekoarenean baino.

Klase borroka

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Karl Marxen eta Friedrich Engelsen ustez, «orain arteko gizarte guztien historia klase borrokaren historia da»,[79] nahiz geroago ohar batean Engelsek baieztapen hura pixka bat ñabartu zuen.[80]

Marxek klase sozial bat osatzen duten funtsezko elementuak definitu zituen. Gizabanakoak produkzio harremanetan duen posizioa —langile edo esplotatzaile— da, haren ustez, gizarte klasearen definizioa oinarritzen duen elementu nagusia. Aldi berean, Marxek uste du benetan klase bat egoteko klase kontzientzia bat egon behar dela: klase gisa gizartean leku bat izatearen kontzientzia. Marxek ohartarazi zuen ez dela nahikoa gizaki asko elkarren ondoan egotea maila ekonomiko berean, klase espiritu bat eratzeko. Marxen arabera, klase borrokaren eragile nagusiak, garai kapitalistan, burgesak eta proletarioak dira. Komunismoa, berarentzat, gizarte klaseetako zatiketetatik libratutako gizartearen egoera bat da, eta, beraz, klase borrokarik gabeko gizartea.

Analisi marxistaren arabera, klase menderatzaileak bere pribilegioak ahalik eta ondoen babestuz antolatzen du gizartea. Horretarako, estatua ezarri zuen, bere nagusitasunaren tresna politikoa: segurtasuna eta ordena publikoa mantentzeaz arduratzen den polizia eta armada, ordena «burgesa», alegia. Marxek «ideologia menderatzailea» ere aipatzen zuen. Gizarte orotan badira zenbait ideia, sinesmen eta balio bizitza sozialean eta kulturalean nagusi direnak. Ideia nagusi horiek, funtsean, klase menderatzaileak sortzen ditu. Hortik aurrera, ideia horiek klase horren nagusitasuna adierazten dute gehienbat, hau da, haren jokabidea justifikatzen dute eta iraunarazten ahalegintzen dira. Ideia nagusi horiek jendearengan barneratzen dira, eta, horrela, esplotatuek beren benetako interesen aurka doan mundu ikuskera izaten dute.[81]

Karl Marxek ez zuen «asmatu» klase borroka. Berez, Marx baino askoz lehenago teorizatu zuten klase borroka, batez ere Berrezarkuntzako historialariek (1814-1830), hala nola François Guizotek edo Augustin Thierryk. Marxen funtsezko ekarpena, historialari haien aldean, izan zen frogatzea klase borroka ez zela itzali Frantziako Iraultzarekin, baizik kapitalismo garaiko burges / proletario oposizio luzatu zela. Honela, klase borrokaren amaiera klase sozialak iraungitakoan lortuko litzateke, komunismoan, ez bestela.[82]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Saint-Simon sozialista utopikoaz ari zela, hala idatzi zuen Engelsek: «Il est le premier à énoncer que, dans une société donnée, le degré d'émancipation de la femme est la mesure naturelle de l'émancipation générale» (Bera izan zen lehena esaten ezen, gizarte jakin batean, emakumeen emantzipazio maila zela emantzipazio orokorraren neurri naturala).[1]
  2. ↑ Friedrich Engelsek 1845ean idatzitako Langile klasearen egoera Ingalaterran[31] liburuko hitzaurrean garbi adierazi zuen langileen egoera garaiko mugimendu komunista eta sozialisten oinarria zela. Liburu horretan zehatz-mehatz azaltzen dira iraultza industrialak ekarritako aldaketak eta soldatapeko langileen egoera negargarria.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Frantsesez) Engels, Friedrich. (1880). «Socialisme utopique et socialisme scientifique» Marxists.org (web.archive.org): 31.. (kontsulta data: 2025-08-25).
  2. ↑ (Frantsesez) «Statuts de l'Association Internationale des Travailleurs - 1871» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-25).
  3. ↑ (Ingelesez) Marx, Karl. (1845). «The German Ideology. Part I: Feuerbach. Opposition of the Materialist and Idealist Outlook» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-25).
  4. ↑ Wolff & Resnick 1987, 125-239. orr. .
  5. ↑ Wolff, Richard D.. (1987). Economics : Marxian versus neoclassical. Johns Hopkins University Press ISBN 0801834791. PMC 15195873. (kontsulta data: 2019-04-30).
  6. ↑ (Ingelesez) O'Hara, Phillip Anthony. (1999). Encyclopedia of political economy. London: Routledge/Taylor & Francis Group OCLC .252877246 (kontsulta data: 2019-04-30).
  7. ↑ (Ingelesez) Ermak, Gennady. (2016). Communism: the great misunderstanding. Los Angeles: Independently published ISBN 978-0203443217. OCLC .252877246 (kontsulta data: 2019-04-30).
  8. ↑ (Ingelesez) Trigger, Bruce G. (2023). A history of archaeological thought. Cambridge: Cambridge University Press ISBN 978-0521840767. OCLC .1427159125.
  9. ↑ (Ingelesez) O'Laughlin, B. (1975). «Marxist Approaches in Anthropology» Annual Review of Anthropology 4 (1): 341-370. or.  doi:10.1146/annurev.an.04.100175.002013. ISSN 0084-6570. (kontsulta data: 2019-05-01).
  10. ↑ (Ingelesez) Roseberry, William. (1997). «Marx and Anthropology» Annual Review of Anthropology 26 (1): 25-46. or.  doi:10.1146/annurev.anthro.26.1.25. ISSN 0084-6570. (kontsulta data: 2019-05-01).
  11. ↑ (Ingelesez) Becker, Samuel L.. (1984). «Marxist approaches to media studies: The British experience» Critical Studies in Mass Communication 1 (1): 66-80. or.  doi:10.1080/15295038409360014. ISSN 0739-3180. (kontsulta data: 2025-08-29).
  12. ↑ (Ingelesez) Fernback, Jan. (2015). Teaching communication and media studies: pedagogy and practice. New York: Routledge ISBN 978-0415886635. OCLC .698322644.
  13. ↑ (Ingelesez) Narendra Kumar Arya. (2024). The Marxist Approach in Political Theory: Ontological and Epistemological Underpinnings. Bihar: Mahatma Gandhi Central University  doi:10.13140/RG.2.2.33471.93600. (kontsulta data: 2025-08-29).
  14. ↑ (Ingelesez) Brain, Ezra. (2021). «Towards a Marxist Theatre» HowlRound Theatre Commons (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  15. ↑ (Ingelesez) Stunkel, Kenneth. (2012). Fifty Key Works of History and Historiography. Abingdon: Routledge  doi:10.4324/9780203816653. ISBN 978-1136723674. OCLC .1317363930 (kontsulta data: 2025-08-29).
  16. ↑ (Ingelesez) Johnson, Allan G. (2000). «Marxist sociology» The Blackwell dictionary of sociology: a user's guide to sociological language (Oxford: Blackwell Publishers) ISBN 978-0631227663. OCLC .858903083.
  17. ↑ (Ingelesez) Hemingway, Andrew. (2014). Marxism and Art. Oxford Bibliographies (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  18. ↑ (Ingelesez) «Marxism and Education» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  19. ↑ (Ingelesez) Glyn, Andrew. (1987). «Marxist Economics» The New Palgrave Dictionary of Economics (London: Palgrave Macmillan): 1-9. or.  doi:10.1057/978-1-349-95121-5_1135-1. ISBN 978-1349951215. OCLC .1111663693 (kontsulta data: 2025-08-29).
  20. ↑ (Ingelesez) Selsam, Howard. (1943). Socialism and Ethics. New York: International Publishers (archive.org) OCLC .8398111 (kontsulta data: 2025-08-29).
  21. ↑ (Ingelesez) Akers, Ronald L.. (1979). «Theory and Ideology in Marxist Criminology» Criminology 16 (4): 527-544. or.  doi:10.1111/j.1745-9125.1979.tb01391.x. ISSN 1745-9125. (kontsulta data: 2025-08-29).
  22. ↑ (Ingelesez) Peet, J. Richard. (1985). «An Introduction to Marxist Geography» Journal of Geography 84 (1): 5-10. or.  doi:10.1080/00221348508979261. ISSN 0022-1341. (kontsulta data: 2025-08-29).
  23. ↑ (Ingelesez) Eagleton, Terry. (2012). Marxism and literary criticism. London: Routledge ISBN 978-0415285834. OCLC .839301253.
  24. ↑ (Ingelesez) Eagleton, Terry. (1988). «The Ideology of the Aesthetic» Poetics Today 9 (2): 327-338. or.  doi:10.2307/1772692. ISSN 0333-5372. (kontsulta data: 2025-08-29).
  25. ↑ (Ingelesez) Forsyth, Scott. (1997-03-18). «Marxism, Film and Theory: From the Barricades to Postmodernism» Socialist Register (web.archive.org) 33 ISSN 0081-0606. (kontsulta data: 2025-08-29).
  26. ↑ (Ingelesez) Nahem, Joseph. (1982-01-01). «A Marxist Approach to Psychology and Psychiatry» International Journal of Health Services 12 (1): 151-162. or.  doi:10.2190/TYV0-7J6H-56W1-AQPG. ISSN 0020-7314. (kontsulta data: 2025-08-29).
  27. ↑ (Frantsesez) Balibar, Étienne. (2001). La philosophie de Marx. Paris: La Découverte ISBN 978-2707133892. OCLC .1534673365.
  28. ↑ (Frantsesez) Karl Marx; Friedrich Engels. «La sainte famille» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  29. ↑ (Frantsesez) Engels, Friedrich. (1880). «Socialisme utopique et socialisme scientifique» Marxists.org (web.archive.org): 10-12. or. (kontsulta data: 2025-08-25).
  30. ↑ (Gaztelaniaz) Álvarez-Uría, Fernando; Varela, v. (2011). Sociología, capitalismo y democracia génesis e institucionalización de la sociología en Occidente. Madrid: Morata, 65-66. or. ISBN 978-8471124951. OCLC .796334006.
  31. ↑ (Frantsesez) Friedrich Engels. (1845). «La situation de la classe laborieuse en Angleterre» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  32. ↑ Garaudy 2014.
  33. ↑ (Gaztelaniaz) Harnecker, Marta. (1980). Los conceptos elementales del materialismo histórico. Madrid: Siglo Veintiuno de España, 265-291. or. ISBN 978-8432301018. OCLC .942866539.
  34. ↑ (Gaztelaniaz) Kołakowski, Leszek. Itzulpena: Jorge Vigil. (1985). Las principales corrientes del marxismo. Madrid: Alianza Editorial - archive.org, 121-124, 130-132. or. ISBN 978-8420629766. OCLC .13205276.
  35. ↑ (Frantsesez) «Marx et la critique de la philosophie» L'Affranchi - Média militant 2022-04-01 (kontsulta data: 2025-08-26).
  36. ↑ Marx 1860, 105. orr. .
  37. ↑ (Frantsesez) Marx, Karl. (1844). «Manuscrits de 1844» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-26).
  38. ↑ Marx 2007, 167. orr. .
  39. ↑ Marx 1982, 1067. orr. .
  40. ↑ (Frantsesez) Engels, Friedrich. (1847). «Principes du communisme» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-27).
  41. ↑ a b Karl Marx; Friedrich Engels. (1848). «Manifestu komunista» Abertzale Komunista (kontsulta data: 2025-08-27).
  42. ↑ (Frantsesez) Karl Marx; Friedrich Engels. «Gloses marginales au programme du Parti Ouvrier allemand» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-27).
  43. ↑ (Frantsesez) Engels, Friedrich. (1875-03-18). «Lettre à A. Bebel» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-28).
  44. ↑ (Frantsesez) Haupt, Georges. (1980). «De Marx au marxisme» L'historien et le mouvement social (Paris: François Maspero (BnF Gallica)): 93.. ISBN 978-2707111425. OCLC .6572312 (kontsulta data: 2025-08-28).
  45. ↑ a b Castagnez-Ruggiu 1997, 47. orr. .
  46. ↑ (Frantsesez) Karl Marx; Friedrich Engels. Itzulpena: Roger Dangeville. (1971). La commune de 1871. Lettres et déclarations pour la plupart inédites (1866-1894). Paris: Union générale d’Éditions - Université du Québec à Chicoutimi (web.archive.org).
  47. ↑ (Ingelesez) Zelnik, Reginald E.; Fawcett, Peter; Haupt, Georges. (1988-04). «Aspects of International Socialism, 1871-1914: Essays by Georges Haupt» Russian Review 47 (2): 201. or.  doi:10.2307/129978. ISSN 0036-0341. (kontsulta data: 2025-08-29).
  48. ↑ (Frantsesez) Bidouze, René. (1991). Lissagaray, la plume et l'épée. Paris: Editions ouvrières, 144-145. or. OCLC .24219276.
  49. ↑ (Frantsesez) Manale, Margaret. (1974). «Aux origines du concept de ' marxisme '» Études de marxologie (web.archive.org) 17. ISSN 2266-6346. OCLC .934132131.
  50. ↑ (Frantsesez) Manale, Margaret. (1978). «L’édification d’une doctrine marxiste» Études de marxologie (web.archive.org) 19-20.: 165-215. or. ISSN 2266-6346. OCLC .934132131.
  51. ↑ Castagnez-Ruggiu 1997, 49. orr. .
  52. ↑ (Frantsesez) Karl Marx. (1862-12-28). «Lettre à L. Kugelmann» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  53. ↑ (Frantsesez) Karl Marx. (1865). Le Capital - Livre III (27). Marxists.org - web.archive.org (kontsulta data: 2025-08-29).
  54. ↑ (Frantsesez) Maler, Henri. (2003). «Marx et l’appropriation sociale (1) : Enjeux et modalités» Convoiter l'impossible (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  55. ↑ (Frantsesez) Karl Marx; Friedrich Engels. (1866). «Le parti de classe (II) - Le Parti à contre-courant» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  56. ↑ (Frantsesez) Bourdet, Yvon. (1971). «Karl Marx et l'autogestion» Autogestions 15 (1): 83-115. or.  doi:10.3406/autog.1971.1001. ISSN 2778-5874. (kontsulta data: 2025-08-29).
  57. ↑ (Gaztelaniaz) Friedrich Engels. (1878). «Anti-Duhring.» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-29).
  58. ↑ Bensussan & Labica 1999, 568-570. orr. .
  59. ↑ (Frantsesez) Lenine. (1913). «Les trois sources et les trois parties constitutives du marxisme» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-30).
  60. ↑ (Ingelesez) Tucker, Robert C. (1972). The Soviet political mind: Stalinism and post-Stalin change. New York: Norton (archive.org), 205-262. or. ISBN 978-0393005820. OCLC .18621478.
  61. ↑ (Ingelesez) Emel'yanov, Andrei Sergeevich. (2022-04). «Marxist Humanism in the USSR: the Creative Development of Marxism-Leninism or reaction?» Философская мысль (4): 34-45. or.  doi:10.25136/2409-8728.2022.4.37838. ISSN 2409-8728. (kontsulta data: 2025-08-30).
  62. ↑ Aron 2010, 549-551. orr. .
  63. ↑ Combemale 2018, 56-57. orr. .
  64. ↑ (Frantsesez) Magis, Christophe. (2023-10-12). «Le concept de mode de production» Variations. Revue internationale de théorie critique (26)  doi:10.4000/variations.2310. ISSN 1968-3960. (kontsulta data: 2025-08-31).
  65. ↑ (Frantsesez) Karl Mar; Friedrich Engels, Introduction, traduction et notes de Roger Dangeville. (1979). «Une anthologie de Marx-Engels sur : La dictature du prolétariat» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-31).
  66. ↑ (Frantsesez) Löwy, Michael. (2001). «Histoire ouverte et dialectique du progrès chez Marx» Europe Solidaire Sans Frontières (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-31).
  67. ↑ (Frantsesez) Karl Marx; Friedrich Engels. (2010). Jean-François Bert ed. Trois lettres à propos du mode de production asiatique (juin 1853). Strasbourg: Le Portique : La Phocide ISBN 978-2917694107. OCLC .690435325.
  68. ↑ (Frantsesez) Karx Marx. (1867). «Le Capital - Livre I : XXVI» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-31).
  69. ↑ a b (Frantsesez) Karl Marx. (1967). «Le Capital - Livre I : XI» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-31).
  70. ↑ (Frantsesez) Martine, Joël. (1982). L'or, la parole, l'État : critique marxiste des fétiches. Paris: Éditions Anthropos (BnF Gallica) OCLC .965235983.
  71. ↑ (Frantsesez) Karl Marx. «Le Capital - Livre I : XXXII» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-08-31).
  72. ↑ (Frantsesez) Adair, Philippe. (1985). «La baisse tendancielle du taux de profit chez Marx (pertinence et limites d'un pronostic)» Cahiers d'Économie Politique 10 (1): 305-322. or.  doi:10.3406/cep.1985.1015. ISSN 1969-6779. (kontsulta data: 2025-08-31).
  73. ↑ (Frantsesez) Maunoury, Jean-Louis. (1984). «Théorie marxiste de la valeur et nonnes sociales de valorisation. Un essai critique» Cahiers d'Économie Politique 9 (1): 85-107. or.  doi:10.3406/cep.1984.984. (kontsulta data: 2025-09-14).
  74. ↑ (Frantsesez) Vatin, François. (2011). Lavialle, Christophe ed. «De la définition du travail ou Marx contre Méda» Repenser le travail et ses régulations (Tours: Presses universitaires François-Rabelais): 49-54. or.  doi:10.4000/books.pufr.16962. ISBN 978-2869065727. OCLC .1368456845 (kontsulta data: 2025-09-14).
  75. ↑ (Ingelesez) Marx, Karl. «Economic Manuscripts: Capital Vol. I - Chapter Seven» Marxists.org (web.archive.org) (kontsulta data: 2025-09-14).
  76. ↑ (Frantsesez) Pineault, Éric. (2017-05-09). «Ontologie de l’agir et matérialisme pratique : un dialogue Marx / Freitag» Les Cahiers philosophiques de Strasbourg (41): 117-137. or.  doi:10.4000/cps.290. ISSN 1254-5740. (kontsulta data: 2025-09-14).
  77. ↑ (Frantsesez) Sobel, Richard. (2009-05-11). «Phénoménologie du travail, ontologie de la vie et critique radicale du capitalisme.:Réflexions à propos du statut de l'interprétation de Marx par Michel Henry» Cahiers d'économie Politique 56 (1): 7-40. or.  doi:10.3917/cep.056.0007. ISSN 0154-8344. (kontsulta data: 2025-09-14).
  78. ↑ (Frantsesez) Conte, Bernard. (2019-02-11). «L’économie et la fin de l’esclavage» LAMenparle (web.archive.org)  doi:10.58079/qpt5. ISSN 2494-4122. (kontsulta data: 2025-09-14).
  79. ↑ «Alderdi Komunistaren Manifestua - I. Burgesak eta Proletarioak» Wikiteka (kontsulta data: 2025-09-14).
  80. ↑ «Alderdi Komunistaren Manifestua - Hitzaurrea 1888ko argitalpen ingelesari» Wikiteka (kontsulta data: 2025-09-14).
  81. ↑ (Frantsesez) Petrucciani, Stefano. (2016-09-23). «Le concept de classe dominante dans la théorie politique marxiste.» Actuel Marx n° 60 (2): 12-27. or.  doi:10.3917/amx.060.0012. ISSN 0994-4524. (kontsulta data: 2025-09-14).
  82. ↑ (Frantsesez) Vasseur, Bernard. (2022). «Ce que dit Karl Marx sur le communisme nous aide à concevoir une sortie du capitalisme» Hors collection: 25-33. or. (kontsulta data: 2025-09-14).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orokorra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

(Ingelesez) Marxists Internet Archive, marxismoari buruzko entziklopedia eta liburutegia.

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Marxismo&oldid=10403051"(e)tik eskuratuta