Galileo Galilei: berrikuspenen arteko aldeak

Galileo Galilei
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Galileo di Vincenzo Bonaiuti de' Galilei
Jaiotza	Pisa, 1564ko otsailaren 15a
Herrialdea	Florentziako Dukerria (1564 - 1569); Toskanako Dukerri Handia (1569 - 1642)
Bizilekua	Pisa; Padua; Florentzia
Heriotza	Arcetri, 1642ko urtarrilaren 8a (77 urte)
Hobiratze lekua	Santa Croce
Familia
Aita	Vincenzo Galilei
Ama	Giulia Ammannati
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Bikotekidea(k)	ikusi Marina Gamba (en) ;
Seme-alabak	ikusi Vincenzo Gamba (en) ; Maria Celeste (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Michelagnolo Galilei (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Pisako Unibertsitatea ; (1581 - 1585) : medikuntza, matematika
Tesi zuzendaria	Ostilio Ricci (en)
Doktorego ikaslea(k)	Giuseppe Biancani (en) ; Benedetto Castelli (en) ; Mario Guiducci (en) ; Vincenzo Viviani
Hizkuntzak	latina; italiera
Ikaslea(k)	ikusi Niccolò Arrighetti (en) ; Giuseppe Biancani (en) ;
Jarduerak
Jarduerak	astronomoa, filosofoa, matematikaria, fisikaria, asmatzailea, astrologoa, polimata, unibertsitateko irakaslea, zientzialaria, ingeniaria eta filosofoa
Lantokia(k)	Pisa; Padua eta Florentzia
Enplegatzailea(k)	Pisako Unibertsitatea (1589 - ; Paduako Unibertsitatea (1592 -
Lan nabarmenak	ikusi Galileoren transformazio; equations for a falling body (en) ;
Jasotako sariak	ikusi International Space Hall of Fame (1991) ;
Kidetza	Accademia della Crusca; Linzeen Akademia; Accademia delle Arti del Disegno (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Eliza latinoa

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

11:55, 23 otsaila 2018ko berrikusketa

Artikulu hau fisikari eta astronomo italarriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Galileo (argipena)».

Galileo Galilei (Pisa, Florentziako Dukerria, 1564ko otsailaren 15a - Arcetri, Toskanako Dukerri Handia, 1642ko urtarrilaren 8a) italiar matematikari, fisikari eta astronomoa izan zen. Astronomia modernoaren aitatzat hartua izan da.^[1]

Bizitza

Lehen urteak

Galileo zazpi anai-arrebako familia batean jaio zen Pisan; aita, Vincenzo Galilei, musikagilea zen. Pisako Unibertsitatera hamazazpi urterekin iritsi zen, eta han medikuntza, matematika eta fisika ikasi zituen. Unibertsitate hartako ikasle zela, katedraleko lanpara bati begira geratu zen, lanpararen mugimendu erregularrari zehatz esanda. Etxera itzuli eta berunezko bolatxoekin eta luzera desberdineko hariekin esperimentuak egiten hasi omen zen. Bolatxoen pisua edozein izanda ere, joan-etorria egiteko bolatxoek denbora berdina behar zutela konturatu zen; denbora hariaren luzerak baino ez zuen aldatzen. Diotenez, horrela hasi zen penduluaren historia.^[2]

Txikitatik ikasteko gaitasun handia erakutsi bazuen ere, ikasle bihurriaren fama izan zuen. Besteak beste, Pisako Unibertsitatean zegoela arropa akademikoak janzteari uko egin zion, lana egokiro egiteko traba egiten ziola argudiatuz. Ukapen hori larrutik ordaindu zuen, unibertsitatetik bota egin baitzuten. Hala ere, Florentzian matematika ikasten jarraitu, irakaskuntza pribatuan hasi eta bere lehenbiziko lanak argitaratu zituen. 1589an, Guidobaldo del Montek lagundurik, lortu zuen nahikoa kostata Pisako Unibertsitatean Matematikako katedra.^[2]

Lorpen zientifikoak

25 urte zituela izendatu zuten Pisako Unibertsitateko matematikako irakasle. Matematika eta esperientzien bidez, garai hartan Aristotelesen teorian oinarrituta zegoen eskolastika zientzia ofiziala ikuspuntu kritikotik aztertu zuen. Horretan, maisu handitzat zeukan Arkimedesen eragina nabarmena eta garrantzitsua izan zen.^[2]

Galileo fisikako bi teoria garrantzitsuren asmatzailea izan zen. Bere lehen lanak azelerazioari buruzkoak izan ziren eta fisika modernoan erabiltzen den azelerazioaren kontzeptua sortu zuen; azelerazioa denbora jakin batean abiadurak izaten duen igoera dela dioena, alegia. Fisikari egin zion bigarren ekarpen nagusia mugimenduan dauden objektuen marruskadura eta inertziari buruzko kontzeptu berria izan zen. Indarraren osagaiak definitzeko 1590ean hainbat esperientzia hasi zituen eta, adibidez, bala baten ibilbidea eragiten duten indarrak beherantz eta aurrerantz zuzendurik daudela frogatu zuen. Esperientzia horiek garai hartan berriak ziren dinamika eta mekanika zientziei buruzkoak izan ziren eta ondorioak Elkarrizketak (italieraz: Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo tolemaico e copernicano) liburuan argitaratu zituen 1632an. Haren lanak mugimenduaren eremuak ulertzeko oinarri bat izan ziren eta, besteak beste, Isaac Newtonek mugimenduaren legeak ondorioztatzeko erabili zituen.^[2]

1591ean Galileoren aita hil zen, seme-alaba ugari utzirik, eta Galileoren dirua ezinbestekoa zen familiaren beharrak estaltzeko. Horrezaz gainera, etsai asko zituen Pisan, Aristotelesen kontrako erasoak zirela-eta. 1592an, beste kontratu bat erdietsi zuen Paduako Unibertsitatean eta hemazortzi urte iragan zituen bertan, soldata hobearekin eta giro erosoagoan.^[3]

Mugimendua ikertzen denbora asko pasa bazuen ere, Galileok beti azaldu izan zuen interes handia astronomiarekiko. XVII. mendearen hasieran, herbeheretar batzuek lente ahur bat eta beste ganbil bat elkartuz objektuak zeuden baino hurbilago ikustea lortu zutela entzun zuen. Ideia horretaz baliatuz, objektuak hogeita hamar aldiz handitzen zituen teleskopioa egin zuen, baita 1609an erakustaldi publikoa eskaini ere. Galileoren aurkikuntza nagusia, dena dela, ez zen teleskopioa egitea izan, zeru izartsura begira jartzea, baizik. Horrela, bera izan zen ordura arte ikusezinak ziren izar eta sateliteak ikusten lehen pertsona.^[2]

Behaketa anitz eta jarraikiei esker, izar berriak agertu bezala desagertzen zirela ohartu zen, eta unibertsoa finkoa ez baina aldakorra dela ondorioztatu zuen. Ondoren, banaka-banaka, Ilargia, Jupiter, Artizarra, Saturno eta Eguzkia behatu zituen. 1610ean, Jupiterren bueltan zebiltzan lau satelite aurkitu zituen eta martxoan, berriz, Artizarra eta Merkurio ere Eguzkiaren inguruan biratzen zutela ohartu zen. 1610eko urrian, Eguzki-orbanak aurkitu zituen eta, horiei jarraiki, Eguzkia bere baitan itzulika zebilela ondorioztatu zuen. Bestalde, Esne Bidea milaka izar txikiz osatua zegoela ikusi zuen eta ez zela, ordura arte uste izan zen bezala, “lurrun uniformea”. Bere aurkikuntza astronomiko guztiak Siderus Nuncis (“Zerutar Mezularia”) liburuan argitaratu zituen eta, noski, zeresan handia sortu zuen garai hartako zientzialarien artean.^[2]

Elizarekiko eztabaida

Galileo kristau amorratua zen; alabaina, Sidereus Nuncius tratatuan idatzitakoak iskanbila sortu zuen, denek sistema ptolomeaiko eta aristotelikoari eusten baitzioten (hau da, Lurra unibertsoaren erdian dagoelako teoriaren jarraitzaile ziren), Elizako aitek beste edozein teoria Itunen aurkakoak izango zela ezarri zuten.

1616. urtean Inkisizioak Galileori gaztigatu zion Kopernikoren teoriak ez defenditzeko. Bere lana teoria baino ez zela esan arren, lanak kaleratzean elizaren protokoloa jarraitu arren eta Maffeo Barberinirekiko (gero Urbano VIII. aita santua izan zena) laguntasun handia izan arren, teoriak arbuiarazi zizkioten eta bizi osorako etxean izan zuten atxilo (1633-1642).

Inkisizioak Galileok epaia atzeratzeko (makal baitzebilen) egindako saiakerak gaitzetsi zituen. Urbano VII.a buru izan zuen bilera batean Inkisizioak Galileo Erromara joan behar zela edo atxilotu eta kateaturik bertaratu behar izango zutela erabaki zuen. 1633. urtean Inkisizioak itaundu zuen eta nahiz eta ziega batean sartu ez, Inkisizioaren bulegoan izan zuten 22 egunez.

1633ko ekainaren 22an, Erromako Inkisizioak Galileoren aurkako epaia zabaldu zuen. 69 urte zituen eta makal zebilen; beraz, errukitzeko eskatu zion Inkisizioari. Tortura ezarriko ziotela mehatxatu zuten eta Galileok, mehatxu hori egiazkoa zelakoan zegoenez (Giordano Bruno erre baitzuten 1600. urtean, naturaren teoria naturalistikoa bultzatu izanagatik), Elizak eskatu zion guztia egin zuen. Hortaz, bere lan guztiari uko egin zion; are gehiago, bere teoriak bultzatuko zituen edonor salatuko zuela zin egin zuen.

Galileo espetxera kondenatu zuten, baina adina zela kausa, bere etxean eduki zuten atxilo, Arcetriko eta Florentziako bere bi etxeetan. Hernia zuenez, Florentziako sendagile batengana joateko baimena eskatu zuen; hala ere, Erromatik ukatu egin zioten eta, berriro eskatuz gero, kartzelaratuko zutela jakinarazi. Atxilo zegoelarik, gizarte harremanak uztera behartu zuten: ikerketa batzuk egiten uzten zioten, baina zentsurapean. 1638an itsu geratu zen eta Florentziako etxera mugitzeko baimena eman zioten, sendagileengandik hurbilago egoteko. Dialogo liburua Index Librorum Prohibitorum zerrendan sartu zuten, hots, Erromatar Eliza Katolikoak debekatutako liburuen zerrendan, 1822. urte arte indarrean izan zena.

359 urte geroago, 1992. urtean Joan Paulo II.a aita santua desenkusatu zen eta liburuari debekua kendu zion.

Lanak

La bilancetta, 1586 (hil ondoan argitaratua)
De motu, 1590
Le operazioni del compasso geometrico et militare, 1606
Le meccaniche, 1600
Sidereus nuncius, 1610, Ibon Plazaolak euskaratua^[4]
Lettera a Madama Cristina di Lorena granduchessa di Toscana, 1615 (1636an argitaratua)
Discorso del flusso e reflusso del mare, 1616
Discorso delle comete, 1619
Il saggiatore, 1623
Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo tolemaico e copernicano, 1632
Discorsi e dimostrazioni matematiche, intorno a due nuove scienze attenenti alla meccanica & i movimenti locali, 1638

Erreferentziak

↑ Singer, Charles Joseph. A Short History of Science to the Nineteenth Century. Clarendon Press, 1941 (Noiz kontsultatua: 2014-4-22).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mendiburu, Joana. Galileo Galilei, XVII. mendeko jakintsua. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-22).
↑ Bandres Unanue, Luis. Mugarri bat: Galileo Galilei. zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-23).
↑ Roa Zubia, Guillermo, Sidereus nuncius, izarretako albistaria, Elhuyar aldizkaria, 2010-04-01.

Kanpo loturak

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Galileo Galilei

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Galileo Galilei

Bandres Unanue, Luis, Mugarri bat: Galileo Galilei, zientzia.eus

Datuak: Q307
Multimedia: Galileo Galilei / Q307
Aipu famatuak: Galileo Galilei

[1] Singer, Charles Joseph. A Short History of Science to the Nineteenth Century. Clarendon Press, 1941 (Noiz kontsultatua: 2014-4-22).

[elhuyar-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mendiburu, Joana. Galileo Galilei, XVII. mendeko jakintsua. elhuyar zientzia eta teknologia, CC-BY-SA 3.0 lizentzia, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-22).

[elhuyar2-3] Bandres Unanue, Luis. Mugarri bat: Galileo Galilei. zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-2-23).

[4] Roa Zubia, Guillermo, Sidereus nuncius, izarretako albistaria, Elhuyar aldizkaria, 2010-04-01.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 18. lerroa: / 18. lerroa: @@
 urte zituela izendatu zuten Pisako Unibertsitateko matematikako irakasle. Matematika eta esperientzien bidez, garai hartan [[Aristoteles]]en teorian oinarrituta zegoen eskolastika zientzia ofiziala ikuspuntu kritikotik aztertu zuen. Horretan, maisu handitzat zeukan [[Arkimedes]]en eragina nabarmena eta garrantzitsua izan zen.<ref name="elhuyar"></ref>
-Galileo fisikako bi teoria garrantzitsuren asmatzailea izan zen. Bere lehen lanak [[azelerazio]]ari buruzkoak izan ziren eta fisika modernoan erabiltzen den azelerazioaren kontzeptua sortu zuen; azelerazioa denbora jakin batean abiadurak izaten duen igoera dela dioena, alegia. Fisikari egin zion bigarren ekarpen nagusia mugimenduan dauden objektuen [[marruskadura]] eta [[inertzia]]ri buruzko kontzeptu berria izan zen. Indarraren osagaiak definitzeko [[1590]]ean hainbat esperientzia hasi zituen eta, adibidez, bala baten ibilbidea eragiten duten indarrak beherantz eta aurrerantz zuzendurik daudela frogatu zuen. Esperientzia horiek garai hartan berriak ziren [[dinamika]] eta [[mekanika]] zientziei buruzkoak izan ziren eta ondorioak ''Elkarrizketak'' liburuan argitaratu zituen [[1632]]an. Haren lanak mugimenduaren eremuak ulertzeko oinarri bat izan ziren eta, besteak beste, [[Isaac Newton]]ek mugimenduaren legeak ondorioztatzeko erabili zituen.<ref name="elhuyar"></ref>
+Galileo fisikako bi teoria garrantzitsuren asmatzailea izan zen. Bere lehen lanak [[azelerazio]]ari buruzkoak izan ziren eta fisika modernoan erabiltzen den azelerazioaren kontzeptua sortu zuen; azelerazioa denbora jakin batean abiadurak izaten duen igoera dela dioena, alegia. Fisikari egin zion bigarren ekarpen nagusia mugimenduan dauden objektuen [[marruskadura]] eta [[inertzia]]ri buruzko kontzeptu berria izan zen. Indarraren osagaiak definitzeko [[1590]]ean hainbat esperientzia hasi zituen eta, adibidez, bala baten ibilbidea eragiten duten indarrak beherantz eta aurrerantz zuzendurik daudela frogatu zuen. Esperientzia horiek garai hartan berriak ziren [[dinamika]] eta [[mekanika]] zientziei buruzkoak izan ziren eta ondorioak ''Elkarrizketak'' ({{lang-it|Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo tolemaico e copernicano}}) liburuan argitaratu zituen [[1632]]an. Haren lanak mugimenduaren eremuak ulertzeko oinarri bat izan ziren eta, besteak beste, [[Isaac Newton]]ek mugimenduaren legeak ondorioztatzeko erabili zituen.<ref name="elhuyar"></ref>
+[[1591]]ean Galileoren aita hil zen, seme-alaba ugari utzirik, eta Galileoren dirua ezinbestekoa zen familiaren beharrak estaltzeko. Horrezaz gainera, etsai asko zituen Pisan, Aristotelesen kontrako erasoak zirela-eta. [[1592]]an, beste kontratu bat erdietsi zuen [[Paduako Unibertsitatea]]n eta hemazortzi urte iragan zituen bertan, soldata hobearekin eta giro erosoagoan.<ref name="elhuyar2">{{erreferentzia|izena= Luis |abizena= Bandres Unanue |url=http://zientzia.eus/artikuluak/mugarri-bat-galileo-galilei/ |izenburua=Mugarri bat: Galileo Galilei |argitaletxea= zientzia.eus | sartze-data=2018-2-23}}</ref>
 Mugimendua ikertzen denbora asko pasa bazuen ere, Galileok beti azaldu izan zuen interes handia [[astronomia]]rekiko. [[XVII. mende]]aren hasieran, [[herbeheretar]] batzuek lente ahur bat eta beste ganbil bat elkartuz objektuak zeuden baino hurbilago ikustea lortu zutela entzun zuen. Ideia horretaz baliatuz, objektuak hogeita hamar aldiz handitzen zituen [[teleskopio]]a egin zuen, baita [[1609]]an erakustaldi publikoa eskaini ere. Galileoren aurkikuntza nagusia, dena dela, ez zen teleskopioa egitea izan, zeru izartsura begira jartzea, baizik. Horrela, bera izan zen ordura arte ikusezinak ziren izar eta sateliteak ikusten lehen pertsona.<ref name="elhuyar"></ref>
@@ 40. lerroa: / 42. lerroa: @@
 == Lanak ==
+* ''La bilancetta'', [[1586]] (hil ondoan argitaratua)
-* ''[[Sidereus nuncius]]'' (1610), [[Ibon Plazaola]]k euskaratua.<ref>Roa Zubia, Guillermo, [http://zientzia.eus/artikuluak/sidereus-nuncius-izarretako-albistaria/ ''Sidereus nuncius, izarretako albistaria''], ''Elhuyar'' aldizkaria, 2010-04-01.</ref>
+* ''De motu'', [[1590]]
+* ''Le operazioni del compasso geometrico et militare'', [[1606]]
+* ''Le meccaniche'', [[1600]]
+* ''[[Sidereus nuncius]]'', [[1610]], [[Ibon Plazaola]]k euskaratua<ref>Roa Zubia, Guillermo, [http://zientzia.eus/artikuluak/sidereus-nuncius-izarretako-albistaria/ ''Sidereus nuncius, izarretako albistaria''], ''Elhuyar'' aldizkaria, 2010-04-01.</ref>
+* ''Lettera a Madama Cristina di Lorena granduchessa di Toscana'', [[1615]] ([[1636]]an argitaratua)
+* ''Discorso del flusso e reflusso del mare'', [[1616]]
+* ''Discorso delle comete'', [[1619]]
+* ''Il saggiatore'', [[1623]]
+* ''Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo tolemaico e copernicano'', [[1632]]
+* ''Discorsi e dimostrazioni matematiche, intorno a due nuove scienze attenenti alla meccanica & i movimenti locali'', 1638
 == Erreferentziak ==