Siriar Gerrak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Siriako gerrak
Diadokoen lur-eremuen mapa k.a. 301. urtean edo.
DataK.a. 274 - K.a. 168
LekuaZelesiria
EgoeraAlexandro Handiaren inperioa berrezartzeko elkarrekiko konkistaren saiakera
EmaitzaAhultze orokorra alde bietan, eta horregatik geroago azkenean inperio biak konkistatu zituzten Erromatar Errepublikak eta Partiar Inperioak
Gudulariak
Seleukotar Inperioa
Mazedonia (2a)		 Ptolomeotar Erresuma
Buruzagiak
Antioko I.a Soter
Antioko II.a Theos
Antigono II.a Gonatas
Seleuko II.a Kaliniko
Filipo V.a Mazedoniakoa
Alexandro Balas		 Ptolomeo II.a Filadelfoa
Ptolemeo III.a Evergetas I.a
Ptolomeo IV.a
Ptolomeo V.a
Ptolemeu VI.a
Ptolemeo VIII.a Evèrgetas II.a
Kleopatra II.a Egiptokoa
Zelesiria eskualdeko satelite-ikuspegia

Siriako gerrak sei gatazka armatu izan ziren Zelesiria eskualdean («hutsik dagoen Siria» esan nahi du) Alexandro Handiaren ondoren izan ziren Seleukotar Inperioa eta ptolomeotar erresumen artean, K.a. III. eta II. mendeetan. Zelesiria Egiptora joateko bide natural bakanetako batean dago. Gatazka horiek bi aldeen indar materialak eta giza indarrak nabarmen gutxitu zituzten, eta horren ondorioz geroxeago Erromatar Errepublikak eta Partiar Inperioak suntsitu egin zituzten Seleukotari inperioa eta ptolomeotar erresuma.

Aurrekariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alexandro hil ondorengo Diadoko gerretan, Zelesiria Antigono begibakarraren mende erori zen. K.a. 301. urtean, Ptolomeo I.ak, lau urte lehenago bere burua Egiptoko errege koroatu zuenak, Issosko batailaren inguruko gertaerak aprobetxatu zituen eskualdea kontrolatzeko. Ptolomeoren aliatu ohia zen Seleuko I.a Nicàtor-ri, seleukotar Inperioaren sortzaileari, esleitu zioten Zelesiria Ipsos batailaren irabazleek. Seleukok, baina, Ptolomeok boterera igotzen lagundu zionez, ez zuen ekintza militarrik hasi eskualdea erreklamatzeko. Biak hil ondoren, hala ere, haien ondorengoak gatazka armatuetan sartu ziren.

Siriako lehen gerra (K.a. 274-271)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txanpona Ptolomeo II.aren eta Arsinoe II.aren efigiekin

Bere erregealdiko hamarkadan, Seleuzia Pieria hirian izandako matxinada bat aprobetxatuz, Egipto Ptolomeo II.a Filadelfoa erregeak Antioko I.a Soter erregeari aurre egin zion, Siria eta Anatoliako lurraldeak konkistatuz bere inperioa zabaldu nahi baitzuen. Ptolomeok gobernari indartsua eta jeneral kualifikatua zela frogatu zuen. Gainera, Arsinoe ahizparekin ezkondu ondoren, Egiptoko gortea egonkortu egin zen, ziur aski, tronua erreklamatu zezaketen Ptolomeotar dinastiako kideak kendu zituelako. Horri esker, Ptolomeok arrakastaz burutu zuen kanpaina. Historiako interpretazio batzuek diotenez, gerra irabazi zutenak Arsinoeren egarri eta talentuak izan ziren.

Lehen gerra hori garaipen handia izan zen Ptolemorentzat. Gatazkaren hasieran, Antiokok galatak garaitu zituen, eta, Pontoko Erresumako Ariobarzanes erregearekin aliatuta —tropa ptolemoatarrak garaitu zituen, galat zitsuen laguntzarekin—, Siriako kostan eta Anatoliako hegoaldean zeuden Egiptoko lurraldeetan bereganatu zituen.[1][2] Ptolomeok K.a. 271. urtean birmoldatu zituen lurralde horiek, eta, gainera, Egiptoko domeinuak Kariaraino eta Ziliziako zatirik handienetaraino hedatu zituen.[3] Ptolomeo ekialdeko gerretan zegoela, haren anaia Magas-ek, Zireneko erregeak, independentetzat jo zuen Zirenaikako probintzia, eta K.a. 250era arte izan zen, berriro ere Egiptoko Inperioaren parte izatera pasatu zenean.

Gatazka armatu horri, edo gutxienez haren lehen faseari, Kariako gerra ere esaten zaio.[4]

Siriako bigarren gerra (K.a. 261-253)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bigarren Siriar Gerra K.a. 260 eta K.a. 253 bitartean gertatu zen. Antigono II.a Gonatas eta Antioko II.a Theos, azken hau, Antioko I.a Soterren oinordekoa zena, aliatu eta Ptolomeo II.a eraso zuten, hau, bere aldetik, Pergamoko Eumenes I.a erakartzen saiatu zelarik. Gerra, egiptoar flotaren porrotarekin amaitu zen Koseko guduan, non, egiptoar faraoiak, Egeoko itsas nagusitasuna galdu zuen. Honen ondorioz, Egiptok, Asia Txikiko lurralde askoren kontrola galdu zuen, eta, zenbait estatu txiki, Seleukotar Inperioaren eraginpean sartu ziren. Egiptok, Anatolia hegoaldeko hiriren batzuk kontrolatzen jarraitu zuen, eskualdean modu erabakiorrean eraginik izan gabe.

Siriako hirugarren gerra (K.a. 246-241)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Laodize Gerra ere esaten zaio, eta Siriar hirugarren gerra estatu helenistikoetan izan ziren ondorengotza-krisi ugarietako batekin hasi zen.[3] Antioko II.ak anbizio handiko bi ama utzi zituen; izan ere, hil ondoren, Laodize emazte zapalduaren eta Berenize Ptolomeo II.aren alabaren arteko lehia argia ireki zen, beren seme-alabak tronuan jartzeko. Laodizek alegatzen zuen Antiokok bere seme oinordekoa izendatu zuela ohean hiltzen ari zen bitartean; Berenizek, berriz, esaten zuen bere seme jaioberria oinordeko legitimoa zela. Berenizek laguntza eskatu zion Ptolomeo III. anaiari, Evergete I izenez ere ezaguna, errege ptolomeotar berria, Antiokiara joateko eta semea tronuaren buru jartzeko. Ptolomeo iritsi zenean, Berenize eta haren semea hil zituzten Laodizeren aldekoek.[5]

Ptolomeok gerra deklaratu zion Laodizeren seme koroatu berriari, Seleuko II.a Kalinikoari, eta arrakasta handiz mobilizatu zen. Seleukoren gaineko garaipen garrantzitsuak irabazi zituen Sirian eta Anatolian, Antiokia okupatu zuen, eta, duela gutxi egindako lagin kuneiformeen aurkikuntza baten arabera, Babiloniara ere iritsi zen.[6] Garaipen horiek lausotu egin ziren, Androsko guduaren ondoren Antigonaren esku zeuden Zikladeen galerak eraginda.[7] Garai hartan, aldi berean Seleukok bazituen bere zailtasunak. Bere amak, natura menderatzailekoak, bere anaia txikiari, Antioko Hierax, korregentzia emateko eskatu zion, baita Anatoliako lurralde seleukotarren nagusitasuna ere.[8] Antiokok bere ondasunen independentzia aldarrikatu zuen, Seleukok Ptolomeogandik defendatzeko egiten zituen ahaleginak ahultzen zituela.

Bakearen truke, K.a. 241. urtean, Ptolomeori lurralde berriak eman zitzaizkion Siriako iparraldeko kostan, Pieriako Seleuzia Antiokiako portua barne.[8] Egipto ptolemeotarrak bere boterea goresten zuen.

Siriako laugarren gerra (K.a. 219-217)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antioko III.aren bustoa, Louvre Museoan

Antioko III.a, K.a. 223. urtean seleukotar tronura sartzean, bere buruari agindu zion Seleuko I.a Nikatorrek galdu ziituen jabetza inperialak berreskuratzeko lana, Baktrianako eta Indiako erresuma grekotik hasi eta Dardaneloetaraino, iparraldean eta Siriaraino, hegoaldean.[9] K.a. 221. urtean, ekialdeko probintzien gaineko kontrol zigilatua ezarri zuen berriro, eta berriz ere Asia Txikia okupatu zuen.

Egipto nabarmen ahuldu zen palazioko intrigen eta ezinegon publikoaren ondorioz. Ptolomeo IV.a Filopator koroatu berriaren inperioa (bere erregealdia K.a. 221etik K.a. 204ra artekoa izan zen) ama erreginaren hilketarekin hasi zen, Berenize II.a[9] Errege gaztea berehala erori zen gortesau inperialen eraginpean. Haren ministroek beren botere absolutua erabili zuten beren intereserako, eta, ondorioz, herriaren nahigabea sortuz. Antioko egoera kaotiko horri etekina ateratzen saiatu zen. K.a. 221. urtean porrot egindako inbasio baten ondoren, azkenean Laugarren Gerra hasi zen K.a. 219. urtean. Pieriako alde seleukotarra berreskuratu zuten eta Siriako hiriak, besteak beste, Tiro.[9] Egipto berehala inbaditu ordez, Antioko Palestinan zain egon zen urtebete baino gehiagoan, lurralde berriak finkatu zituen eta Egiptoko Inperioko proposamen diplomatikoak entzun zituen.

Bitartean, Ptolomeoren ministro Sosibik armada bat errekrutatu eta osatu zuen. Kontratazio-irizpideak, bertako biztanleriako grekoak errekrutatzeaz gain, armada helenistikoek oro har egiten zuten bezala, natibo egiptoarrak ere alistatu zituen, eta hogeita hamar mila natibo sartu zituen bere tropetan, falange soldadu gisa.[9] Aukeraketa berri horrek fruituak eman zituen, baina, azkenean, eragina izan zuen egonkortasun ptolomeotarrean. K.a. 217. urteko udan, Ptolomeok Antioko garaitu zuen Rafah-ko batailan, Ipsosko batailaz geroztik izandako handiena.

Ptolomeoren garaipenak Zelesiriaren gaineko kontrolari eustea ekarri zuen, baina uko egin zion Antiokoren inperioan aurrera egiten jarraitzeari, baita Pieriako Seleuzia berriro hartzen jarraitzeari ere.[10] Egiptoko Inperioak ahultzen jarraitu zuen hurrengo urteetan, arazo ekonomikoak eta matxinadak jasan zituenean. Sentimendu nazionalistak garatu ziren Rafah-n borrokatu zuten natibo egiptoarren artean. Fidakor eta oso trebaturik, Ptolomeorekin hautsi zuten Ankhmakis-eko matxinadan, eta bertan ezarri zuten Egipto Garaiko beren erresuma, geroago Ptolemeotarrek, azkenean, K.a. 185an berkonkistatu zutena.[10]

Siriako bosgarren gerra (K.a. 202-195)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egiptoko lurraldean seleukotarrek eragindako galerak

Ptolomeo IV Filopàtor hil zen K.a. 204. urtean, eta haren atzetik gatazka odoltsu bat izan zen erregeordetzaren inguruan, Ptolomeo V Epífanes oinordekoak bost urte besterik ez baitzituen. Gatazka Agatokles eta Sosibi ministroek hildako erregearen emazte eta ahizpa, Arsinoe, hiltzean hasi zen; badirudi Agatokles erregealdian egon zela, Alexandriako zohikatz hegazkorrak lintxatu zuen arte. Erregeordetza aholkulari batetik bestera pasatu zen eta erresuma anarkiaren hurbileko egoeran aurkitu zen.[11]

Agitazio horren abantailak aprobetxatu nahian, Antioko III.ak Zelesiriaren bigarren inbasioa prestatu zuen. Filipo V.a Mazedoniakoarekin akordio batera iritsi zen itsasoz haraindiko Ptolemeo-ren lurraldeak konkistatu eta partekatzeko, nahiz eta aliantzak ez zuen luze iraun.[12] Antiokok berehala suntsitu zuen eskualdea, pasatzen zen toki guztietan. Atzerakada labur baten ondoren, Gazaraino, Ptolemeok Jordan ibaiaren goi-ibarretik gertu hartu zituen, eta horrek Sidon portu garrantzitsua menderatu zuen.

K.a. 200. urtean, enbaxadore erromatarrek Filipo eta Antíokorengana jo zuten, Egipto inbaditu ez zezatela eskatuz. Erromatarrek, beraz, ez zuten inolako aldaketarik izango Egiptoko zerealen inportazioan, funtsezkoak baitziren Italiar penintsulako biztanleen mantenurako. Erregeek Egipto inbaditu nahi ez zutenez, Erromaren eskariak bete zituzten. K.a. 198. urtean, eta Paniongo batailan izandako garaipenari esker, Antikok Zelesiria mendean hartu zuen eta Ptolomeoren gainerako gotorlekuak hartzeko espedizio bat zabaldu zuen Karia eta Ziliziako kostetaraino.[12]

Barne-arazoak zirela medio, Ptolomeok bakea bilatu behar izan zuen, eta hori kaltegarria izan zen. Mugimendu nazionalista Ankhmakis-eko matxinadarekin hasi zen gerra aurretik, eta Egiptoko apaizen laguntzarekin zabaldu zen. Mugimendu nazionalista horrek asaldura eta albaramendua sortu zituen erresumako leku guztietan. Arazo ekonomikoek zergak handitzera eraman zuten gobernu ptolemeotarra, eta horrek are gehiago elikatu zuen olatu nazionalista. Barne-frontean arreta jartzeko, Ptolomeok adiskidetze-itun bat sinatu zuen Antiokorekin, K.a. 195. urtean. Itun horrek Zelesiriaren jabetza utzi zion errege seleukotarrari, eta Ptolomeo Antiokoren alabarekin, Cleopatra Sirarekin, ezkontzea adosten zuen.[3][12]

Siriako seigarren gerra (K.a. 170-168)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ptolomeo VI Filometor
Kleopatra II.a Egiptokoa

Azken gatazka horren arrazoiak ilunak dira. K.a. 170. urtean, Euleu-k eta Leneu-k, Ptolomeo VI.a Filometor errege ptolemiko gaztearen bi erregeordeek, gerra deklaratu zioten errege seleukotarrari: Antioko IV.a Epifanes. Urte berean, Ptolomeoren anaia txikiak, Ptolomeo VIII.a eta Kleopatra II.a, gobernukide izendatu zituzten, Egiptoko batasuna indartzeko. Operazio militarrak ez ziren K.a. 169 arte hasi, Antiokok ekimena azkar irabazi zuenean Pelusio hiri estrategiko garrantzitsuaz baliatuz, tradizionalki Egiptoko lurraldekoa.[13]

Egiptoarrak gerra berri bati ekitearen akatsaz konturatu zirenean, Euleu eta Leneu poteretik eraitsi egin zituzten eta bi erregente berri jarri zituzten, Koma eta Zinees, eta emisario gisa bidali zituzten Antiokorekin bake-itun bat negoziatzera.[13] Antiokok Ptolomeo VI.a hartu zuen bere babespean —haren iloba zen—, eta Egiptoko kontrol eraginkorra eman zion. Hala ere, erabakia onartezina izan zen Alexandriako herriarentzat, eta Ptolomeo VIII.a erregea aldarrikatuz erantzun zuen. Erantzun gisa, Antiokok Alexandria inguratu zuen, baina ez zen gai izan hiriko komunikazioak mozteko, eta, aldi berean, Judean matxinada bati aurre egin behar izan zion K.a. 169. urtearen amaieran. Horregatik, bere armada atzera egitea erabaki zuen.

Antiokorik gabe, Ptolomeo VI.a eta bere anaia adiskidetu egin ziren. Antiokok, erregearen gaineko kontrola galdu zuelako koleratuta, berriro inbaditu zuen herrialdea. Egiptoarrek laguntza eskatu zioten Erromari, eta Erromako Senatuak Gaio Popillo Laenas bidali zuen Alexandriara. Bitartean, Antioko Zipren eta Menfisen sartu zen, eta Alexandriara abiatu zen berriro.[13] Eleusis-en, hiriburuaren kanpoaldean, Antioko Popillo Laenasekin bildu zen, berarekin adiskidetua zen Erroman egon zenean. Baina ongietorri beroaren ordez, Popillok Erromako Senatuaren ultimatuma eman zion erregeari: berehala ebakuatu behar zituen Egipto eta Zipre. Antiokok denbora gehiago eskatu zion erromatarrari erretiratze-ordena aztertzeko, baina Popillok azukre-kanabera bat hartu zuen, seleukotarraren inguruan zirkulu bat marraztu zuen harean, eta erabaki arte ez irteteko agindu zion. Antikok ultimatum erromatarrari obeditzeko aukeratu zuen. «Eleusiseko egunean» amaitu ziren Siriako seigarren gerra eta Egiptoko lurraldea konkistatzeko Antiokok zituen itxaropenak.[13] [14]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Livius: First Syrian War (Second stage) (en anglès)
  2. ↑ Esteve de Bizanci, Ethnica, s. v. Ancyra.
  3. ↑ a b c (Ingelesez) «Syrian Wars | Alexander the Great, Seleucids, Ptolemies | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  4. ↑ Livius: First Syrian War (First stage) (en anglès).
  5. ↑ «Third Syrian War» web.archive.org 2015-05-26 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  6. ↑ Ikus Crònica de Ptolemeu III .
  7. ↑ Livius: Third Syrian War (en anglès).
  8. ↑ a b (Ingelesez) «Syrian Wars | Alexander the Great, Seleucids, Ptolemies | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  9. ↑ a b c d «Fourth Syrian War» web.archive.org 2015-05-18 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  10. ↑ a b (Ingelesez) «Syrian Wars | Alexander the Great, Seleucids, Ptolemies | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  11. ↑ «Fifth Syrian War» web.archive.org 2015-05-25 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  12. ↑ a b c «Fifth Syrian War» web.archive.org 2015-05-25 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  13. ↑ a b c d «Sixth Syrian War» web.archive.org 2015-05-25 (Noiz kontsultatua: 2024-02-07).
  14. ↑ Will 2003, 311-323 orr. .

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Green, Peter. Alexander to Actium: The Historical Evolution of the Hellenistic Age. Berkeley: Universitat de Califòrnia, 1990. ISBN 0-500-01485-X. 
  • Grimal, Pierre. El mundo mediterráneo en la edad antigua. Vol. II: El helenismo y el auge de Roma. Madrid: Siglo XXI, 1990. ISBN 84-323-0066-7. 
  • Serge, Lancel. Aníbal. Barcelona: Crítica, 1997. ISBN 84-7423-826-9. 
  • Will, Edouard. L'histoire politique du monde hellénistique. Vol. II. Editions du Seuil, 2033. 

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Siriar_Gerrak&oldid=9626976"(e)tik eskuratuta