Valonia
| Valonia Région wallonne Wallonische Region | |||
|---|---|---|---|
 Belgika | |||
 | |||
| |||
| Ereserkia | |||
| Le Chant des Wallons | |||
| Administrazioa | |||
| Estatua | Belgika | ||
| ISO 3166-2 | BE-WAL | ||
| Hiriburua | Namur | ||
| Valoniako Ministro-Presidentea | Elio Di Rupo | ||
| Zatiketa | |||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 50°21′N 5°16′E / 50.35°N 5.27°E | ||
 | |||
| Azalera | 16,844 km² | ||
| Mugakideak | Flemish Region (en)  , Renania-Palatinatua, Limburg, Ipar Renania-Westfalia, Champagne-Ardenne, Frantzia Garaia eta Ekialde Handia | ||
| Punturik altuena | Signal de Botrange | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 3.645.243 (2020) 3.645.243 (2020)/(2019)/(2018)/(2018)/(2017)/(2016)/(2015)/(2014)/(2013)/(2012)/(2011)/(2010)/(2009)/(2008)/(2007)/(2006)/(2005)/(2004)/(2003)/(2002)/(2001)/(2000)/(1999)/(1998)/(1997)/(1996)/(1995)/(1994)/(1993)/(1992)/(1991)/(1981)/(1970)/(1961)/(1947)/(1930)/(1920)/(1910)/(1900)/(1890)/(1880)/(1866)/(1856)/(1846)/(1831) | ||
| Dentsitatea | 202 bizt/km² | ||
| Gentilizioa | valoniar | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Hizkuntza ofizialak | alemana, frantsesa | ||
| Hizkuntza ofiziala | frantses eta aleman | ||
| Ordu eremua | UTC+01:00 | ||
| www.wallonie.be | |||
Valonia[1] (valonieraz Walonreye; frantsesez Wallonie), Flandria eta Brusela-hiriburua eskualdearekin batera Belgika estatua osatzen duten eskualde edo nazioetako bat da. Belgikako hegoaldean batez ere frantsesez hitz egiten diren eskualdeek osatzen dute.
Herrialdeko hegoaldean dago kokatuta, Frantzia eta Luxenburgorekiko mugan. 16.844 km² ditu, Belgikaren azaleraren % 55,18, baina Belgikako biztanleen herena soilik bizi da bertan.
XIX. mendeko Industria Iraultzaren garaian Valonia Europako gunerik industrializatuena izan zen, Erresuma Batuaren atzetik, ikatz eta burdina meategi handiei esker. Horri esker, aberastasun handia sortu zen Valonian, eta XIX. mendetik XX. mendearen erdialdera arte Belgikako eskualderik oparoena izan zen. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, hala ere, industria astunaren garrantzia txikituz joan zen Europan, eta Flandriak Valonia gaindit zuen aberastasunean. Gaur egun Valoniak langabezia handia pairatzen du eta Flandriak baino BPG txikiagoa dauka. Belgikako bi eskualde hauen arteko desberdintasun ekonomikoa, berezitasun etnikoekin batera, gatazka politiko askoren iturri dira Belgikan.
Valoniako hiriburua Namur da, eta metropolitar eskualderik handiena Lieja da, baina udalerririk jendetsuena Charleroi da. Valoniako hiririk gehienak eta biztanleen bi herenak antzina Belgikako bizkarrezur industriala izandako Sambre eta Meuse haranean bizi dira. Haren iparraldean Belgikako Erdialdeko Lautada dago, laua eta nekazaritzarako egokia dena. Hego-ekialdean Ardenak daude, gutxi jendeztatuta dagoen eskualde menditsua.
Valoniaren iparraldeko mugan Flandria eta Herbehereak daude, hegoaldean eta mendebaldean Frantzia eta ekialdean Alemania eta Luxemburgo.
Terminologia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Valonia hitzaren erroa, Gales, Cornwall eta Valakia toponimoetan bezala, Walha ("arrotzak" edo "kanpotarrak") hitz germanikoa da. Valonia valoniarren tributik dator, alegia, Borgoinako Herbeheretan hizkuntza erromantzeak hitz egiten zituzten biztanleetatik.
Banaketa administratiboa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Valoniako eskualdea honako probintzietan banatzen da:
- Valoniako Brabante - 1
- Hainaut - 2
- Lieja - 3
- Luxenburgo - 4
- Namur -5
Hiri nagusiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Julio Zesarrek Galia mendean hartu zuenean, eskualdea erromatartu zen eta herrialde germaniar batean esparru latindar bihurtu Goi Erdi Aroan.
Valonian iraultza industrialak 1830eko Belgikako iraultza baino lehen burutu zenez, bertoko langile mugimendua inportantea zen oso.
Lehen Mundu Gerran, Valoniak begi onez ikusi zuen Belgika osoa Alberto erregearen (1875-1934) ondoan egotea, baina hori ez zuen luzaro iraun flandriar mugimendua gerra eta gero berpiztu zelako. Valoniako arrangura gehitu zen Leopoldo III.ak (1901-1983) Frantzia eta Erresuma Batuarekin elkarbidea hautsi eta Adolf Hitlerrekin hitz egin zuenean.
Bigarren Mundu Gerran eskualdeen arteko haustura gehitu zen. 1940ko alemaniar erasoan zenbait flandriar erregimentuk desertatu egin zuten. Gainera, erregearen jarrera ez zen oso argia eta hori ez zen gustukoa valoniar langileriarentzat.
Ekonomia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ohituraz, Valonia meatze-eskualdea izan da. Mons-Charleroi arroko ikatzak XIX. mendean valoniarrei boterea eman zien Belgikan, baina lehengo boterea egungo industria-birmoldaketa esan nahi izan du eta, gaur egun, bere ekonomia Flandriakoa baino ahulagoa da.
Valonia aberatsa burdinan eta ikatzean, eta baliabide hauek garrantzi berezia izan dute bere historian zehar. Antzina, Sambre eta Meuse harana industria gune garrantzitsua izan zen Antzinako Erromako inperioan. Erdi Aroan, Valonia letoi eta brontzez egindako tresnen toki bihurtu zen, Huy, Dinant eta Chimay eskualde mailako gune berezi bihurtu zirelarik. XII. eta XIII. mendeetan Liejako maisuek burdina orea birfintzeko metodo bat garatu zuten labe garaien bidez, "valoniarren metodo" deitu zena. Charleroi eta Borinage inguruetan ere ikatz meategiak ustiatu ziren, baina haien emaria txikia zen, eta batez ere erregai modura erabili zen inguruetako zenbait industrietan, esaterako beiragintzara zuzenduta Charleroi inguruan XIV. mendean sortu zena elikatzeko[2].
XIX. mendean eskualdeak iraultza industrialaren ondorioak jasotzen hasi zen, batez ere sillon industriel ("haran industriala") deituriko gunean. Europa kontinentalean guztiz industrializatu zen lehen area izan zen, eta Valonia munduko bigarren botere industriala bihurtu zen, bere biztanleen eta lurraldearen funtzioan, Erresuma Batuaren ondoren. Valoniaz kanpo Belgika osoan sasoian zegoen industria bakarra Ganteko oihalgintza industria zen.
XX. mendeko bi mundu gerren ondoren, egoera erabat aldatu zen. 1950eko hamarkadaren amaieran Valoniako lantegiak zaharkituak zeuden, ikatza agortzen ari zen eta hura erauzteko kostua igotzen. Ordutik, Valonia bere burua ekonomikoki birdefinitzeko saioak egiten ari da. Garapen ekonomikoaren berrabiaraztea lehentasuna da agenda politikoan, eta gobernua industria berriak garapena sustatzen ari da, batez ere puntako teknologiari eta enpresa parkeei lotutakoa.[3] Ekonomia hobetzen ari da, baina oraindik ez da Flandriako ekonomiaren mailara iritsi.
Hizkuntzak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Valoniako eskualde ia osoan frantsesa da ama-hizkuntza. Hala ere, Lieja probintziako 86 commune edo udalerrietatik bederatzik dute alemaniera hizkuntz ofizialkidetzat: (Amel, Büllingen, Burg-Reuland, Bütgenbach, Eupen, Kelmis, Lontzen, Raeren eta Sankt Vith) eta beste bostek "hizkuntza erraztasunak dituzte. Bederatzi udalerri horiek, Waimes eta Malmedy udalerriekin batera "Ekialdeko kantonamenduak" izeneko eskualdea osatzen dute eta, 1919an Versaillesko Itunari esker Belgikak lortutako lurralde prusiarrak dira.
Beste lau udalerritan nederlandera ere ofizialkidea da: Comines-Warneton (Komen-Waasten), Enghien (Edingen), Flobecq (Vloesberg) eta Mouscron (Moeskroen).
Eskualde osoan ere valoniera hitz egiten da. Mons-Ath-Tournai triangeluan pikardieraz (picard) aritzen da, eta baita Hainauten ere; Gaumen berriz lorreneraz eta Sugnyko hiru herrixketan xanpaineraz eta Arlon barrutian eta Sankt Vith kantoian luxenburgeraz.
Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2004-2009
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2004-2009 legegintzaldirako parlamentuak honako osaera du:
- Parti Socialiste : 34
- Mouvement Réformateur : 20
- Centre Démocrate Humaniste : 14
- Fronte Nazionala : 4
- Ecolo : 3
2019-...
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2019 legegintzaldirako parlamentuak honako osaera du: [4]
- Parti Socialiste : 23
- Mouvement Réformateur : 20
- Ecolo : 12
- PTB : 10
- Centre Démocrate Humaniste : 10
Valoniar ezagunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Jean-Michel Charlier (1924-1989), komikigilea.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia: 154. araua: Europako eskualde historiko-politiko nagusiak.
- ↑ Allan H. Kittel, "The Revolutionary Period of the Industrial Revolution", Journal of Social History, Vol. I,n° 2 (Winter 1967), pp. 129-130.
- ↑ (Ingelesez) https://web.archive.org/web/20110521083719/http://www.wallonie.be/en/discover-wallonia/economy/walloon-incentives/index.html
- ↑ (Frantsesez) «Site internet du Parlement de Wallonie» Parlement de Wallonie (Noiz kontsultatua: 2020-09-07).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Frantsesez) Eskualdeko web ofiziala
 Aostako Harana ·  Bretainia ·  Eskozia ·  Euskal Herria ·  Faroeak ·  Flandria ·  Gagauzia ·  Gales ·  Galizia ·  Irlanda** ·  Katalan Herriak ·  Kornualles ·  Korsika ·  Laponia ·  Man ·  Okzitania ·  Sardinia *  Silesia Garaia ·  Sizilia ·  Valonia *  Hego Tirol *  Frisia | |
|