Jarraikortasun tesia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Orokorrean jarraikortasun tesia bezala ezagutzen dena, baina ohikoagoa eta sinpleagoa izanik jarraikortasunaren ideia, edota jarraikortasun kontzeptua soilik, bere osotasunean materia teorikoen eta mendebaldeko zientziaren tradizioko zenbait ezaugarri aipagarri eta garrantzitsuen multzoari erreferentzia egiten dien kontzeptua da.

Ideien historian, jarraikortasun tesia, jarraikortasunaren hipotesia matematikoaren analogia bat litzateke, hipotesi honen arabera Erdi Aroko garapen intelektualaren eta bai Berpizkundeko bai Aro Moderno Goiztiarraren garapen intelektualen artean ez zen egon erabateko etetea. Ondorioz, Iraultza zientifiko eta intelektualaren ideia Berpizkundean jarraitu izana mito bat litzateke teoria honen arabera. Zenbait teorikok Erdia Aroan emandako iraultza intelektual bat defendatzen dute, Europako XII. mendeko Berpizkundeari erreferentzia egin ohi diotena jarraikortasun ikur moduan. Teoriko gehienek defendatzen duten teoriaren arabera, XVI. eta XVII. mendeen artean kokatzen da Iraultza zientifikoa.[1][2][3][4]

“Jarraikortasunaren” ideia dimentsio ikaragarriak ditu arlo ezberdinetan: filosofikoak, teorikoak, zientifikoak eta aldi berean baita kultura eta bizitza praktikoaren ulermenean. “Jarraikortasun” terminoa hasiera batean “gerokotasunari” eta “hurbiltasunari” erlazionatzen zen filosofia presokratikoan eta greko-klasikoan, Eskolastikan (Akinoko Tomas) ere jarraiaren ideia adiera honi lotzen zaio. “Jarraiaren” kontzeptua Matematikan (Georg Cantor), Fisikan (Louis-Victor de Broglie) eta Geometrian bezalako diziplinetan berebiziko garrantzia izan du. Ikuskera Kantiar batetik, “jarraikortasun” kontzeptua “zatigarritasunaren” araberakoa, eta dialektikoki orokorrean, “jarraikortasuna” “jarraikortasun ezarekiko” erlatiboa da. Hau dela eta, “jarraikortasun” moduan, eta batzuetan “jarraikortasun tesitzat” ulertzen dena “jarraikortasunaren eta jarraikortasun ezaren dialektika” ezberdintze garaikidearen pareko zehaztapen teoretikoa da, diziplina ezberdinetan aurki daitekeena. Horrez gain, teoria estetiko moduan garatu da ere mundu/arte erlazio-irizpidetik.

Duhem[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jarraikortasunaren ideia, Erdi Aroko eta Modernitateko pentsamenduen arteko konparaketaz haratago, Pierre Duhem zientziaren filosofo eta fisikari frantziarraren eskutik hasi zen. Bere hamar bolumeneko lanean (Le systéme du monde: historie des doctrinas cosmologiques de Platon à Copernic) zientziaren historiaren inguruan landu eta demostratu nahi izan zuen, Voltaire edo Codornet bezalako historialari profesional ugarik ez bezala, ohiko izan dutela Erdi Aroari garrantzi intelektualik ez esleitzea, hark demostratu nahi izan zuen Erromatar Eliza Katolikoaren ekarpenak eta influentzia Mendebaldar zientziaren garapenean. Bere lana estatistikaren hasierara heltzea helburu izan arren hasiera, bertan Nicole d'Oresme eta Roger Bacon bezalako matematikari eta filosofoen lana aurkitu zituen. Honen ondorioz zientzia modernoaren fundatzaile moduan definitu zituen, Galileo eta ondorengo pentsalariek egindako aurkikuntza ugari aurreratuz euren ideietan. Konklusio moduan Duhemenek argudiatzen du “gaur egungo mekanikak eta fisikak harro eta modu justifikagarri batez, hasiera dute Erdi Aroko eskolen bihotzetan jarduten zen doktrinen etengabeko eta detektgarritasun gutxiko hobekuntza jarraien ondorioz”.[5]

Sarton[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jarraikortasunaren tesiaren beste defendatzaile azpimarragarria George Sarton (1884-1956) izan zen. The history of Science and the New Humanism (1931) lanean, George Sartonek berebiziko enfasia jartzen du zientziaren jarraikortasunaren historian. Sartonek somatu zuen zientziaren garapena Berpizkundea eman zen bitartean eten zela, Berpizkunde humanistikoa izan baitzen bereziki berebiziko garrantzia emanez formari datuaren gainetik, gramatika substantziaren gainetik, eta antzinako autoritateen adorazioa ikerketa enpirikoen gainetik. Honen ondorioz, zientzia Mendebaldeko kulturan bi momentuetan txertatu zela finkatu zuen: lehenengoa XII. Mendean kokatu zuen Arabiera eta Latinaren arteko itzulpen mugimendua eman zen bitartean, eta ondoren XVII. Mendean eman zen “Iraultza Zientifiko” moduan ezagutu izan den garaiaren testuinguruan. Hark argudiatu zuen zientziaren hasierako irudia Berpizkunde Humanistikoaren ondorioz alboratu zen XVII. Mendera arte, zientzia birtxertatu zen arte.[6]

Introduction to the History of Science liburuan Sartonek idatzi zuen:

“Ezin daiteke kontsideratu, pertsona ez-jakin ugarik pentsatzen duten moduan, Erdi Aroko ekintzak antzuak zirela. Haurdun bat antzu kontsideratzea bezain faltsua izango litzateke bere umetokiko fruitua jaio ez den arte. Erdi Aroa askoz berandura arte eztabaidatuak ezin izan ziren ideia ugariez haurdun zegoen. Zientzia modernoa, esan ahalko genuke, Erdi Aroko heldugabetasunaren fruitu izan zen. Vesalius, Koperniko, Galileo, Newton jakintza eskuratu zuten ondorengo zorionekoak izan ziren.”[7]

“Ez ginateke guztiz oker egongo esanez gero Occamismoa Averroismoa bateratuta Erdi Aroko jarraikortasunaren  apurkako desagerpena eta aro berri baten hasiera ekarri zuten.”[7]

Franklin eta Pasnau[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berriki James Franklin matematikari eta zientziaren historialari Australiarrak argudiatu izan du Berpizkundea mito bat dela[8]. Mitoa, XV. Mendeko irudi bat litzateke:

  • Bat-bateko egoera aldaketa bat eman zen, mila urteko iluntasuna ostean argiztatuta
  • Antzinako jakintza berreskuratu zen
  • Ikerketa intelektuala eta askatasunaren inguruko ideia berriak autoritatearekiko dependentzia murriztu zuen.
  • Ikerketa zientifikoak eskolen arteko eztabaida antzua ordezkatu zuen[8]

Argudiatzen du Berpizkundean pentsamendua dekadentzia galanta jasan zuela, Erdi Aro Berantiarrean emandako aurrerapenekin bukatuz, eta XII. Mendea izan zela “Berpizkunde erreala, benetakoa eta ez-aitortua”. Adibidez, antzinako jakintzen berraurkipena, zein ondorengo italiar humanistak eurenak bezala erreklamatu zituzten, XII. Mendean jada bete zen.[8]

Franklinek Erdi Aroan emandako hainbat aurrerakuntzen adibidea aipatzen ditu, zeintzuk etorkizuneko aurkikuntzak aurreikusi eta haiei aurreratu egiten dira. Adibidez, XII. Mendean eman ziren optika eta mekanika geometrikoen alorrean lehenbiziko aurrerakuntzak. Lehenengo pausua mugimendua ulertzea izan zen, eta orokorrean aldaketa jarraiek, XIV. mendean emandakoak Merton eskolako zientzialarien lanaren bidez, Oxforden gertatu zen 1330 eta 1340 bitartean (Franklinek somatu zuen ez zegoela esaldirik ez Grekeraz ez Latineraz “kilometro orduko” kontzeptuaren pareko esanahirik. Nicole Oresme, teologia eta diruari buruz idatzi zuen bereziki, esfortzu askoegin zituen zientzia eta matematiken inguruan eta grafikak sortu zituen, probabilitatearen inguruko lehen kalkuluak burutu zituen, eta unibertsoaren funtzionamendua erloju batekin konparatu zuen lehenengoa izan zen.[9][10] Franklinek enfasia jartzen du nola askoz beranduago pentsamendua, ez soilik zientzian, eskolastikaren gainean oinarritu izan da, ez Berpizkunde humanistikoan.[11]

Graham eta Saliba[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1973an, A.C. Graham “zientzia modernoaren” esanahia kritikatu zuen, argudiatuz “galdera planteatu beharko litzateke ea Ptolomeo edo Koperniko eta Kepler zientzia modernotik gertuago zeuden Txinatarrak edo Maiak baino, edo lehen astronomoa baino, dena dela behaketak urteen eta hilabeteen inguruko kalkulu numerologikoen gainetik egotea ahalbidetu zuena litzateke”

1999an, George Saliba, Toby E. Huffen  The Rise of Early Modern Science: Islam, China and the West obraren azterketan, “zientzia modernoaren” nozioa kritikatu zuen ere, defendatuz nola definituko zuen ”zientzia modernoa” edo “modernitatea” pertsona soil batek. Graham zitatu ostean, Salibaren arabera “bere behaketaren balorean enfasi enpiriko hori jarri zuen hasierako lehen  astronomo horrek zientzia modernoaren bidea finkatu zuen. Orduan, non aurkitzen da zientzia modernoaren hasiera?”.[12]

Grant[aldatu | aldatu iturburu kodea]

The Foundations of Modern Science in the Middle Ages liburuan, Edward Grantek argudiatzen du zientzia modernoaren hasiera Erdi Aroan aurki daitekeela eta lau faktore ezberdinen emaitza izan zen:

“XII eta XIII. Mendeetan Latineraz, Grekeraz eta Arabieraz idatzitako testu zientifikoen itzulpenak; unibertsitateen garapena, Mendebaldarrak soilik zirenak eta itzulpena zuten zientziaren curriculum oinarritzat; Kristautasunaren moldapena ikasketa sekularretara eta Aristotelesen filosofia naturalaren eraldaketa”

Hatfield[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gary Hatfieldek, “Was the Scientific Revolution Really a Revolution of Science?” liburuan, argudiatzen du XVII. Mendean “Iraultza zientifikoa” ematen zen bitartean “iraultza” indibidual ugari eman ziren, baina ez du kontsideratzen aro hori iraultza “zientifiko” moduan. Besteak beste arrazoitzen du garai hartan zientzia metafisikari lotuta jarraitzen zuen, fisika esperimentalak ez ziren filosofia naturaletik banandu XVIII. Mendearen amaiera arte, eta gainera konparagarriak diren banakako “iraultzak” ematen jarraitu ziren XVII. Mendean zehar zientziaren alor ezberdinetan, adibidez Faraday eta Maxwellen iraultza optikan.[13]

Bala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Orain dela gutxi kontrako ikuspegi bat proposatu du Arun Balak zientzia modernoaren jaiotzari buruzko bere dialogo historikoan. Balak proposatzen du Iraultza Zientifikoan eragina izan zuten aldaketak -matematika errealistaren bilakaera, filosofia mekanikoa, atomismoa, eguzkiaren rol zentrala Kopernikar heliozentrismoan- Europan jasandako influentzia multikulturalarekin erlazionatzen du. Hark influentzia konkretuak ikuzten ditu Alhazeneren fisika optikoaren teorian, Txinatarren teknologia mekanikoan non mundua makina baten parekoa hautematen zuten, zenbaki sistema Indo-Arabigoa, implizituki pentsaeran modelo atomiko matematiko berria ekarri zuena, eta antzinako Egiptiarren ideia erlijiosoak Hermetismoarekin lotuak zeudenak heliozentrismoarekin erlazionatuta daude. Balak argudiatzen duenaren arabera, impaktu multikulturalak baztertzeak Iraultza Zientifikoaren kontzepzio Eurozentrikoa utsi dute.[14] Kritikoen arabera ideia zientifiko konkretuen transmisioen ebidentzia dokumenturik gabe, Balaren modeloa “hipotesiekin lan egin, ez konklusioekin” litzateke.[15]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) Margolis, Howard. (2002). It Started with Copernicus: How Turning the World inside out Led to the Scientific Revolution. New York: McGraw-Hill ISBN 0-07-138507-X..
  2. ↑ (Ingelesez) Westfall, Richard S.. (1971). The Construction of Modern Science: Mechanisms and Mechanics. Cambridge History of Science. London: Cambridge University Press ISBN 0-521-29295-6..
  3. ↑ (Ingelesez) Grant, Edward. (1996). The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts. Cambridge History of Science. Cambridge: Cambridge University Press ISBN 0-521-56137-X..
  4. ↑ (Ingelesez) Dear, Peter. (2001). Revolutionizing the Sciences: European Knowledge and Its Ambitions, 1500-1700. Princeton, New Jersey: Princeton University Press ISBN 0-691-08859-4..
  5. ↑ (Ingelesez) Lindberg, David C.. (1990). Reappraisals of the Scientific Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 14 or. ISBN 0-521-34804-8..
  6. ↑ (Ingelesez) Cochrane, Eric. (1976). «Science and Humanism in the Italian Renaissance» The American Historical Review Cochrane.. Oxford University Press for the American Historical Association.
  7. ↑ a b Sarton, George. (1947). Introduction to the History of Science. Williams & Wilkins for Carnegie Institution of Washington.
  8. ↑ a b c Franklin, James. (1982). «The Renaissance Myth» Quadrant. , 51-60 or. ISSN 0033-5002..
  9. ↑ (Ingelesez) Grant, Edward. (1974). A Sourcebook in Medieval Science. Cambridge, MA: Harvard University Press ISBN 0-674-82360-5..
  10. ↑ (Ingelesez) Hannam, James. (2009). God's Philosophers. London: Icon Books ISBN 978-1-84831-070-4..
  11. ↑ (Ingelesez) Franklin, James. (2012). «Science by conceptual analysis: the genius of the late scholastics» Studia Neoaristotelica. , 3-24 or.  doi:10.5840/studneoar2012911. ISSN 1214-8407..
  12. ↑ (Ingelesez) Saliba, George. (1999). «Seeking the Origins of Modern Science?» Bulletin of the Royal Institute for Inter-Faith Studies. ISSN 1466-2361..
  13. ↑ (Ingelesez) Hatfield, Gary. (1996). «Was the Scientific Revolution Really a Revolution in Science?» Tradition, Transmission, Transformation: Proceedings of Two Conferences on Pre-Modern Science Held at the University of Oklahoma. (Collection de Travaux de l'Académie Internationale d'Histoire des Sciences. argitaraldia) Brill Publishers ISBN 1-4039-7468-3..
  14. ↑ (Ingelesez) Bala, Arun. (2008). The Dialogue of Civilizations in the Birth of Modern Science. New York: Palgrave Macmillan ISBN 1-4039-7468-3..
  15. ↑ (Ingelesez) Sobol, Peter G.. (2007). «Book Review: The Dialogue of Civilizations in the Birth of Modern Science» Isis. University of Chicago Press on behalf of History of Science Society, 828-830 or.  doi:10.1086/529293. ISSN 0021-1753..

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Jarraikortasun_tesia&oldid=8978322"(e)tik eskuratuta