Edukira joan

Sahara

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Koordenatuak: 23°05′N 12°37′E / 23.08°N 12.61°E / 23.08; 12.61
Wikipedia, Entziklopedia askea

Artikulu hau basamortuari buruzkoa da; Afrikako herrialdea gaitzat duena beste hau da: «Mendebaldeko Sahara»
Sahara
الصحراء الكبرى
Satelite bidezko irudia
Sahara is located in Afrika
Sahara
Sahara
Sahara (Afrika)
Eskualdea Aljeria
 Txad
 Egipto
 Eritrea
 Libia
 Mali
 Mauritania
 Maroko
 Niger
 Sudan
 Tunisia
 Mendebaldeko Sahara
Koordenatuak23°05′N 12°37′E / 23.08°N 12.61°E / 23.08; 12.61
Eremua9.065.000 km²
Luzera4.800 km
Zabalera1.800 km
Punturik garaienaEmi Koussi (3.445 m.)
Punturik beherenaQattara sakonunea (- 133 m.)
Tenperatura gorena58 °C
Tenperatura baxuena-18 °C
Prezipitazioa25 mm/urte
BaliabideakPetrolio, meak, uranio
DesertizazioaHanditzen

Sahara[1] ( arabieraz: الصحراء الكبرى‎, aṣ-ṣaḥrāʼ al-kubrá, (basamorturik handiena): amazigeraz: ⵜⵉⵏⵉⵔⵉ,Teneré) Afrika iparraldeko basamortu beroa da, munduko handiena. 5.000 kilometro luze da, Ozeano Atlantikotik Itsaso Gorriraino, eta 9 milioi kilometro koadro baino gehiago ditu luze-zabalean, eta, oro har, hirugarren basamorturik handiena, Antartikako eta iparraldeko Artikoko basamortuak baino txikiagoa soilik[2][3][4]. Haren baitan dira, neurri batean edo bestean, Aljeria, Tunisia, Maroko, Mendebaldeko Sahara, Mauritania, Niger, Libia, Egipto eta Txad.

Sahara izena arabierazko basamortu (صحراء) hitzetik dator. Hori dela eta, Sahara basamortua tautotoponimotzat har daiteke. Bertako biztanleak sahararrak dira[5][6][7][8].

Basamortuak Iparraldeko Afrikako zati handi bat hartzen du, alde batera utziz Mediterraneo itsasoko kostaldeko eskualde emankorra, Magrebeko Atlas mendiak, eta Egiptoko eta Sudango Nilo harana[9].

Ekialdean Itsaso Gorritik eta iparraldean Mediterraneotik, mendebaldean Ozeano Atlantikoraino luzatzen da, non paisaia pixkanaka aldatzen doan basamortutik kostaldeko lautadetara. Hegoaldean, Sahelek mugatzen du, Niger ibaiaren harana eta Saharaz hegoaldeko Afrikako Sudan eskualdea inguratzen duen sabana tropikal erdi-idorreko lerroa. Sahara hainbat eskualdetan bana daiteke, Mendebaldeko Sahara, erdialdeko Ahaggar mendiak, Tibesti mendiak, Aïr mendiak, Ténéré basamortua eta Libiako basamortua barne.

Ehunka mila urtez, Sahara basamortu eta sabana izaeren artean txandakatu da Lurraren ardatzaren prezesioak (26.000 urte inguru) eragindako 20.000 urteko zikloan[10] Eguzkiaren inguruan biratzean, eta horrek Afrika iparraldeko montzoiaren kokapena aldatzen du.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tadrart Acacus, hego-mendebaldeko Libian

Sahara basamortua iparraldeko Afrikan dago. Mendebaldean Ozeano Atlantikoa du; iparraldean Atlas mendiak eta Mediterraneo itsasoa; ekialdean Itsaso Gorria, eta hegoaldean Sahel. Hamaika estatuko zatiak hartzen ditu: Aljeria, Tunisia, Maroko, Mendebaldeko Sahara, Mauritania, Niger, Libia, Egipto eta Txad. 9 milioi kilometro koadro inguru hartzen ditu, eta urtero hazten ari da. Hori dela eta, ez da erraza datu zehatza jakitea. Gainera, neurketa egiteko erabiltzen den parametroaren araberakoa da neurri handi batean.[11]

Oso egitura geomorfologiko desberdinak daude Saharan: mendi-lerroak (Atlasa, Tibesti, Adrar des Ifoghas eta Hoggar, esaterako), ibai-arro lehorrak, sakonera txikiko aintzirak, sakonuneak (Egiptoko Qattara adibidez), reg lautada harritsuak, erg hareazko dunak, hamada goi-lautadak. Izan ere, erg, reg eta hamada bezalako izenek Saharan dute izana.[11]

Basamortuko egitura ezagunenak dira erg eta reg deiturikoak. Haizearen eta uraren eraginez sortzen dira, eta hamada delakoetan dute jatorria, higadurak biluztutako mendate inguruko harrizko goi-lautadetan, alegia. Euri-jasa denean (basamortuan ohikoak dira), ura lautadan zabaltzen da zirrikituetatik bidea eginez. Uholdeak harriak eta lohia eramaten ditu beherago dauden lurraldeetara, eta horrela sortzen da reg-a, harriz jositako eremu ia laua. Reg-a higatu ahala, haizearen eraginez gehien bat, harea askatzen da. Harea hori erraz garraiatzen du haizeak, eta sakonune itxietan metatzen da. Milaka urtetako jardueraren ondorioz, harea metatzen joan da, eta hareazko dunen eremu zabalak sortu dira, erg-ak, hain zuzen ere. Saharako erg handiena, Libiako basamortua da.[11]

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Afrikako batez besteko tenperaturak, 1971-2000

Sahara basamortu beroa da. Oro har, eguneko batez besteko tenperatura 30 °C-tik gorakoa da. Gauean, ordea, asko jaisten da, neguan batez ere. Eguzkia ezkutatu orduko, lurra beroa galtzen hasten da, eta, zeruan bero horri eusteko hodeirik ez dagoenez, zero azpiko tenperaturak ere izaten dira. Ez da txantxetakoa gorabehera termiko hori: 38 graduko gorabehera neurtu izan da ordu gutxitan (-0,5 °C gauean eta 37,5 °C egunez).[11] Tenperatura gorenak uztailean eta abuztuan izaten dira iparraldean (70 °C harean), eta maiatzean eta ekainean hegoaldean. Neguan, iparraldean eta mendialdeetan izotza egiten du.[12]

Saharan ez dago euri-sasoi garbirik. Oro har, euri gutxi egiten du. Kokagunea eta orografia dela eta, euri-hodei gutxi iristen da. Afrika hegoaldetik, kontinentearteko konbergentziaren eraginez, Sahararen hegoaldera zertxobait iristen da. Iparraldeko Saharak eragozpen handiagoa du: Atlas mendiek hesi-lana egiten diete Ozeano Atlantikotik datozen hodeiei. Horrela, basamortuaren erdialdera, hodeiak iristea oso zaila da. Horregatik, lurralderik lehorrena da. Urteak igaro daitezke euri-tantarik bota gabe, eta urteko batezbestekoa 0 eta 25 mm artean dago.[11] Ozeano Atlantikoaren eragina nabari den zerrenda oso estua da. Mediterraneo itsasoaren ertzeko Libia eta Egiptoko kostaldeetan tenperatura leunagoak izaten dira, eta estepako landareak hazten dira.[12]

Dakhla oasia, Egipto

Euri gutxi egin arren, basamortuaren ia hondo guztian ura dagoela uste da. Ur hori gune jakin batzuetan azalera iristen da, eta hari esker oasiak daude, adibidez. Bertan, klima leunagoa da mikroklima edo tokiko klima bereziaren ondorioz. Dena dela, Sahararen erdialdean, ugariak dira batere urik gabeko lurralde zabalak: eremu horiei tanezfouft deitzen diete, egarriaren lurraldeak dira.[11]

Iparraldean, haize alisio lehorrak ia urte guztian jotzen du, eta, hegoaldean, montzoi haizeek. Montzoiekin batera, euria egiten du Sahelen, basamortu gordina hasten den lerroan hain zuzen. Basamortuko haizeak, batzuetan, bortitzak dira, eta harea-ekaitzak sortzen dituzte. Sahelen udazkenean jotzen duen harmattan haizeak urtaro hezean hazitako bazkarako landareak ihartzen ditu.[12]

Ekoeskualdeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saharako eskualdearen ezaugarri topografiko nagusiak

Saharak hainbat ekoeskualde ezberdin hartzen ditu. Tenperatura, prezipitazio, goratasun eta lurzoru aldaketekin, eskualde horiek landare eta animalia komunitate ezberdinak biltzen dituzte.

  • Ipar Saharako estepa eta zuhaiztiak iparraldeko basamortuan zehar zabaltzen dira Magreb iparraldeko eta Zirenaikako baso, zuhaizti eta sastrakadi ekoeskualdeen ondoan. Neguko euriteek eusten dituzte zuhaixkak eta zuhaizti lehorrak, eta trantsizio bat osatzen dute Mediterraneoko klima-eskualdeen artean iparraldean, eta hegoaldeko Sahara hiperidorraren artean. 1.675.300 kilometro koadro hartzen ditu Aljerian, Egipton, Libian, Mauritanian, Marokon, eta Tunisian[14].
  • Saharako basamortuko ekoeskualdeak Saharako erdialdeko zati hiperidorra estaltzen du, non euriteak oso txikiak eta noizbehinkakoak diren. Landaredia arraroa da, eta ekoeskualde hau, gehienbat, osatuta dago: hareazko dunez (erg, chech, raouiak), harrizko goi-ordokiez (hamadak), legar-lautadaz (reg), haran lehorrak (wadis), eta gatzagez. 4.639.900 kilometro koadro ditu Aljeria, Txad, Egipto, Libia, Mali, Mauritania, Niger eta Sudanen[15]>.
  • Hegoaldeko Saharako estepa eta basoetako ekoeskualdea Sahara hiperidorra eta hegoaldeko Saheleko sabanen artean ekialderantz eta mendebalderantz doan zerrenda estu bat da. tropiko arteko konbergentzia ekuatorialeko eremuko (ITCZ) mugimenduek udako euriak ekartzen dituzte uztailean eta abuztuan, batez beste 100 eta 200 mm bitartekoak, baina asko aldatzen dira urtetik urtera. Eurite horiek belarrez eta gramineaz osatutako udako larreei eusten diete, eta, sasoiko ur-ibilguetan, zuhaizti eta zuhaixka lehorrak daude. Ekoeskualde horrek 1.101.700 kilometro karratu hartzen ditu Aljerian, Txaden, Malin, Mauritanian eta Sudanen[16].
  • Mendebaldeko Saharako mendi-lehor basoetan, hainbat sumendi-lur garaiek ingurune freskoagoa eta umelagoa eskaintzen dute, Saharako eta Mediterraneoko basoei eta zuhaixkei eusten diena. Ekoeskualdeak 258.100 kilometro koadro ditu, gehienbat Aljeriako Tassili n'Ajjer-en, Nigerreko Aïr-en, Mauritaniako Adrar ordokian eta Mali eta Aljeriako Adrar des Ifoghas-en enklabe txikiagoekin[17].
  • Tibesti-Jebel Uweinateko baso-lehor menditsuen ekoeskualdea Tibesti eta Jebel Uweinat mendietako goi-lurrak osatzen dute. Eurite oparo eta ohikoago eta tenperatura freskoagoek zura eta datilen palmondo zuhaixkak, akaziak, mirtoa, heriotzorri, tamarizak eta hainbat landare arraro eta endemiko sostengatzen dituzte. Ekoeskualdeak 82.200 kilometro koadro hartzen ditu Tibesti, Txad eta Libian, eta Jebel Uweinaten, Egipto, Libia eta Sudango mugan[18].
  • Saharako halofilo gunea da urtaroka urez gainezka dauden gatz-sakonuneen eremua, eta landare-komunitate halofiloak (gatzetara egokitutakoak) bizi dira bertan. Saharako halofilo guneak 54.000 kilometro koadro betetzen ditu, eta, besteak beste, barne hartzen ditu: Egipto iparraldeko Qattara eta Siwa sakonuneak, Tunisia erdialdeko Tunisiako aintzira gaziak, Aljeriako Chott Melghir, eta Aljeria, Mauritania eta Marokoko hegoaldeko eremu txikiago batzuek[19].
  • Tanezrouft Saharako eskualde idorrenetako bat da, landaretzarik gabea eta oso bizi gutxikoa. Legarrezko lautada antzu eta laua, Aljeriako Regganetik hegoaldera hedatzen da, Maliko iparraldeko Adrar des Ifoghas goi-lurretarantz.

Landaredia eta fauna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Datila eta palmondoa dira Saharako landare nagusiak, eta oasietan hazten dira. Basamortuko muturretan, akaziak eta milazkak ikus daitezke. Faunari dagokionez, lurralde lehorretara egokitutako animaliak (gameluak, dromedarioak) bizi dira. Basamortuko muturretan, gazelak eta antilopeak daude, eta intsektu eta hegazti mota batzuek alderik alde igarotzen dituzte eremurik lehor eta beroenak. Oasi guztiak kanalizaturik daude landa lurretan ura egoteko. Sarritan, ura ez dator ibaietatik, lurpeko uretik baizik.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saharako labar-artea Fezzanen

Jendea basamortuaren ertzean bizi zen duela milaka urte[20], azken aldi glaziarraren amaieratik. Erdialdeko Saharan, grabatutako eta margotutako labar-artea, agian, duela 10.000 urte sortu zen, eta Bubalus Aldia, Kel Essuf Aldia, Buru Biribil Aldia, Pastoral Aldia, Caballine Aldia eta Cameline Aldia hartzen ditu[21]. Sahara gaur egun baino askoz leku hezeagoa zen orduan. Krokodilo[22] eta beste ibaiko animalien 30.000 petroglifok baino gehiagok bizirik diraute, erdia Aljeriako hego-ekialdeko Tassili n'Ajjer herrian aurkituak. Dinosauroen fosilak ere aurkitu dira[23], besteak beste, Afrovenator, Jobaria eta Ouranosaurusenak. Sahara modernoa, ordea, ez da oparoa landaretzan, Nilo haranean, oasi gutxi batzuetan eta iparraldeko goi-lurretan izan ezik, non landare mediterraneoak hazten diren, hala nola olibondoa. Lurraren ardatzaren desplazamenduek tenperaturak igotzea eta euriteak gutxitzea ekarri zuten, eta horrek Ipar Afrikako desertifikazioaren hasiera malkartsua eragin zuen duela 5.400 urte inguru[24].

Kiffitarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kiffitar kultura historiaurreko industria edo domeinua da, duela 10.000 eta 8.000 urte artean Saharan bizi izan zena, Neolitoko Afrikako Aro hezean. Kultura horretako giza aztarnak 2000. urtean aurkitu ziren Gobero izeneko aztarnategi batean, Nigerren, Ténéré basamortuan[25]. Aztarnategia Saharako Harri Aroko pertsonen hilobi handiena eta goiztiarren gisa ezagutzen da[26]. Kiffitarrak ehiztari trebeak ziren. Eremu berean aurkitu ziren sabanako animalia handi askoren hezurrek iradokitzen dute Holozenoko Fase Hezean egon zen aintzira baten ertzean bizi zirela, Sahara berde eta heze zegoen garaian[26]. Kiffitar herria altua zen, sei oin baino gehiagoko garaierakoa[25]. Analisi kraniometrikoak adierazten du Holozeno goiztiarreko populazio horrek lotura estua zuela Pleistozeno Berantiarreko iberomaurusiarrekin eta Magrebeko Holozeno Goiztiarreko kapsiarrekin, baita Holozeno Erdialdeko Metxta taldeekin ere[27]. Kiffitar kulturaren aztarnak ez dira existitzen duela 8.000 urte eta gero, Saharan lehorte bat izan baitzen hurrengo mila urteetan[28]. Denbora horren ondoren, teneriar kulturak kolonizatu zuen ingurua.

Teneriarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gobero 2000. urtean aurkitu zuten Paul Serenok zuzendutako espedizio arkeologiko batean, dinosauroen aztarnen bila zebilela. Aztarnategian, historiaurreko bi kultura bereizi aurkitu ziren: Holozeno hasierako kiffitar kultura eta Holozeno erdiko Teneriar kultura. Kiffitar osteko lehorteak K.a. 4600. urte ingurura arte iraun zuen, teneriarrekin lotutako lehen artefaktuak datatzen direnean. 200 bat hezurdura aurkitu dituzte Goberon. Teneriarrak altueraz dezente txikiagoak ziren, eta aurreko kiffitarrak baino ahulagoak. Analisi kraniometrikoak osteologikoki ere desberdinak zirela adierazten du. Kiffitar burezurrak Behe Pleistozenoko iberomaurusiar, Behe Holozenoko kapsiar eta Erdi Holozenoko Mechta taldeetakoen antzekoak dira, eta Teneriar buru-hezurrak, berriz, Mediterraneoko taldeetakoen antzekoagoa da[29][30]. Hilobiek erakusten dute teneriarrek tradizio espiritualak behatu zituztela, bada, hipopotamo letaginez eta buztinezko lapikoz egindako bitxiez eta antzeko tramankuluz lurperatu baitzituzten. Aurkikuntza interesgarriena ehorzketa hirukoitz bat da, orain dela 5300 urte datatua, emakume heldu bat eta bi haurrena; bost eta zortzi urteko adina zutela kalkulatu zuten hortzen bidez, eta elkar besarkatuz zeuden. Polen-hondarrak lorez betetako ohe batean lurperatu zituztela adierazten du. Hirurak elkarrengandik 24 ordu barruan hil zirela suposatzen da, baina haien hezurdurak ageriko traumarik ez dutenez (ez ziren bortizki hil) eta hain landuta lurperatu daudenez –nekez izurrite batek jota hil izan balira–, beren heriotzen zergatia misterio bat da.

Oued Zouzfana eta Taghit herria

Tashwinat Mummy

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uan Muhuggiag, gutxienez, K.a. VI. milurtekotik K.a. 2700 urte ingurura arte populatua izan zela dirudi, nahiz eta ez modu jarraituan[31]. Uan Muhuggiag-en aurkitutako gauzarik aipagarriena da gutxi gorabehera bi urte eta erdiko mutiko baten momia ondo kontserbatua. Haurra fetu-jarreran zegoen, baltsamatua, antilope-larruz egindako zaku batean sartua eta hosto-geruza batez isolatua[32]. Mutikoari organoak kendu zizkioten, urdailean eta toraxean egindako ebakiek erakusten dutenez, eta gorputza deskonposa ez zedin kontserbagarri organiko bat txertatu zioten[33]. Ostruka arrautza-oskol batez egindako lepoko bat ere aurkitu zioten lepoaren inguruan[31]. Karbono-14 bidezko datazioak momiaren adina 5600 urte ingurukoa zela zehaztu zuen, eta horrek adierazten du Antzinako Egipton aurrez aurkitutako momia zaharrena baino 1000 urte zaharragoa dela[34]. 1958-1959 urteetan, Antonio Ascenzi buru zuen espedizio arkeologiko batek analisi antropologiko, erradiologiko, histologiko eta kimikoak egin zituen Uan Muhuggiag momian. Taldeak argudiatu zuen momia sexu zalantzagarriko 30 hilabeteko haur bat zela. Espezimenaren abdomeneko paretan ebaki luze bat ere aurkitu zioten; horrek adierazten zuen gorpua, hasieran, arraiak aterata momifikatua izan zela eta ondoren lehorketa naturala jasan zuela. Momiak «ezaugarri beltzak» zituela ere adierazi zuen taldeak[35]. Hala ere, genetika modernoak gerora frogatu du azken baieztapena ez dela zientifikoa, eta ez duela ebidentziak babesten[36][37]. Argitalpen berriago batek haur momiaren larruazaleko ezaugarrien laborategiko azterketa bat aipatzen zuen, non emaitzek haurrak azal iluneko gorpuzkera zuela egiaztatzen zuten[38]. Uan Muhuggiag-en, beste gorpu bat aurkitu zuten, heldua, makurtuta lurperatuta[31]. Hala ere, gorpuak ez zuen erraiak ateratzearen frogarik erakutsi, ezta beste kontserbazio metodorik ere. Gorpua K.a. 7500 ingurukoa dela kalkulatu zuten[39].

Nubiarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Beni Isguen, harresi lodiz inguratutako hiri santua Aljeriako Saharan

Neolito Aroan, desertifikazioa hasi baino lehen, K.a. 9500 inguruan, erdialdeko Sudan inguru aberatsa zen, gaur egungo basamortu antzuan zabaltzen zen biztanleria ugaria babesten zuena, hala nola Wadi el-Qa'ab taldea. V. milurtekoan, gaur egun Nubia deritzon horretan bizi ziren pertsonak «nekazaritzaren iraultzan» bete-betean hartzen zuten parte, etxekotutako landare eta animaliekin bizimodu finkatua bizi baitzuten. Ganaduzaleen eta artzainen Saharako labar-arteak iradokitzen du abere-gurtza baten presentzia, Sudanen eta gaur egungo Afrikako beste artzain gizarte batzuetan aurkitzen den antzekoa[40]. Nabta Playa-n aurkitutako megalitoak munduko lehen arkeoastronomia gailu ezagunen adibide ezin hobeak dira, Stonehengekoak baino 2.000 urte inguru lehenagokoak[41]. Konplexutasun hori, Nabta Playan ikusitakoa, eta hango gizartearen barruko hainbat aginte-mailek adierazitakoaren arabera, baliteke Nabtako Neolitoko gizartearen zein Egiptoko Inperio Zaharraren egituraren oinarria izatea[42]. Ebidentzia arkeologikoen arabera, Nubian Pleistozeno Berantiarraren garaian eta K.a. V. milurtekotik aurrera gertatu ziren populazio-asentamenduak, eta, aldi horietan, Egiptoko Nilo haranean ez dago giza presentziaren frogarik, edo oso gutxi. Horren arrazoia kokalekuaren kontserbazio arazoak izan daitezke[43].

Egiptoarrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

K.a 6000. urtean, Egiptoko hego-mendebaldeko ertzean zeuden egiptoar dinastia-aurrekoek ganadua artzaintzan eta eraikin handiak egiten zituzten. K.a. VI. milurtekoaren erdialdean, dinastia-aurreko Egiptok kokagune antolatu eta iraunkorretan iraun zuen zerealen nekazaritzan eta animalien abeltzaintzan zentratuta, batez ere: behiak, ahuntzak, txerriak eta ardiak. Metalezko objektuek harrizkoak ordezkatu zituzten. Animalien larruak ontzea, buztingintza eta ehungintza ere ohikoak izan ziren garai horretan. Faiyum-en, sasoiko okupazioaren edo aldi baterako okupazioaren zantzuak daude K.a. VI. milurtekoan, arrantza, ehiza eta elikagaiak biltzea ardatz duten elikadura-jarduerekin. Ohikoa da harrizko gezi-puntak, labanak eta karrakagailuak aurkitzea[44]. Ehorzketa objektuak barne hartzen dute: besteak beste, buztingintza, bitxiak, nekazaritzako eta ehizako ekipamenduak, eta askotariko elikagaiak, haragi lehorra eta fruta. Basamortuko inguruneetan lurperatzeak egiptoarren kontserbazio-errituak indartzen dituela dirudi, eta hildakoak mendebaldera begira lurperatzen zituzten[45]. Zenbait adituk argudiatu dute Egiptoko zibilizazioaren jatorri afrikarra Nilo haraneko Egipto eta Sudango eskualdeetan sortu ziren komunitate pastoraletatik datorrela K.a. bosgarren milurtekoan[46].

K.a. 3400. urtean, Sahara gaur egun bezain lehor zegoen eurite gutxiagoengatik eta tenperatura altuagoengatik Lurraren orbitaren aldaketa baten ondorioz[47]. Lehortze horren ondorioz, gizakientzat oztopo zeharkaezin bihurtu zen neurri handi batean, eta gainerako kokalekuak, batez ere, paisaia inguratzen duten oasi ugarien inguruan biltzen dira. Gutxi ezagutzen da ondorengo aldietan barnealdetik igaro zen merkataritza edo komertzioari buruz, salbuespen garrantzitsu bakarra Niloko harana da. Hala ere, Nilo ibaia iragangaitza zen hainbat ur-jauzitan, eta horrek itsasontzi bidezko merkataritza eta kontaktua zaildu egiten zuen.

Biztanleak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Azoka Ghardaïa hirian, Aljerian.

Oasietan bizi ziren biztanleak beltzak ziren, Mediterraneo aldeko zuri berbereak iritsi ziren arte. Berberiar etniakoak dira, gaur egun, iparraldeko herri arabiar-berberiarrak, mendebaldeko musulmanak (Mauritania) eta erdialdeko tuaregak. Berberiarren eta beltzen arteko nahastearen ondorengoak dira Txad iparraldeko Tibestiko teda herriak eta basamortuko hegoaldekoak. Bi bizimodu nagusi bereizi dira antzinatetik Saharan: artzain nomadena (basamortuko muturretan) eta oasietako nekazariena. Saharako estatuetako gobernuek eta ekonomia aldaketa sakonek bizileku finkorik ez dutenen bizimodu aldaketa bultzatzen ari dira gaur egun.

Ekonomia eta garraioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Dromedario karabana Hoggar mendigunean, Aljeria

Ibilgailu motordunak agertu artean, karabana izan da basamortuko garraio-modurik ohikoena eta seguruena. Lehenengo karabana handiak VIII. mende aldera izan zirela uste dute historialariek. Baina ez dago garbi noiz zabaldu ziren merkataritza-bideak Saharan; izan ere, aztarnak oso urriak dira. Esate baterako, Saharaz hegoaldeko hirietan aurkitutako apaingarri batzuk Marokoko meategietako kobrez eginak daudela ikusi dute. Datazioaren arabera, apaingarri horiek K.a. 400. urtekoak dira. Eta garai hartako idatziak ere badira. Herodotok, esate baterako, basamortuan espedizio bat egin zuen berbereen laguntzarekin, eta, besteak beste, zenbait giza talderen arteko salerosketak deskribatu zituen.[11]

Merkataritzarako tradizioa oso handia da Saharan eta inguru osoan. Diotenez, hamabi mila gameluko karabanak osatzera iristen omen ziren garai batean. Eta bide batez esan behar da gamelua bera ere merkataritzari esker iritsi zela Saharara. Izan ere, jatorriz ez da hangoa, Arabia aldetik ekarri baitzuten. K.a. VI. menderako, Egipton sartua zuten, baina K.o. III. mendera arte ez zen zabaldu Sahara osora. Garraiobidea dena dela, basamortuko nomadek merkataritzarako zein leku batetik bestera joateko erabiltzen dituzten bideak, azken milaka urteetan erabili izan dituzten berberak dira. Trafiko handieneko bideei, basamortuko autobide esaten diete. Bide horiek basamortua alderik alde zeharkatzen dute, eta oasi edo putzu batetik bestera doaz. Leku horietan, merkatariak, bidaiariak edo nomadak aukera du ura eta atsedena hartzeko.[11] Karabanek urrea, bolia eta esklaboak garraiatzen zituzten hegoaldetik Mediterraneoko kostalderaino, eta, itzulian, gatza eramaten zuten hegoaldera.[12]

Lurpeko aberastasunen ustiapenaren ondorioz (burdina, kobre eta manganeso hobiak, Aljeria eta Mauritanian; fosfatoak Mendebaldeko Saharan; gas naturala eta petrolioa, Libia, Aljeria, Tunisia eta Egipton), mea burdinbideak eta petrolio hoditeriak eraikitzen ari dira.[12]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia. Ekialde Hurbileko eta Ipar Afrikako toponimia. .
  2. ↑ Cook, Kerry H.; Vizy, Edward K.. (2015). «Detection and Analysis of an Amplified Warming of the Sahara Desert» Journal of Climate 28 (16): 6560.  doi:10.1175/JCLI-D-14-00230.1. Bibcode: 2015JCli...28.6560C..
  3. ↑ Largest Desert in the World. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2007-08-17) (Noiz kontsultatua: 2011-12-30).
  4. ↑ «Is the World Full or Empty?» Story Maps jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2022-01-15) (Noiz kontsultatua: 2018-10-19).
  5. ↑ "Sahara." 11 February 2009. Online Etymology Dictionary. Douglas Harper, Historian. Retrieved 2007-06-25.
  6. ↑ English-Arabic online dictionary. Online.ectaco.co.uk 28 December 2006 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 9 March 2009) (Noiz kontsultatua: 2010-06-12).
  7. ↑ Wehr, Hans. (1994). A Dictionary of Modern Written Arabic (Arabic-English). (4th. argitaraldia) Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 589 or. ISBN 978-0-87950-003-0..
  8. ↑ (Arabieraz) al-Ba'labakkī, Rūḥī. (2002). al-Mawrid: Qāmūs 'Arabī-Inklīzī. (16th. argitaraldia) Beirut: Dār al-'Ilm lil-Malāyīn, 689 or..
  9. ↑ (Ingelesez) «Sahara | Location, History, Map, Countries, Animals, & Facts | Britannica» www.britannica.com jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 16 April 2023) (Noiz kontsultatua: 2023-04-16).
  10. ↑ Chu, Jennifer. (2 January 2019). A "pacemaker" for North African climate. MIT News jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2022-06-15) (Noiz kontsultatua: 2020-06-20).
  11. ↑ a b c d e f g h Rementeria Argote, Nagore. Mila eta bat Sahara. Elhuyar aldizkaria, 2006/06/01, CC-BY-SA-3.0, aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2018-8-27).
  12. ↑ a b c d e Sahara. Lur Hiztegi Entziklopediakoa, CC-BY 3.0 (Noiz kontsultatua: 2011-12-26).
  13. ↑ (Ingelesez) «Atlantic coastal desert | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  14. ↑ (Ingelesez) «North Saharan steppe and woodlands | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  15. ↑ (Ingelesez) «Northern Africa | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  16. ↑ (Ingelesez) «Africa--Mauritania, Mali, Algeria, Niger, Chad, Sudan | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  17. ↑ (Ingelesez) «Northern Africa: Southeastern Algeria, northern Niger, Mali, and Mauritania | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  18. ↑ (Ingelesez) «Tibesti-Jebel Uweinat montane xeric woodlands | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  19. ↑ (Ingelesez) «Northern Africa: Northern Egypt, western Tunisia, with patches in Algeria, Mauritania, and Western Sahara | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  20. ↑ Discover Magazine 6 June 2017., 2006-Oct.
  21. ↑ Soukopova, Jitka. (2017). «Central Saharan rock art: Considering the kettles and cupules» Journal of Arid Environments 143: 10.  doi:10.1016/j.jaridenv.2016.12.011. Bibcode: 2017JArEn.143...10S. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2021-11-07) (Noiz kontsultatua: 2021-05-24).
  22. ↑ National Geographic News 22 July 2018., 17 June 2006.
  23. ↑ El-Said, Mohammed. (29 January 2018). «Near-perfect fossils of Egyptian dinosaur discovered in the Sahara desert» Nature Middle East  doi:10.1038/nmiddleeast.2018.7..
  24. ↑ (Ingelesez) «Sahara's Abrupt Desertification Started By Changes In Earth's Orbit, Accelerated By Atmospheric And Vegetation Feedbacks» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).
  25. ↑ a b «Stone Age Graveyard Reveals Lifestyles of A 'Green Sahara'» Science Daily 2008-08-15 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2008-08-16) (Noiz kontsultatua: 2008-08-15).
  26. ↑ a b Wilford, John Noble. (2008-08-14). «Graves Found From Sahara's Green Period» The New York Times jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012-01-23) (Noiz kontsultatua: 2008-08-15).
  27. ↑ Sereno PC, ((Garcea EAA)), Jousse H, Stojanowski CM, ((Saliège J-F)), Maga A. (2008). «Lakeside Cemeteries in the Sahara: 5000 Years of Holocene Population and Environmental Change» PLOS ONE 3 (8): e2995.  doi:10.1371/journal.pone.0002995. PMID 18701936. Bibcode: 2008PLoSO...3.2995S..
  28. ↑ Schultz, Nora. (2008-08-14). «Stone Age mass graves reveal green Sahara» New Scientist (Noiz kontsultatua: 2008-08-15).
  29. ↑ Sereno PC, Garcea EA, Jousse H, Stojanowski CM, Saliège JF, Maga A. (2008). «Lakeside Cemeteries in the Sahara: 5000 Years of Holocene Population and Environmental Change» PLOS ONE 3 (8): e2995.  doi:10.1371/journal.pone.0002995. PMID 18701936. Bibcode: 2008PLoSO...3.2995S..
  30. ↑ Wilford, John Noble. (2008-08-14). «In the Sahara, Stone Age graves from greener days» The New York Times jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2021-03-08) (Noiz kontsultatua: 2016-06-10).
  31. ↑ a b c Mori, F.. (1998). The Great Civilisations of the ancient Sahara: Neolithisation and the earliest evidence of anthropomorphic religions. Rome: L'Erma di Bretschneider ISBN 88-7062-971-6..
  32. ↑ Hooke, C. (Director), & Mosely, G. (Producer), ed. (2003). «Black Mummy of the Green Sahara» Discovery Channel.
  33. ↑ Cockburn, A.. (1980). Mummies, Disease and Ancient Cultures. Cambridge University Press ISBN 0-521-23020-9..
  34. ↑ Wan Muhuggiag. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2015-10-16) (Noiz kontsultatua: 2015-11-16).
  35. ↑ V. Giuffra. (2010). «Antonio Ascenzi (1915–2000), a Pathologist devoted to Anthropology and Paleopathology» Pathologica 102 (1): 1–5. PMID 20731247. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2016-11-25) (Noiz kontsultatua: 2016-11-24).
  36. ↑ Templeton, A. (2016). "Evolution and Notions of Human Race". In Losos, J.; Lenski, R. (eds.). How Evolution Shapes Our Lives: Essays on Biology and Society. Princeton; Oxford: Princeton University Press. pp. 346–361. doi:10.2307/j.ctv7h0s6j.26 27 November 2021.
  37. ↑ American Association of Physical Anthropologists (27 March 2019). "AAPA Statement on Race and Racism 22 March 2020.". American Association of Physical Anthropologists. Retrieved 2021-11-27
  38. ↑ (Ingelesez) Soukopova, Jitka. (16 January 2013). Round Heads: The Earliest Rock Paintings in the Sahara. Cambridge Scholars Publishing, 19–24 or. ISBN 978-1-4438-4579-3. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2023-07-30) (Noiz kontsultatua: 2023-04-06).
  39. ↑ Soukopova, J.. (2012). Round Heads: The Earliest Rock Paintings in the Sahara. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing ISBN 978-1-4438-4007-1..
  40. ↑ History of Nubia. Anth.ucsb.edu jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2010-06-21) (Noiz kontsultatua: 2010-06-12).
  41. ↑ The History of Astronomy. PlanetQuest
  42. ↑ Wendorf, Fred (1998) Late Neolithic megalithic structures at Nabta Playa.
  43. ↑ Gatto, Maria C.. The Nubian Pastoral Culture as Link between Egypt and Africa: A View from the Archaeological Record. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2022-05-10) (Noiz kontsultatua: 2022-06-24).
  44. ↑ Fayum, Qarunian 5 November 2007. (Fayum B, about 6000–5000 BCE?), Digital Egypt 16 April 2010..
  45. ↑ Predynastic (5,500–3,100 BCE), Tour Egypt.
  46. ↑ (Ingelesez) Wengrow, David; Dee, Michael; Foster, Sarah; Stevenson, Alice; Ramsey, Christopher Bronk. (March 2014). «Cultural convergence in the Neolithic of the Nile Valley: a prehistoric perspective on Egypt's place in Africa» Antiquity 88 (339): 95–111.  doi:10.1017/S0003598X00050249. ISSN 0003-598X..
  47. ↑ (Ingelesez) «Sahara's Abrupt Desertification Started By Changes In Earth's Orbit, Accelerated By Atmospheric And Vegetation Feedbacks» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2025-03-16).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Rementeria Argote, Nagore, Mila eta bat Sahara, Elhuyar aldizkaria, 2006/06/01, aldizkaria.elhuyar.eus
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sahara&oldid=10230708"(e)tik eskuratuta