La Villavesa SA

La Villavesa SA
	Billabesa; enpresak Iruñerriko autobusei eman die izena
Akronimoa	Billabesa / Atarrabiarra
Mota	Sozietate anonimoa
Sektorea	Garraioa
Sorrera	1927
Desagerpena	1969
Zuzendari exekutiboa	Maria Josefa Lizarraga Gazkue
Presidentea	Maria Ines Lizarraga Gazkue
Langileak	100
Kronologia
Billabesa / Atarrabiarra	• COTUP; • La Montañesa

Ez nahasi Iruñerriko egungo garraio sarearekin.

Villavesa (La Villavesa SA izen ofiziala, normalean Billabesa edo Atarrabiarra izenez ezagutzen da) errepide bidezko bidaiarien garraioan aritzen zen Iruñerrian.

Enpresa 1927an sortu zen bere lehiakide nagusiari, Iratiko trenbideari, aurre egiteko. Urte batzuk geroago, 1969an, itxi egin zuten.

Filial bat zuen, Autobuses Pamplona, gaur egun Eskualdeko Hiri Garraioa bezala ezagutzen denari eskainia, garai hartan Iruñeko hiria bakarrik hartzen zuena.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere izena Atarrabia hiritik dator, gaztelaniaz Villava da. Bere gaztelerazko jentilizioa villavés edo villavesa da. Bere lehen zerbitzua Iruña-Atarrabia linea izan zenez, enpresak izen hori hartu zuen.

Bere euskal bertsioan bi aldaera daude: billabesa eta atarrabiarra. Lehenengoa ortografia egokitzapena da, ahoskera ez baita aldatzen, eta gehien erabiltzen dena da. Hala ere, bigarrena itzulpen zehatzari dagokio, euskal jentilizioari, baina ez du hainbeste jarraitzailerik.^[1]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu nagusia: «Eskualdeko Hiri Garraioaren historia»

Sorrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1915ean, La Montañesa enpresak, Iruña eta Luzaide arteko ibilbidea zaldiz egiteaz arduratzen denak, Zubiri, Lintzoain, Auritz eta Orreagatik igarota, lehen autobusa erosi zuen, guk gaur egun jakingo genukeen bezala, NA-101 matrikula zuena, Nafarroako lehen motordun ibilgailua. Ondoren, antzeko beste enpresa batzuk sortu ziren, tartean La Villavesa SA 1927 urtean. "Irati" -ren trenbidearen aurka lehiatzeko jaioa, bere lana eskualdeko herriak hiriburuarekin lotzea izan zen, Atarrabiatik hasita, eta hortik datorkio izena. Bere autobus guztiak, hasierakoak eta ondorengoak, Unic markakoak izan ziren, egungo Iveco, sustatzaileetako bat, Nazario Unanua, markaren Nafarroako agentea baitzen. "Villavesa" izena, euskaraz "Billabesa" edo "Atarrabiarra", enpresa desagertuta egon arren, hiriko autobusaren sinonimo gisa erabiltzen jarraitzen dute eskualdeko biztanleek.^[2]

1930era arte ez ziren eman autobus-ibilbideen lehen emakidak, hala nola Iruña-Burlata, Iruña-Atarrabia eta Iruña-Zizur, lehenengoa Uharteraino zabalduz. Autobusak garraiobide gisa izan zuen gorakadak eta gerraosteak nahikoa kalte egin zieten Irati eta Plazaola trenbideei, 1955ean eta 1953an, hurrenez hurren, trenbide horiek desegin baitziren.^[3]^[4]

Autobuses Pamplona: Iruñeko lehen hiri-garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1953an, La Villavesak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñan hiri-garraioko zerbitzua emateko emakida lortu zuen. Zituen zerbitzuen artean Etxabakoitz, Zizur Nagusia, Atarrabia edo Antsoainerako ibilbideak zeuden. Hiriko lehen semaforoa 1956an jarri zenez eta oinezkoen pasabiderik ez zegoenez, orduko ibilgailu-parke urriarekin batera, zerbitzuaren puntualtasuna oso ona izan zen eta trafikoa arina. Autobusak berdeak ziren, omnibus motakoak, eta han bi langile zeuden: gidaria eta txartel saltzailea. Gainera, hirugarren bat zegoen, ikuskatzailea. Derrigorrezkoa zen leihatilak jaitsita eramatea, bestela airea arnasgaiztu egingo baitzen. Erretzea baimenduta zegoen, eta, ibilgailua erauzita baina geldituta zegoenean, motorrak dardara handia egiten zuen, zarata gorgarria, nostalgikoenak gogoratzen dituena.^[5]

Amaiera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1969an, Autobuses Pamplona enpresaren eta, ondorioz, La Villavesa SA -ren finantza-krisiaren ondorioz, bi enpresak desagertu egin ziren, hiriarteko ibilbideak La Montañesari eta hirikoak sortu berria zen Iruñeko Hiri Garraioko Kooperatibari edo COTUP -i lagaz. Hasiera batean 97 langilek osatzen zuten kooperatiba hori, gehienak Autobuses Pamplona enpresakoak, eta "villavesa" izenekoen agintea hartzea erabaki zuten, funtzionatzen jarrai zezaten.^[6]

Garai hartan estreinatu zen COTUP konpainiaren hiri-lineak garai hartan Argentinako plazan zeuden, gaur egun Vínculo plazan, Iruñeko Lehen Zabalgunean, Pablo Sarasate pasealekutik etxadi batera.^[7]

Zerbitzuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiri garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Enpresak, Autobuses Pamplona filialaren bidez, Iruñeko Udalak 12 lineako hiri-garraio publikoko sare bat ematea lortu zuen 1953an, eta horietako bat gauez zen. 1969an enpresa desagertu zenean, hainbat langilek bat egin zuten COTUP sortzeko eta, horrela, zerbitzuarekin jarraitzeko.

**Autobuses Pamplonako lineen**
*Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak*
Linea	Izena	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera	Geldialdiak	Maiztasuna
Linea	Izena	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera	Geldialdiak	Lanegunak	Jaiegunak
	Universidad Unibertsitatea	Universidad Privada Unibertsitate pribatua	Pio XII etorbidea · Argentina Plaza · Karlos III etorbidea	Conde Rodezno	8	20'	-
	Echavacoiz-Iturrama Etxabakoitz-Iturrama	Echavacoiz Etxabakoitz	Urdanotz · Pio XII etorbidea · Argentina Plaza · Antso Azkarra etorbidea · Iturrama kalea	Iturrama	19	12'	-
	San Pedro San Pedro	Argentina	Argentina Plaza · Bernardino Tirapu kalea · Celayeta etorbidea · San Kristobal kalea · Labrit Aldapa · Argentina Plaza	Argentina	18	6'	8'
	Hospital Ospitalea	Argentina	Argentina Plaza · Pio XII etorbidea · Irunlarrea kalea	Hospital Ospitalea	10	7'	7'
	Milagrosa-Chantrea Arrosadia-Txantrea	Milagrosa Arrosadia	Sadar kalea · Zaragoza etorbidea · Argentina Plaza · Labrit Aldapa · San Kristobal kalea	Chantrea Txantrea	20	7	10'
	Rochapea-Sta. María La Real Arrotxapea-Arrosadia	Rochapea Arrotxapea	Bernardino Tirapu kalea · Kale nagusia · Argentina Plaza · Karlos III etorbidea · Zangoza kalea	Santa María La Real Arrosadia	22	15'	30'
	Chantrea-Vistabella Txantrea-Mendebaldea	Chantrea Txantrea	Ezkaba kalea · San Kristobal kalea · Atarrabia etorbidea· Celayeta etorbidea · Sanduzelai etorbidea · Barañain etorbidea	Vistabella Mendebaldea	18	20'	20'
	San Juan Donibane	Argentina	Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Iratxeko Monasterioa kalea	San Juan Donibane	7	8'	11'
	San Jorge Sanduzelai	Argentina	Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Nafarroa etorbidea · Sanduzelai etorbidea	San Jorge Sanduzelai	10	6'	12'
	Ermitagaña-Beloso Ermitagaña-Lezkairu	Ermitagaña	Ermitagaña kalea · Baiona etorbidea · Argentina Plaza · Bexe Nafarroa etorbidea · Beloso kalea / Fuente de la Teja kalea	Beloso Lezcairu	15	30' / 60'	30' / 60'
	Nocturno Gauekoa	Argentina	San Kristobal kalea · Atarrabia etorbidea · Celayeta etorbidea · Sanduzelai etorbidea · Baiona etorbidea	Argentina	8	20'	20'
	Santa Lucía Buztintxuri	Argentina	Argentina Plaza · Baiona etorbidea · Iratxeko Monasterioa kalea · Nafarroa etorbidea · Etxauri errepidea	Santa Lucía Buztintxuri	8	3 egunean	60'

Hiriarteko garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oraingo honetan, enpresak Iruñerriko "aldirietako" joan-etorriak egiten zituen. Horietako gehienak hiritzat hartzen dira gaur egun, Iruñearen hedapen urbanistikoak ia hiri barruko ibilbidea ahalbidetzen baitu herri desberdinen artean. 1969an La Montañesari eman zitzaizkion lerro hauek.

**La Villavesa SA -ko lineen**
*Izenak eta leku-izenak orduan idazten ziren bezala agertzen dira, letra etzanez gaur egungoak*
Linea	Izena	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera	Maiztasuna
Linea	Izena	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera	Lanegunak	Jaiegunak
	Añorbe - Pamplona Añorbe - Iruña	Añorbe	Añorbe · Tirapu · Ukar · Arrizabalaga · Tebas · Noain · Autobuses	Pamplona Iruña	-	-
	Potasas - Pamplona Potasas - Iruña	Potasas	Potasas · Beriain · Noain · Autobuses	Pamplona Iruña	30'	60'
	Huarte - Pamplona Uharte - Iruña	Huarte Uharte	Uharte · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	20'	40'
	Villava - Pamplona Atarrabia - Iruña	Villava Atarrabia	Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	10'	20'
	Olaz - Pamplona Olatz - Iruña	Olaz Olatz	Olatz · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	50'	90'
	Gorraiz - Pamplona Gorraitz - Iruña	Gorraiz Gorraitz	Gorraitz · Olatz · Mendillorri · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	-	-
	Oricáin - Pamplona Orikain - Iruña	Oricáin Orikain	Orikain · Arre · Atarrabia · Burlata · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	-	-
	Mutilva - Pamplona Mutiloa - Iruña	Mutilva Mutiloa	Mutiloa · Blanka Nafarroakoa	Pamplona Iruña	90'	90'
	Barañain - Pamplona Barañain - Iruña	Barañáin Barañain	Barañain · Yanguas y Miranda	Pamplona Iruña	10'	20'
	Berriozar - Pamplona Berriozar - Iruña	Berriozar	Berriozar · Yanguas y Miranda	Pamplona Iruña	20'	30'
	Cizur Mayor - Pamplona Zizur Nagusia - Iruña	Cizur Zizur	Urbanizazioa · Zizur Nagusia · Yanguas y Miranda	Pamplona Iruña	15'	40'

Legatua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

La Villavesa SA erreferentea izan da Iruñerriarentzat, ez bakarrik garraio publikoaren kudeaketan eta ustiapenean (haren ospea oso ona zen herritarren artean). Gainera, bere izenak gerorako utzi ditu: villavesa, billabesa edo atarrabiarra. Izan ere, eskualdean hiri-garraioari erreferentzia egiteko modua beti da villavesa. Hala zen La Villavesak ustiatzen zuenean, hala izaten jarraitu zuen Autobuses Pamplona tiatzen zutenean (nahiz eta filiala izan, eta ez enpresa bera arduraduna), hala izaten jarraitu zuen COTUP eta La Montañesa iritsi zirenean (eta horrek ez zuen zerikusirik lehen enpresarekin), eta hala izaten jarraitzen du, Transports Ciutat Comtal dela emakidaduna.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).
↑ (Gaztelaniaz) Estampas de antaño: Las antiguas villavesas (1927-1997) – Memorias del Viejo Pamplona. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
↑ Eusko Ikasukntza, Urraul-Beitiko Udala. (2007). FERROCARRIL "EL IRATI" historia - documentos - fotografías. .
↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1998-12-07). «Vía verde al Plazaola» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
↑ (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
↑ (Gaztelaniaz) Larrea, Pilar Fernández. (2018-04-03). «50 años de la Cotup | SeleccionDN+» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).
↑ «Desde el aire: los cambios de la capital en 83 años - Diario de Notizias» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).

Ikus gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Datuak: Q12255249

[1] (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).

[2] (Gaztelaniaz) Estampas de antaño: Las antiguas villavesas (1927-1997) – Memorias del Viejo Pamplona. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).

[3] Eusko Ikasukntza, Urraul-Beitiko Udala. (2007). FERROCARRIL "EL IRATI" historia - documentos - fotografías. .

[4] (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1998-12-07). «Vía verde al Plazaola» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).

[5] (Gaztelaniaz) Vigor, Iñaki. (2017-11-07). «La villavesa, un nombre peculiar que ha cumplido 90 años» iruindarra.naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).

[6] (Gaztelaniaz) Larrea, Pilar Fernández. (2018-04-03). «50 años de la Cotup | SeleccionDN+» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2020-03-25).

[7] «Desde el aire: los cambios de la capital en 83 años - Diario de Notizias» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-23).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

i e a Nafarroako garraioa
Errepideak	Nafarroa Garaiko errepideen sarea • Nafarbide • Nafarroa Garaiko herri errepideak
Autobusak	Eskualdeko Hiri Garraioa • Nafarroako Hiriarteko Garraioa • Lizarrerria Bus • Tafallako hiribusa • Tuterako hiribusa
Burdinbideak	Zaragoza — Altsasu burdinbidea • Iruñea — Donostia burdinbidea • Madril — Hendaia burdinbidea • Castejon — Bilbo burdinbidea
Aerodromoak	Iruñea-Noain aireportua • Berbintzanako aerodromoa • Ororbiako aerodromoa • Sesmako aerodromoa • Tutera-Aguasalada aerodromoa • Zangozako aerodromoa • Irunberri • Bardeak • Ablitas
Bizikleta	Iruñeko Bidegorrien sarea
Taxi	Taxi Iruñerria
Proiektuak	Zaragoza — Iruñea — Euskal Y burdinbidea • Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioaren Sare Nagusia