Lankide:Araiz Arruti Arronategi/Proba orria

Wikipedia, Entziklopedia askea

Paleopatologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleopatologia antzinaroan gizakiek edota animaliek jasandako gaixotasunak eta horien bilakaera aztertzen dituen diziplina zientifikoa da.[1] Gaixotasun horiek hezurretan, hondakin organikoetan eta horiek dauden inguruetan aurkitutako aztarnen ikerketaren bidez aztertzen dira.[2] Ikerketa paleopatologikoak diziplinartekoak dira, medikuntza, biologia, arkeologia eta antropologiaren ekarpenak artikulatzen dituelarik, besteak beste.[3]

Paleopatologian aztertutako materialak, batez ere, aztarnategietako eta antzinako nekropolietako haitzuloetan eta indusketetan lortutako hezur-hondarrak[4] dira, fosilizatuta edo fosilizatu gabe, ingurumenaren lehortasunari esker modu espontaneoan kontserbatutako momiak edo kontinente ezberdinetan hainbat kulturen baitakoak diren prozedura artifizialen bidez baltsamatuta daudenak.

Hein batean, adierazle gisa, labar-pinturak edo gizakiaren eskutik egindako beste irudikapen batzuk erabil daitezke, hala nola, harrizko tailuak, zeintzuek antzinako gaixotasunak ezagutzeko material askotarikoa eta baliotsua ematen duten. Beste informazio-iturri bat koprolitoak dira (materia fekalaren hondar kontserbatuak), non frogatu ahal izan den denboran zehar kontserbatu diren hesteetako parasitoen arrautzak aurkitu daitezkela.[5] Erabilgarriak diren aztarna arkeologikoen artean daude tresna kirurgiko anitzak, protesiak, substantzia sendagarriak dituzten ontziak, hormetako pinturak eta giza gorputzaren hainbat lesio edo deformazio mota irudikatzen dituzten sarkofagoak ere.

Aurkibidea

  • Jatorri etimologikoa
  • Historia
  • Material eta metodoak
  • Gaixotasun infekzioso arkeologikoak
  • Arazoak eta mugak
  • Patologia eta paleopatologiaren arteko ezberdintasunak

Jatorri etimologikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleopatologia hitza grezierazko paleo- eta patologia-hitzen arteko konposizio bat da, "zaharra" eta "patologia" esan nahi duena (era berean, pathos hitzak, "sufrimendua" esan nahi duelarik). Domingo Campillok, Paleopatología: La enfermedad no escrita (2003) lanean dioenez, termino horren lehen definizioa 1882an planteatu zuen Shufeldtek, eta 1885ean argitaratu zen Standard Dictionary-ren bigarren liburukian. Ikerlari horrek paleopatologiari buruz hitz egiten zuen, «desagertutako eta harri bihurtutako animalien organoetan dauden baldintza patologikoen zientzia» gisa.

Denbora bat igaro ondoren, Shufeldtek azaldutako definizio horrek aldaketa batzuk izan zituen, besteak beste, Sir Marc Armand Rufferrek proposatutako definizioa, zeina onartuena izan baita: «antzinako giza eta animalien hondakinetan gaixotasunen presentzia frogatu ahal izan duen zientzia».

Hala ere, berrikuspen bibliografikoetan diziplinaren beste definizio batzuk aurki daitezke, hala nola, «fosiletan eta momietan utzitako gaixotasun-arrastoen azterketa» edo «objektu arkeologikoetan gaixotasunarekin zerikusia duten zeinuen azterketa». Era berean paleomedikuntzan, medikuntzaren historian,  medikuntza arkaiko magiko-tradizionalean… beste zenbait definizio aurkitu daitezke.

Ezaugarri orokorrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleopatologia diziplina anitzeko azterketa-eremua da eta metodo zientifikoak erabiltzen ditu populazio zaharren gaixotasunak eta osasuna aztertzeko. Bestalde, ebidentzia fisikoa erabiltzen du iraganeko osasun-baldintzak eta horiek gaur egun duten garrantzia ulertzeko. Hona hemen ezaugarri orokor batzuk:

  • Diziplinartekotasuna: Paleopatologiak medikuntzaren, antropologiaren, arkeologiaren, biologiaren eta beste diziplina batzuen ezagutzak konbinatzen ditu antzinako populazioetako gaixotasunak aztertzeko.
  • Ebidentzia fisikoa: Giza hondarretan, momietan, hezurretan, ehunetan eta beste aztarna arkeologiko batzuetan aurkitzen den ebidentzia fisikoan oinarritzen da gaixotasunak, lesioak eta osasun-baldintzak identifikatzeko.
  • Atzera begirako diagnostikoa: Metodo zientifikoak erabiltzen ditu iraganeko populazioetan gaixotasunak eta lesioak diagnostikatzeko, askotan idatzizko mediku-erregistrorik gabe.
  • Osasunaren historia berreraikitzea: Osasunaren eta gaixotasunen historia denboran zehar berreraikitzea ahalbidetzen du, gaixotasunen bilakaera eta horrek hainbat garai eta kulturatan izan duen eragina ulertzen lagunduz.
  • Osasun-ereduak identifikatzea: Gaixotasun, nutrizio, estres fisiologiko eta populazio zaharrei eragin zieten beste faktore batzuen ereduak identifikatzen laguntzen du.
  • Medikuntzarako eta antropologiarako ekarpenak: Paleopatologiaren aurkikuntzek lagundu egiten dute gaixotasunen eboluzioa ulertzen, gizakiak ingurune desberdinetara egokitzen, eta informazio baliotsua ematen dute medikuntza garaikidearentzat.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaila da paleopatologiari jaioteguna esleitzea, baina estima daiteke joan den mende hasieran Boucher de Perthes (1788-1868) geologoaren ideiekin izan zuela hasiera. Gizakien fosilen hondarren azterketak, bide eman zion paleoantropologiaren diziplina honi. Tartean, aldakortasun anatomiko edo ebolutiboari esleitu ezin zitzaizkion alterazioak antzeman ziren, eta hauen interpretazio patologikoaren saiakeratik sortzen da paleopatologia (orduko saiakerak pseudopatologiatzat jo daitezke). 1856an, Feldhofen koban, gizaki neandertala aurkitu zenean, Virchowek, patologia bat zuen gizabanako baten garezurra zela esan zuen. Irizpide hori gerora baztertu egin bazuten ere,  ziur aski, pseudopatologiako lehen kasu egiaztatua da.

Errenazimentutik XIX. mendearen erdialdera arte, gero eta interes handiagoa zegoen antzinako gaixotasunekiko; bereziki, historiaurreko animalien inguruan. Aurrerago giza gaixotasunen antzinatasuna aztertzeak garrantzia hartu zuen. Aldi horretan, hainbat mediku eta antropologo aitzindarik, hala nola, Marc Armand Ruffer, G. Elliot Smith, Frederic Wood Jones, Douglas E. Derry eta Samuel George Shattock, patologia eskeletiko zaharren izaera medikoa argitu zuten.[6]

Erradiologia, histologia eta serologia sarriago aplikatzen ziren metodoekin, analisi estatistikoak sartzearekin diagnostikoa eta zehaztasuna hobetu zen. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, paleopatologiak beste harrera bat izan zuen gizartean iraganeko populazioak ulertzeko tresna garrantzitsu gisa, eta une horretan hasi zen diziplina epidemiologiarekin eta demografiarekin lotzen.[7]

Gaur egun, DNA eta analisi isotopikoa bezalako teknologia biomedikoen erabilera garapen handiak dira ezagutza patologikorako.[8] Biologia molekularreko teknika berriak, antzinako gaixotasunei buruz jada ezagutzen zenari informazio berria eransten hasi ziren, mende edo milurtekoko laginetatik DNA berreskuratu ahal izan baitzen.

Material eta metodoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iraganeko giza hondakinak aztertzeko teknika ezberdinak erabiltzen dira, aurkitzen diren hondakin moten arabera. Izan ere, lagin paleopatologikoetara hurbiltzea, laginaren izaeraren beraren araberakoa da (adibidez, hezurra, ehun biguna edo ilea), bere tamaina (zati minimoetatik gorputz osoetara), kontserbazio maila eta, baimendutako manipulazioa (lagin trinkoetatik, sarrera absolutura iristeko prest dagoen edozein analisi baliotsu egitera, autopsia osoa barne).[9] Hezurren oinarrizko izaerak, denboraren poderioz (beste giza hondakin batzuek ez bezala)  ez degradatzeko aukera ematen dute, antzinako gaixotasunak aztertzea ahalbidetuz (osteopatologia). Giza osteopatologia hainbat talde orokorretan sailkatzen da:

Hezur hautsi eta malformatuak bezalako lesio traumatikoak gertatzen diren bitartean, beste baldintza batzuen ebidentziak ere aurki daitezke hezurretan, tuberkulosia eta sifilia bezalako gaixotasun infekziosoak, adibidez. Osteoartritisa bezelako artropatiak ostera, ez dira askotan aurkitzen ikertutako hezurretan.

Giza paleopatologia testuen lehen erreferentzia, 1976an Ortner eta Putscharrek argitaratu zuten; patologiak identifikatzean, antropologo fisikoak, kokapenari, eta beste ingurumen-faktore batzuei buruzko dokumentazio arkeologikoak ezarri zituenean.[10] Hauek oinarri bat eman zuten, zeinaren gainean analisi gehiago egitea posible zen, populazioen azterketa zehatzak eginaz. Hortik aurrera, paleopatologian laginen adierazle biologiko giltzarriak zehaztu ziren, adina eta sexua barne. Hauek oinarri bat ematen zuten hezur-materialaren analisi gehiago egiteko eta lesioak edo identifikatutako beste anomalia batzuk ebaluatzeko.

Arkeologoek bestalde, paleopatologia erabiltzen dute antzinako herrien bizitza eta kultura ulertzeko tresna gisa. Adibidez, deformazio kraniala nabaria da Mayen garezurretan, non sudur eta bekokiaren arteko lerro zuzen bat hobesten zuten, angelu edo maldadunaren gainetik. Trepanazioaren edota kraneoaren zulapenaren aztarnak ere aurkitzen dira arrastoen artean, kasu batzutan zulo bakarrarekin eta beste batzuetan zulo anitzekin. Izan ere, partzialki edo erabat sendatutako tratamenduek adierazten dute prozedura burutu ostean bizirik irauten zutela. Turkanako (Kenia) Nataruk hirian aurkitutako 10.000 urteko giza gorpuzkiek lesio traumatikoak erakusten dituzte buruan, lepoan, saihetsetan, belaunetan eta eskuetan, baita harrizko proiekzio txertatuak ere, horiek iraganean ehiztarien artean izandako gatazkarik larrienaren froga izan daitezke.[11][12]

Gaixotasun infekzioso arkeologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zenbait gaixotasun daude erregistro arkeologikoan. Ebaluazio arkeologikoaren bidez, gaixotasun horiek identifika daitezke eta, batzuetan, pertsona jakin batzuen heriotzaren zergatia azal daiteke ere. Eskeleto baten sexua, adina eta abar aztertzeaz gain, paleopatologo batek hezurren egoera azter dezake, gizabanakoak zein eritasun mota izan zezakeen erabakitzeko. Zenbait gaixotasunei behatzen dien antropologo forentse baten helburua zera da, ikertzen ari den gaixotasuna denboran zehar oraindik presente dagoen, gertaera jakin batzuk gertatu baziren, edo gaixotasun hori gaur egun agertzearen edo ez agertzearen kausak zehaztea.

  • Tuberkulosia

Hezurrak alde batera utzita, biologia molekularra paleopatologiarako tresna gisa ere erabili izan da azken hamarkadetan, DNA ehunka urteko giza hondakinetatik berreskura baitaiteke. PCR bezalako teknikak kutsadurarekiko oso sentikorrak direnez, laborategiko metaketa zehatzak eta PCR "suizidak" bezalako protokoloak beharrezkoak dira laborategiko beste material batzuen emaitza positibo faltsuak ez direla gertatzen ziurtatzeko.

Adibidez, izurrite bubonikoa Justiniako izurritearen eta Heriotza Beltzaren kausa izan zela uste izan zuen luzaroan, Yersinia pestis DNA masa-hilobietan aurkituz, baina proposatutako beste kausa bat, anthrax, aurkitu ez zen bitartean.[13][14]

Izurri beltza

Izurri beltzaren pandemia 1347tik 1351ra bitartean gertatu zen. Izurri beltzaren kausa izurri bubonikoa[15] izan zela uste da, bere sintomek gongoil linfatikoen hantura, sukarra, buruko mina, nekea eta giharretako mina[16] barne hartzen dituzte, eta kasu batzuetan odola eta zornea iragazten ziren hanturak.[17] Izurri beltza Txinan sortu zen, eta merkataritza-bideetan eta portuetan zehar hedatu zen, eta herrialde askori eragin zien, besteak beste, Afrikako iparraldeari eta Europako herrialde askori, hala nola Italia, Espainia, Frantzia, Alemania, Suitza eta Hungariari.[18] Kalkuluen arabera, izurri beltzak 200 milioi pertsona hil zituen.[19]

2013an Thornton abadian egindako indusketa batek, Lincolnshire iparraldean, 48 pertsonako hilobi masibo bat desestali zuen, tartean 27 ume.[20] Erradiokarbonazko hitzaldiek eta hilobian aurkitutako ikerketek agerian utzi zuten gorpuak Heriotza Beltzaren garaitik zetozela. Hondar aroen hedapen zabalak, batetik 45 urtera arte, arkeologoek, euren heriotza eragin zuen zerbait suntsigarria zela ondorioztatzera eraman zituen. Tipikoki, hilobi masiboek, oso zaharrak edo oso zaharrak diren hondakinak dituzte; hemen ez zen horrela gertatzen. Garai guztiak hemen lurperatzen zituztenez, arkeologoek ondorioztatu zuten, Thornton abadia hiri txiki batetik gertu egon arren, izurriteak suntsitu egin zuela hilobi masibo bat behar zen neurrian. Aurkikuntza honetara arte, hilobi masiboak oso bakanak ziren, herri txikiek beren hildakoak ohiko eran lurperatzen zituztelako. Uste da ehorzketa masiboak erabili zirela Europan garai honetan, Izurrite Beltzak eragindako heriotza kopuruagatik.

Hondakinetako hortz-laginek izurriteen bakterioa agerian utzi zuten. Lagin hauek Y. pestis DNAren presentzia erakusten zuten, izurritearen kausa bakteriala. "Joksiniako PCR suizidioaren bidezko identifikazio molekularra" eta "antzinako DNAri buruzko beste analisi modu batzuk" gero eta ohikoagoak dira aurrerapen modernoetan.[21]

Tuberkulosia

Gaixotasun batzuk zailak dira aztertzen arkeologian, hala ere, tuberkulosia aurki daiteke eta data Neolitikoko garaietaraino iristen da. Uste da tuberkulosia etxekotutako ganaduetatik gizakiei transmititu zitzaiela, kutsatutako jakien eta kutsatutako esnearen hartziduraren bidez. Tuberkulosia ere kontrata daiteke kutsatutako pertsonekiko kontaktuaren bidez. Kutsatutako pertsona batek eztul egiten duenean, beren gorputzetik mukulu kutsatuak botatzen dituzte, hurbilekoak kutsa ditzaketenak. Tuberkulosi mota batzuk daude: odol hotzeko animaliei eragiten dietenak, hegaztiei eragiten dietenak, eta gizakiengan gaixotasuna sortzen duten behi motakoak. Umeengan tuberkulosia maiz gertatzen denez, baliteke gaixotasuna zabaltzea esne kutsatuaren kontsumoan.

Tuberkulosi erregistro arkeologikoan agertzen da, pertsonen hondakin eskeletikoetatik DNA ateratzearen bidez. Tuberkulosi oso gutxitan agertzen da gizabanakoen eskeletoan eta, hala egiten duenean, gaixotasunaren fase aurreratuetan baino ez da izaten. Bakterio tuberkulosia hazkuntza-zentroetan eta hezur-muineko esponjetan mantentzen da. Gaixotasun honek heldutasun-aldi oso luzea du. Gorputzaren garapen denbora luzea dela eta, tuberkulosiak gorputza kaltetzen du eta gero gorputzak bere burua konpontzeko denbora behar du. Hezurretako gaixotasunaren ebidentziak hezur-egiturak suntsitzean eta sendatzean ikus daitezke, batez ere hezur-muinetan. Tuberkulosi, beraz, arkeologia-erregistroan agertzen da belauneko eta aldaketako artikulazioetan eta bizkarrezurrean.

Sifilia

Sifilia gaixotasun transponemal kategorian sailkatutako gaixotasun bat da. Talde honetan pinta, ahateak, sifilis endemikoa eta sifilis benereoa bezalako gaixotasunak daude. Gaixotasun hauek sintomak dituzte gorputz osoko ehunen aldaketa puztuetan. Hasiera batean, gaixoak hantura gune bat hauteman dezake bakterioa gorputzean sartu zen lekuan. Orduan gizabanakoak ehun bigun gehiago espero ditzake eta, azkenik, gaixotasunak hezurretan eragina izaten hasten dira. Hala ere, sifili benereoz kutsatutako pertsonen % 10-20k hezur aldaketak erakusten ditu. Veneziako sifiliak beste gaixotasun transponemikoek baino sintoma gogorragoak ditu.

Hezur aldaketak erregistro arkeologikoan ikus daitezke azaleko lesioen bidez. Sifili benereoan hezur-aldaketa belaunetako eta artikulazioetako kalteen ezaugarria da. Zauritutako artikulazioak infekzioaren iturri izan daitezke, edo bestela nerbio-sistemen hausturagatik eta sentitzeko gaitasunagatik kaltetuak izan daitezke. Gaixotasunaren hasieran, hezurrak lesio txikiak jasaten ditu garezurrean eta tibietan. Lesio hauek, batez ere, muinaren hanturak eragiten ditu. Gaixotasunaren azken faseetan hezurrak suntsitzen hasten dira. Lesioek hezurreko "zizare zuloen" antzekoak izateko joera dute, eta burezurrean nahiz gorputzeko hezur handietan ikusten dira.

Sifilisa berdin ikusi da Amerikan eta Europan, baina eztabaida dago gaixotasunaren jatorriari buruz. Kolon eta bere marinelak Ameriketara eraman omen zituzten, baina europarrek errua botatzen diote Koloni gaixotasuna Europara ekartzeagatik. Kolonek eta europarrek deskribatzen duten gaixotasunarekin lotutako hezur-lesioen frogarik ez da izan. Sifilis benereoaren jatorriari buruzko eztabaida ehunka urtez eztabaida zientifikoen gaia izan da, eta duela gutxi eztabaidatu da. Eboluzioari eta Paleoepidemiologiari buruzko Nazioarteko lehen Kongresuan mundu osoko adituek aztertu eta eztabaidatu zuten gaia. Sifilis benereoaren jatorriaz ez zen erabaki erabakigarririk hartu.

Arazoak eta mugak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleopatologiak izan ditzaken mugak hainbat faktoreren araberakoak dira; faktore nagusietako batzuk honako hauek direlarik:

  • Aztarnen kontserbazio egoera: Zenbat eta hobeto kontserbatu giza hondarrak edo aztarna arkeologikoak, orduan eta informazio gehiago lortu daiteke. Oso zatituta edo gaizki kontserbatuta dauden hondakinen analisia mugatua izan daiteke.
  • Laginen eskuragarritasuna: Eskuragarri dauden laginen kantitateak eta kalitateak eragina izan dezakete paleopatologian. Honekin lotuta, aztarna arkeologikoen eskuragarritasuna mugatua izan daiteke zenbait eskualde edo garaitan: sedimentazio-ingurunearen baldintzak, mineralizazio eta kontserbaziorako baldintzak, klima,...
  • Analisi-metodoak: Analisi-tekniketan egindako aurrerapenek, hala nola erradiografiak, ordenagailu bidezko tomografiak, erradiokarbono bidezko datazioak eta antzinako DNAren sekuentziazioak, paleopatologian aukerak zabaldu dituzte. Hala ere, metodo guztiak ez dira aplikagarriak egoera guztietan.
  • Testuinguru kulturala eta etikoa: Kontsiderazio etiko eta kulturalek paleopatologiako ikerketa mugatu dezakete, bereziki giza hondarren manipulazioari eta tartean dauden komunitateen sinesmen eta praktika kulturalei dagokienez.
  • Aurkikuntzen interpretazioa: Antzinako hondakinetako gaixotasunen eta infekzioen interpretazioak ziurgabetasun maila bat dakar askotan, ez baita beti posible lesio edo gaixotasun espezifiko baten kausa ziurtasunez identifikatzea.

Labur esanda, paleopatologiaren muga hainbat faktoreren menpekoa, hala nola, kontserbazio-egoerak, laginen eskuragarritasunak, analisi-metodoek, testuinguru kultural eta etikoak eta aurkikuntzen interpretazioak. Teknologiak aurrera egin ahala eta teknika berriak garatu ahala, baliteke etorkizunean muga horietako batzuk gainditzea.

Patologia eta paleopatologiaren arteko ezberdintasunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Honako hauek dira, patologia eta paleopatologiaren arteko ezberdintasun nabarmenenak[22]:

Patologia Paleopatologia
Helburu nagusia Garaiko organismo bizidunen gaixotasunak aztertzea, paziente bizien gaixotasunak diagnostikatu eta haien jatorria, bilakaera, pronostikoa eta tratamendua ulertzeko. Arkeologiaren disziplina da bat da zeinaren halburua, antzinako populazioen gaixotasunak eta aztarna arkeologiko/paleontologikoak aztertzea den.
Denborarekiko ikuspegia Ikuspegia orainaldian Ikuspegia iraganean
Azterketa metodoak Teknika mediko modernoak, laborategiko analisiak, mikroskopioa, erradiologia, teknologia mediko aurreratua eta abar paziente bizien gaixotasunak diagnostikatzeko eta aztertzeko. Antzinako gizakien edo animalien aztarnak aztertzeko metodo arkeologikoak eta antropologikoak; hala nola eskeletoak, hortzak eta beste aztarna batzuk, iraganeko populazioetan gaixotasunak eta infekzioak identifikatzeko.
Aplikazioak Paziente bizidunen gaixotasunen diagnostikoa eta tratamendua, egungo ikerketa medikoa. Ikerketa arkeologiko eta antropologikoa, osasuna iraganean berreraikitzea.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Curso de Doctorado “Teoría y Métodos Actuales en Paleopatología: el estudio de las enfermedades humanas en el pasado” – Secretaría de Posgrado».
  2. ↑ Fernández, Pedro L. (2012). «Palaeopathology: The Study of Disease in the Past». Pathobiology (en inglés) 79 (5): 221-227. ISSN 1015-2008. PMID 22722561. doi:10.1159/000335165.
  3. ↑ Suby, Jorge Alejandro; Luna, Leandro Hernan; Aranda, Claudia Marcela; Flensborg, Gustavo Ariel (2017-03). «Paleopatología».
  4. ↑ Madrigal, Lorena (Editora) (2016). «Introducción a la antropología biológica». Scholar Commons, University of South Florida. CAPÍTULO 12. PALEOPATOLOGÍA: INTERPRETACIONES ACTUALES SOBRE LA SALUD EN EL PASADO.
  5. ↑ Fugassa, Martín; Guichón, Ricardo (2005-11). «Análisis paleoparasitológico de coprolitos hallados en sitios arqueológicos de Patagonia Austral: definiciones y perspectivas». Magallania (Punta Arenas) 33 (2): 13-19. ISSN 0718-2244. doi:10.4067/S0718-22442005000200002.
  6. ↑ Ortner, Donald J. (1991). Human Paleopathology: Current Syntheses and Future Options. Smithsonian Institution. ISBN 1-56098-039-7.
  7. ↑ Ortner, Donald J. (1991). Human Paleopathology: Current Syntheses and Future Options. Smithsonian Institution. ISBN 1-56098-039-7.
  8. ↑ Aufderheide, A.C and Rodríguez-Martín, C. 1998. The Cambridge Encyclopedia of Human Paleopathology. Cambridge: Cambridge University Press.
  9. ↑ Fernández, Pedro L. (2012). "Palaeopathology: The Study of Disease in the Past". Pathobiology. 79 (5): 221–227.
  10. ↑ Ortner, Donald J. and Walter G. J. Putschar. 1981. Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains. Washington: Smithsonian Institution Press.
  11. ↑ Lahr, M. Mirazón; Rivera, F.; Power, R. K.; Mounier, A.; Copsey, B.; Crivellaro, F.; Edung, J. E.; Fernandez, J. M. Maillo; Kiarie, C. (2016). "Inter-group violence among early Holocene hunter-gatherers of West Turkana, Kenya".
  12. ↑ Stojanowski, Christopher M.; Seidel, Andrew C.; Fulginiti, Laura C.; Johnson, Kent M.; Buikstra, Jane E. (2016). "Contesting the massacre at Nataruk". Nature. 539 (7630): E8–E10. doi:10.1038/nature19778.
  13. ↑ Raoult, D; Aboudharam G; Crubézy E; Larrouy G; Ludes B; Drancourt M (2000-11-07). "Molecular identification by "suicide PCR" of Yersinia pestis as the agent of medieval black death".
  14. ↑ Drancourt, M; Roux V; Dang LV; Tran-Hung L; Castex D; Chenal-Francisque V; Ogata H; Fournier PE; Crubézy E; Raoult D (September 2004). "Genotyping, Orientalis-like Yersinia pestis, and plague pandemics". Emerg Infect Dis. 10 (9): 1585–92. doi:10.3201/eid1009.030933.
  15. ↑ "Black Death | Definition, Cause, Symptoms, Effects, Death Toll, & Facts". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-08-01.
  16. ↑ "Black Death". HISTORY. Retrieved 2020-08-01.
  17. ↑ "Plague - Symptoms and causes". Mayo Clinic. Retrieved 2020-08-01.
  18. ↑ "Black Death | Definition, Cause, Symptoms, Effects, Death Toll, & Facts". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-08-01.
  19. ↑ "Black Death mass grave discovered at 14th-century monastery hospital". phys.org. Retrieved 2020-08-01.
  20. ↑ Katz, Brigit. "Mass Grave Shows the Black Death's 'Catastrophic' Impact in Rural England". Smithsonian Magazine. Retrieved 2020-08-01.
  21. ↑ Antoine, Daniel (2008). "5 The Archaeology of "Plague"". Medical History. Supplement (27): 101–114. ISSN 0950-5571.
  22. ↑ CRC Handbook of Marine Mammal Medicine. Chapter: Clinical Pathology. CRC Press.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Araiz_Arruti_Arronategi/Proba_orria&oldid=9478861"(e)tik eskuratuta