Edukira joan

Lankide:Lasterketak/Proba orria: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Orrialdetik eduki guztia ezabatzen
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
1. lerroa: 1. lerroa:
Sizilian, zibilizazio helenikoa heldu baino lehenago, beste herri batzuk bizi ziren, hala nola, sikanoak, elimoak eta sikuloak. Hauek izan ziren greziarrek aurkitu zituzten herrian Siziliara heldu zirenean K.a. 756an.

Ez dago jakiterik feniziarrak greziarrak baino lehenago edo aldi berean heldu ziren (K.a. VIII. mendean)[Motya.info - La presenza fenicia in Sicilia (2015) [https://www.motya.info/ViewText.php?id=6103&lng=it]si parla dell'VIII secolo.]. Eztabaidagarria da morgeteak irlan egon ziren

{| border="1"
|'''''Herria'''''
|'''''Eskualdea'''''
|-
|[[Sikano]]
|Hegoaldeko eta mendebaldeko Sizilia
|-
|[[Elimo]]
|Siziliako mendebaldeko muturrean (Segesta, Erice, Entella)
|-
|[[Sikulo]]
|Ekialdeko Sizilia
|-
|[[Feniziar]]
|Kostaldea eta irlak (greziarrak heldu baino lehen), gero,mendebaldeko muturrean (Motia, Panormo, Solunte, Lilibeo)
|-
|[[Morgete]]
|Morgantion
|}
[[File:Sicilia arkaikoa.jpg|thumb|<small><center>Sizilia arkaikoa</small>]]

=Sikanoak=
'''Sikanoak''' ({{lang-la|Sicani}}; {{lang-grc|Σικανοί}}, ''sikanoi'') [[Sizilia]]n [[Antzinako Grezia|greziarren]] kolonizazioaren aurretik bizi ziren hiru leinuetako bat zen, [[Tuzidides]]ek egindako banaketaren arabera. Greziar historialariaren arabera, [[Iberiar Penintsula]]tik zetozen<ref>{{erreferentzia|url=http://books.google.com/books?id=A7kGAAAAQAAJ&pg=PA11&lpg=PA11&dq=segre+sicano&source=web&ots=nafG4zc6s6&sig=x-ViYce3dJazDQqY72a3_4RHjVc|egilea=Ensayo histórico|izenburua=Apologetico de la literatura española contra los opiniones|data=2007-10-7}}</ref> baina baieztapen honek ez du inolako iturririk.

[[Sikanoera|Haien hizkuntza]] [[alfabeto greko]]z idatzita zegoen,<ref>{{erreferentzia|izenburua= The World's Writing Systems |urtea= 1996 |orrialdea= 301}}</ref> baina, izenak izan ezik, ezin izan dute itzuli.

== Historia ==
Sikanoak (grezieraz Σικανοί, Sikanoi) antzinako herria zen, Sizilian Brontze Aroan ezarri zirenak. [[Tuzidides|Tuzididesek]] idatzi zuenaren arabera, [[Ziklope|ziklopeak]] eta [[lestrigoi|lestrigoien]] ondoren, sikanoak [[Sizilia|Sizilian]] kokatu ziren. Herri hau, aurretiaz [[Iberiar penintsula|Iberiar penintsulan]]<ref>Hecateok, Espainiako Sikane hiria aipu egin zuen, eta Avienok, iv 37, Sikana aipatu zuen Sikano ibaiaren ondoan (Jucar) edo Cullera lurmuturraren gertu, [[Hemeroscopion]]-[[Denia]] eta Tiri ibaia ([[Turia]]).</ref> bizi zen, [[Valentzia|Valentzian]] beharbada. Sikano ibaiaren ondoan<ref>Sikano ibaia ez da ziurtasunez indentifikatu. Avienoren arabera, (iv, 379) K.a. IV. mendeko poeta, ''Ora Maritima'' idazkian, Masaliako periplo batekin konektatzen duela, ibai hau erromatarren Sucro ibaia litzateke, gaur egungo Jucar. Servio gramatikalariaren ustez, (K.o. IV.-V. mendeak), ''Ad Aeneida'' (viii 328), Sicoris ibaia izango zen, gaurko Segre. .</ref>. Iturriek ez diote zein garaitan gertatu zen, bakarrik [[Troia]] gudaren aurreko laupabost belaunaldietan izan zela Siziliaren ([[Trinakria]]) inbasioa. Irla inbaditu orduko. [[Ligur|liguren]] kontrako gerrak izan zituzten. Informazio hau [[Antioko Sirakusakoa]] historialariengandik atera da nahiz eta baieztapenaren oinarria ezezaguna izan. [[Timeo Tauromeniakoa|Timeo Tauromeniakoaren]] ([[Taormina]]) ustez, bertakoak ziren. Hala ere, Tuzididesen arabera, Iberia [[Rodano]] ibairaino heltzen zen. Sikano [[Galia|Galiako]] ibai bat izan zitekeen (badaude Sikano Sequana ibaia zela uste dutenak, egungo [[Sena]]).

Ematen duenez, sikanoak [[Lazio|Lazioan]] ezarri ziren, [[Tiber]] ibaiaren ondoan, baina bertako biztanleek Italiako hegoalderaino kanporatu zituzten. Zonalde honetan [[enotrio|enotrioekin]] bizi ziren, baino sikano gehienak Siziliara (Trinakria) abiatu ziren. Antzinean, Trinakriako parterik handienean bizi ziren. Horregatik irlak [[Sikania]] izena hartu zen.

Hala ere, gaurko ikerlariek uste dute sikakoak iliriar tribuak zirela eta natiboek okupatzen zituzten lurraldeetaz jabetu zirela.

Indusketa arkeologikoek erakutsi dute [[Mizenas|Mizenasko]] eragina izan zutela.

Beranduago, elimoak, [[Anatolia|Anatoliako]] kolonoak, antza, Siziliako ipar-mendebaldean sikanoen ondoan ezarri ziren. Sikanoen hiririk ezagunen artean [[Erbita|Herbita]], [[Kamiko]], [[Agira]], [[Adrano]], [[Enna]] eta [[Omfake]] zeuden.

== Kanpoko loturak ==
*[http://danilocaruso.blogspot.it/2013/10/the-death-of-minos-in-sicily_9114.html The death of Minos in Sicily]
*[http://www.bestofsicily.com/mag/art141.htm ''Sicilian Peoples: The Sicanians''] by Vincenzo Salerno
* [http://danilocaruso.blogspot.it/2013/10/la-muerte-de-minos-en-sicilia.html La muerte de Minos en Sicilia]
* [http://web.archive.org/web/20040506090908/http://www.geocities.com/linguaeimperii/Italian/sicilian_es.html Lenguas no-indoeuroepas de Sicilia]

=Elimoak=
'''Elimoak''' ({{lang-grc|Ἔλυμοι}}; {{lang-la|Elymi}}) Europako antzinako herri bat, [[Sizilia]]ko mendebaldean bizi zirenak [[Brontze Aroa|Brontze]] eta [[Antzin Aroa|Antzinaro]] klasikoan.

== Jatorriak ==
Istorio mitologikoez aparte, ezer gutxi dakigu elimoei buruzko nortasunaz eta kulturaz. Zaila da haien auzokideetatik ([[sikano]]ak) bereiztea [[Burdin Aroa|Burdin Aroko]] aztarna arkeologikoetan (K.a. 1100-700). Geroago, ematen du greziar kolonizatzaileen alderdi asko onartu zituztela, hala nola, [[Segesta]] tenplua eraikitzea eta greziar alfabetoa erabiltzea beraien hizkuntzan idazteko. Gaur egun inork elimoen hizkuntza deszifratu ez duenez, espekulatu da ez indoeuroparreko hizkuntza den .

[[Fitxategi:Segesta, Tempio greco.jpg|thumb|200px|eskuinera|<small><center>Segestako elimoen tenplua</small>]]

== Historia ==
Elimoen jatorri zehatzak ezezagunak dira, nahiz eta (zenbait aurkikuntza arkeologikoetan oinarriturik), Siziliara emigratutako [[anatolia]]rrak ziren<ref>SALERNO, Vicenzo: http://www.bestofsicily.com/mag/art144.htm, 2004</ref>. Antzinako [[grezia]]rrentzat [[troia]]taren ondorengoak ziren. [[Tuzidides]]en ustez, hien arbasoak Troiako errefuxiatuak ziren. [[Akeo (mitologia)|Akeoek]] Troia suntsitu zutenean, talde batek alde egin zuen eta Mediterraneoaren zehar bidaia luze baten ondoren, Sizilian lehorreratu ziren. Sorterriko sikanoekin ezkondu ziren etnia berri bat sortzeko, elimoak. [[Virgilio]]k zioenez, elimoak Siziliara heldu ziren [[Alzestes]] heroiak gidatuta. Elimo eta Egesto buruzagiak Siziliara heldu baino lehen, troiar kolonia bat omen zen Ericeren ondoan eta, Dionisio Halikarnasoaren ustez, sikanoekin harreman onak zituena(Dionisio di Alicarnasso, Antichità Romane - (I, 47, 2; I, 53, 1). Beste ikertzaile batzuk, ( [http://www.treccani.it/enciclopedia/elimi_res-6d24550d-8bae-11dc-8e9d-0016357eee51_(Enciclopedia-Italiana)/]) pentsatzen dute haien jatorria Ligurua zela. Horretarako bi eskualdetako toponimoak ikertu dituzte (Lerici, Segesta, Entella) ondorioztatuz hango populazioa hegoaldera mugitu zela. Tesis horren arabera, Trapaniko ( ) zenbait kobetako zibilizazioak erlazionatuta egongo ziren Liguriako Eneolitokoekin( [http://www.treccani.it/enciclopedia/elimi_res-6d24550d-8bae-11dc-8e9d-0016357eee51_(Enciclopedia-Italiana)/]).

Elimoek harreman lagunkoiak eta aliantzak zituzten [[Kartago]]rekin eta etengabeko gatazkak Siziliako mendebaldeko greziar kolonien espantsionismoarekin, [[Selinonte]]rekin gehienbat. Behin baino gehiagotan, K.a. 580 ondoren, Selinonteren mugengatik, gerrak piztu ziren. Elimoek [[Atenas]]ekin aliatu ziren Selinonteren kontra borrokatzeko. Horrek zorigaiztoko siziliar espedizioa eragin zuen (K.a. 415-413). Porrot horren ondoren, kartagotarrak berotu zituzten K.a. 409an Selinonte erasotzeko. Azkenean, etsaiak suntsitu zituzten.

Hala ere, [[Lehenengo Gerra Punikoa]]n Kartagoko aliantza utzirik [[Erromatar Inperioa|Erromatarren]] alde jarri ziren. Erromatar garaian, elimoen estatus bereziarekin, ez zituzten zergarik ordaindu behar. Dirudienez, egoera hau izan zen elimoak troiatarren ondorengoak zirelako, beraz erromatarren senideak. Elimoak erromatar garaian desagertu ziren, seguruena Siziliako populazioan asimilatu zirelako.

== Elimoen lurraldea ==
Elimoek eta sikanoek Siziliako mendebaldea partekatzen zuten, geroago feniziarrekin eta azkenean grekoekin. Haien hiririk nagusienak honako hauek ziren: [[Segesta]] (hiriburu politikoa); Eryx (gaurko [[Erice]]) gune erlijiosoa, eta Entella. Beste hiri batzuen artean [[Elima]], Haliciae ([[Alicia]]), [[Iaitas]], [[Hypana]] eta [[Drepanon]] zeuden.

[[Fitxategi:Sicily elymians.png|thumb|200px|<small><center>Elimoen zonaldea eta hiririk nagusienak</small>]]
== Elimoera ==
Nahiz eta [[Indoeuropar hizkuntzak|indoeuroparra]] izan, elimoera ez du antzarik Italiako beste hizkuntzekin. Hurari buruz dakiguna, Erizen eta Segestan aurkitutako txanpoi eta zeramikako inskripzioetan agertu da. Azken hauetan, eskaitza erlijiosoei buruzko joskerak gramatikalak daude, datiboan idatzita. Greziar alfabetoko inskripzioak dira, K.a. VI eta IV. mendeen artekoak.

Bestalde, elimoen hizkuntzari buruzko ikerketek agerian utzi dute hizkuntz italikoekin eerlazioa. ( [http://mnamon.sns.it/index.php?page=Lingua&id=59&PHPSESSID=281003b6fda15f761681ad8c10a9c486])

== Ikusi ere ==
* [https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ancient_peoples_of_Italy Italiako antzinako herriak] (ingelesez)
* [https://en.wikipedia.org/wiki/Prehistoric_Italy Aurrehistoriazko Italia)] (ingelesez)
* [https://en.wikipedia.org/wiki/Monte_Polizzo Polizzo mendia] (ingelesez)

== kanpoko estekak ==
[http://www.bestofsicily.com/mag/art144.htm SALERNO, Vicenso: ''Siziliako herriak: Elimoak''] (ingelesez)

==Sikuloak==
'''Sikuloak'''<ref>{{Erreferentzia|egilea=[[Euskaltzaindia]]|data=2015-1-30|izenburua=174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak|url=http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0174.pdf|orrialdea=3}}</ref> ({{lang-la|Siculi}}; {{lang-grc|Σικελοί}}, ''sikeloí'') [[Sizilia]]n [[Antzinako Grezia|greziarren]] kolonizazioaren aurretik bizi ziren hiru leinuetako bat zen, [[Tuzidides]]ek egindako banaketaren arabera. Sikuloen errege omen zen [[Italo]]ri zor zion [[Italia]]k bere izena, geografo honen ustez.

Sikulo izena Sikeloi erregearengandik dator. Herri indoeuropar hau Siziliara heldu zen K.a. XV. mendearen inguruan.

Italiatik heltzean, uhartearen erdigune eta ekialdean kokatu ziren eta bertako biztanleak, [[sikano]]ak, K.a. 1000 urtearen inguruan hego-mendebaldera alboratu zituzten. [[Elimo]]ak uhartearen mendebaldean bizi ziren. Eurek eman zioten izena Siziliari, [[Magna Graecia|Magna Greziaren]] kulturarekin azkar fusionatu baziren ere.

[[File:Sicilia arkaikoa.jpg|thumb|<small><center>Sizilia arkaikoa</small>]]

[[Sikuloera|Haien hizkuntza]], ziurrenik, [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntza]] bat zen, [[elimoera]] eta [[sikanoera]] ez bezala.

== Historia ==
Indusketa arkeologikoek erakutsi dute Brontze Aroan [[Mizenas|Mizenasko]] eragina dagoela Sizilian. Sikuloez lehen literaturako aipamena [[Odisea|Odisean]] agertzen da. [[Homero|Homerok]] Sikania aipatzen du baina gehiegi argitu gabe. ''Urrutitik etorri ziren''.<ref>Fox, Travelling Heroes in the Epic Age of Homer, 2008:115; Homer's references are in Odyssey 20,383; 24.207-13, 366, 387-90.</ref>

Baliteke Burdin Aroko sikuloak eta sikanoak [[Iliria|iliriar]] herriak izatea zeinak aurreindoeuropar populazio baten gainean inposatu baitziren<ref>Fine, John (1985). The ancient Greeks: a critical history. Harvard University Press. p. 72. ISBN 0674033140. "Most scholars now believe that the Sicans and Sicels, as well as the inhabitants of southern Italy, were basically of Illyrian stock superimposed on an aboriginal "Mediterranean" population."</ref>. [[Tuzidides]]<ref>Tuzididesen ardura izan zen Atenasko entzuleak jakinaren gainean jartzea hiri honen garrantzia historikoaz eta kulturalaz Siziliako gaietan K. a. 415 urtetik aurrera (VI. liburua, 2.4-6 atalak.</ref> eta beste idazle klasiko batzuk tradizioan oinarritzen ziren esateko sikuloak Italiako erdialdean eta Erromako iparraldean bizi zirela<ref>Servius' commentary on Aeneid VII.795; Dionysius of Halicarnassus i.9.22.</ref>

Handik, [[Umbria|Umbriar]] eta [[Sabinen bahiketa|Sabiniar]] tribuek egotzi zituzten Siziliara abiatu baino lehen. Haien gizarte antolaketa tribala omen zen eta ekonomia nekazaritzan oinarrituta. [[Diodoro Sikulo|Diodoro Sikuloren]] arabera<ref>Diodoro Sikulo V.6.3-4.</ref>, sikanoekin zenbait gatazka izan ondoren, Salso ibaia jarri zen bi herrien arteko muga.

Orokorroan, pentsatzekoa da sikuloak azken etorriberriak izan zirela Sizilian.

Sikuloek burdin erabilera [[Brontze Aro]]an ekarri zuten eta etxekotutako zaldia ere. Irlan K.a. 1400 inguruan etorri ziren.

[[Pantalicako]] nekropoli sikuloa, [[Sirakusa|Sirakusaren]] ondoan, ezagunena da. Honen ondoren [[Cassibilekoa]], [[Noto|Notoren]] hurbil. Agertzen diren eliteen hilobiek ''a forno'' (labe itxurazkoak) erlauntzazko forma dute.

Hiri nagusienak honako hauek ziren: Agirium ([[Agira]]); [[Centuripe|Centuripa]]; [[Enna|Henna]] eta hiru toki Hibla izenarekin: [[Hibla Handia]], baita Geleatis edo Gereatis ere, Simaetus ibaian; [[Hibla Txikia]], Sirakusako iparraldeko kostaldean; eta [[Hibla Heraea]] Siziliako hegoaldean.

Greziar kolonoak etorri zirenean, -[[Kalkis|Kalkistarrek]] sikuloekin harreman onak izan zituzten baina [[Doriar|doriarrak]], berriz, etsaiak ziren<ref> Erik Sjoqvist, Sicily and the Greeks: Studies in the Interrelationship between the Indigenous Populations and the Greek Colonists (Jerome Lectures, Ann Arbor: University of Michigan Press) 1973.</ref>- sikuloak egotziak izan ziren barneko eremuetara eta haien kulturak, gero eta heleniztuagoa izan zenez, izaera propioa galdu zuen. [[Morgantina|Morgantinan]], berriz, greziarrak eta sikuloak elkarrekin bizi zirenez, historialariek ez dakite hiri hau sikuloa edo greziarra zen.

Diodoro Sikuloren arabera (DIODORO SIKULO: V., 6, 3-4 or.), Etna sumendiko erupzioaren ondoren, sikuloak haientzat hartu zituzten sikanoek utzitako lurrak. Ondoren, zenbait gatazka izan zituzten bi herrien arteko muga Himera (Salso) ibaia ezarri arte. Dionisio Halikarnasokoak (DIONISIO HALIKARNASOKOA: I, 9; II, 1) idatzitako erromatar antzinitatearen historian dio sikuloak zirela lehen populazioa Albalonga eskualdean bizi zena, geroago, Erroma sortu zen tokian.

Hala ere, K.a. V. mendean, [[Duzetio]], sikuloen buruzagia, gai izan zen estatu sikulo bat eratzeaz irlaren barrualdean eta hegoaldean. Zenbait urtetan estatu hau independente izan zen baina K.a. 450 urtean, greziarrek garaitu zuten.

=Feniziarrak=
Herri hau mendebaldeko kostan eta inguruko irlatxoetan kokatu zen sikuloekin merkataritza egiteko. Feniziarrek K.a. XII. mendearen amaieratik mendebaldeko Mediterraneoan jardun zuten. Lehenengo fundazioa, Motia, handitu zen greziarrek egotzitako feniziarrekin. K.a. VIII.mendeko aztarna arkeologikoak aurkitu dira.

K.a 734an, Tiroko feniziarrek Mabbonath fundatu zuten, gaurko Palermo, non aurretiaz, sikanoak bizi ziren. Kfra (Solunte), K.a. 700. urtearen inguruan fundatutakoa, izan zen feniziarren hirugarren kolonia. Hiru hiriak garrantzitsuak izan ziren merkataritzan eta portu onak elimo aliatuentzat.

Halabaina, heleniarrak etortzean, kostaldeko kokapenak bertan behera utzi zituzten aipatutako hirietan babesa bilatzeko. Hiri hauen kokaena mesedegarria zen elimo aliatuengadik eta Kartagotik hurbil zeudelako.

=Morgeteak=
Aurreko herriez gain, Estrabonek dio morgeteak irlan bizi zirela, baina dataren inmigrazioa aipatu gabe (ESTRABON: VI, 257 eTA 270 or.). Herri honen hiri garrantzitsuena Morgantion zen, Morgo heroiak fundatutako. Honetaz gain, Murganzio hiriaz hitz egiten da, gaurko Agnone Bagni herrian (http://www.agnonebagni.it/Archeo/AGNONE BAGNI.pdf)

==Ikusi ere==
Sikano
Sikulo
Elimo
Sizilia feniziarreko historia
Sizilia greziarreko historia
Siziliako historiaurrea
Morgete
Città antiche in Sicilia

== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda}}

[[Kategoria:Siziliako leinuak]]
[[Kategoria:Antzinako Italiako etniak]]
[[Kategoria:Mitologia]]

12:16, 8 martxoa 2019ko berrikusketa

Sizilian, zibilizazio helenikoa heldu baino lehenago, beste herri batzuk bizi ziren, hala nola, sikanoak, elimoak eta sikuloak. Hauek izan ziren greziarrek aurkitu zituzten herrian Siziliara heldu zirenean K.a. 756an.

Ez dago jakiterik feniziarrak greziarrak baino lehenago edo aldi berean heldu ziren (K.a. VIII. mendean)[Motya.info - La presenza fenicia in Sicilia (2015) [1]si parla dell'VIII secolo.]. Eztabaidagarria da morgeteak irlan egon ziren

Herria Eskualdea
Sikano Hegoaldeko eta mendebaldeko Sizilia
Elimo Siziliako mendebaldeko muturrean (Segesta, Erice, Entella)
Sikulo Ekialdeko Sizilia
Feniziar Kostaldea eta irlak (greziarrak heldu baino lehen), gero,mendebaldeko muturrean (Motia, Panormo, Solunte, Lilibeo)
Morgete Morgantion
Sizilia arkaikoa

Sikanoak

Sikanoak (latinez: Sicani; antzinako grezieraz: Σικανοί, sikanoi) Sizilian greziarren kolonizazioaren aurretik bizi ziren hiru leinuetako bat zen, Tuzididesek egindako banaketaren arabera. Greziar historialariaren arabera, Iberiar Penintsulatik zetozen[1] baina baieztapen honek ez du inolako iturririk.

Haien hizkuntza alfabeto grekoz idatzita zegoen,[2] baina, izenak izan ezik, ezin izan dute itzuli.

Historia

Sikanoak (grezieraz Σικανοί, Sikanoi) antzinako herria zen, Sizilian Brontze Aroan ezarri zirenak. Tuzididesek idatzi zuenaren arabera, ziklopeak eta lestrigoien ondoren, sikanoak Sizilian kokatu ziren. Herri hau, aurretiaz Iberiar penintsulan[3] bizi zen, Valentzian beharbada. Sikano ibaiaren ondoan[4]. Iturriek ez diote zein garaitan gertatu zen, bakarrik Troia gudaren aurreko laupabost belaunaldietan izan zela Siziliaren (Trinakria) inbasioa. Irla inbaditu orduko. liguren kontrako gerrak izan zituzten. Informazio hau Antioko Sirakusakoa historialariengandik atera da nahiz eta baieztapenaren oinarria ezezaguna izan. Timeo Tauromeniakoaren (Taormina) ustez, bertakoak ziren. Hala ere, Tuzididesen arabera, Iberia Rodano ibairaino heltzen zen. Sikano Galiako ibai bat izan zitekeen (badaude Sikano Sequana ibaia zela uste dutenak, egungo Sena).

Ematen duenez, sikanoak Lazioan ezarri ziren, Tiber ibaiaren ondoan, baina bertako biztanleek Italiako hegoalderaino kanporatu zituzten. Zonalde honetan enotrioekin bizi ziren, baino sikano gehienak Siziliara (Trinakria) abiatu ziren. Antzinean, Trinakriako parterik handienean bizi ziren. Horregatik irlak Sikania izena hartu zen.

Hala ere, gaurko ikerlariek uste dute sikakoak iliriar tribuak zirela eta natiboek okupatzen zituzten lurraldeetaz jabetu zirela.

Indusketa arkeologikoek erakutsi dute Mizenasko eragina izan zutela.

Beranduago, elimoak, Anatoliako kolonoak, antza, Siziliako ipar-mendebaldean sikanoen ondoan ezarri ziren. Sikanoen hiririk ezagunen artean Herbita, Kamiko, Agira, Adrano, Enna eta Omfake zeuden.

Kanpoko loturak

Elimoak

Elimoak (antzinako grezieraz: Ἔλυμοι; latinez: Elymi) Europako antzinako herri bat, Siziliako mendebaldean bizi zirenak Brontze eta Antzinaro klasikoan.

Jatorriak

Istorio mitologikoez aparte, ezer gutxi dakigu elimoei buruzko nortasunaz eta kulturaz. Zaila da haien auzokideetatik (sikanoak) bereiztea Burdin Aroko aztarna arkeologikoetan (K.a. 1100-700). Geroago, ematen du greziar kolonizatzaileen alderdi asko onartu zituztela, hala nola, Segesta tenplua eraikitzea eta greziar alfabetoa erabiltzea beraien hizkuntzan idazteko. Gaur egun inork elimoen hizkuntza deszifratu ez duenez, espekulatu da ez indoeuroparreko hizkuntza den .

Segestako elimoen tenplua

Historia

Elimoen jatorri zehatzak ezezagunak dira, nahiz eta (zenbait aurkikuntza arkeologikoetan oinarriturik), Siziliara emigratutako anatoliarrak ziren[5]. Antzinako greziarrentzat troiataren ondorengoak ziren. Tuzididesen ustez, hien arbasoak Troiako errefuxiatuak ziren. Akeoek Troia suntsitu zutenean, talde batek alde egin zuen eta Mediterraneoaren zehar bidaia luze baten ondoren, Sizilian lehorreratu ziren. Sorterriko sikanoekin ezkondu ziren etnia berri bat sortzeko, elimoak. Virgiliok zioenez, elimoak Siziliara heldu ziren Alzestes heroiak gidatuta. Elimo eta Egesto buruzagiak Siziliara heldu baino lehen, troiar kolonia bat omen zen Ericeren ondoan eta, Dionisio Halikarnasoaren ustez, sikanoekin harreman onak zituena(Dionisio di Alicarnasso, Antichità Romane - (I, 47, 2; I, 53, 1). Beste ikertzaile batzuk, ( [2]) pentsatzen dute haien jatorria Ligurua zela. Horretarako bi eskualdetako toponimoak ikertu dituzte (Lerici, Segesta, Entella) ondorioztatuz hango populazioa hegoaldera mugitu zela. Tesis horren arabera, Trapaniko ( ) zenbait kobetako zibilizazioak erlazionatuta egongo ziren Liguriako Eneolitokoekin( [3]).

Elimoek harreman lagunkoiak eta aliantzak zituzten Kartagorekin eta etengabeko gatazkak Siziliako mendebaldeko greziar kolonien espantsionismoarekin, Selinonterekin gehienbat. Behin baino gehiagotan, K.a. 580 ondoren, Selinonteren mugengatik, gerrak piztu ziren. Elimoek Atenasekin aliatu ziren Selinonteren kontra borrokatzeko. Horrek zorigaiztoko siziliar espedizioa eragin zuen (K.a. 415-413). Porrot horren ondoren, kartagotarrak berotu zituzten K.a. 409an Selinonte erasotzeko. Azkenean, etsaiak suntsitu zituzten.

Hala ere, Lehenengo Gerra Punikoan Kartagoko aliantza utzirik Erromatarren alde jarri ziren. Erromatar garaian, elimoen estatus bereziarekin, ez zituzten zergarik ordaindu behar. Dirudienez, egoera hau izan zen elimoak troiatarren ondorengoak zirelako, beraz erromatarren senideak. Elimoak erromatar garaian desagertu ziren, seguruena Siziliako populazioan asimilatu zirelako.

Elimoen lurraldea

Elimoek eta sikanoek Siziliako mendebaldea partekatzen zuten, geroago feniziarrekin eta azkenean grekoekin. Haien hiririk nagusienak honako hauek ziren: Segesta (hiriburu politikoa); Eryx (gaurko Erice) gune erlijiosoa, eta Entella. Beste hiri batzuen artean Elima, Haliciae (Alicia), Iaitas, Hypana eta Drepanon zeuden.

Elimoen zonaldea eta hiririk nagusienak

Elimoera

Nahiz eta indoeuroparra izan, elimoera ez du antzarik Italiako beste hizkuntzekin. Hurari buruz dakiguna, Erizen eta Segestan aurkitutako txanpoi eta zeramikako inskripzioetan agertu da. Azken hauetan, eskaitza erlijiosoei buruzko joskerak gramatikalak daude, datiboan idatzita. Greziar alfabetoko inskripzioak dira, K.a. VI eta IV. mendeen artekoak. 

Bestalde, elimoen hizkuntzari buruzko ikerketek agerian utzi dute hizkuntz italikoekin eerlazioa. ( [4])

Ikusi ere

kanpoko estekak

SALERNO, Vicenso: Siziliako herriak: Elimoak (ingelesez)

Sikuloak

Sikuloak[6] (latinez: Siculi; antzinako grezieraz: Σικελοί, sikeloí) Sizilian greziarren kolonizazioaren aurretik bizi ziren hiru leinuetako bat zen, Tuzididesek egindako banaketaren arabera. Sikuloen errege omen zen Italori zor zion Italiak bere izena, geografo honen ustez.

Sikulo izena Sikeloi erregearengandik dator. Herri indoeuropar hau Siziliara heldu zen K.a. XV. mendearen inguruan.

Italiatik heltzean, uhartearen erdigune eta ekialdean kokatu ziren eta bertako biztanleak, sikanoak, K.a. 1000 urtearen inguruan hego-mendebaldera alboratu zituzten. Elimoak uhartearen mendebaldean bizi ziren. Eurek eman zioten izena Siziliari, Magna Greziaren kulturarekin azkar fusionatu baziren ere.

Sizilia arkaikoa

Haien hizkuntza, ziurrenik, indoeuropar hizkuntza bat zen, elimoera eta sikanoera ez bezala.

Historia

Indusketa arkeologikoek erakutsi dute Brontze Aroan Mizenasko eragina dagoela Sizilian. Sikuloez lehen literaturako aipamena Odisean agertzen da. Homerok Sikania aipatzen du baina gehiegi argitu gabe. Urrutitik etorri ziren.[7]

Baliteke Burdin Aroko sikuloak eta sikanoak iliriar herriak izatea zeinak aurreindoeuropar populazio baten gainean inposatu baitziren[8]. Tuzidides[9] eta beste idazle klasiko batzuk tradizioan oinarritzen ziren esateko sikuloak Italiako erdialdean eta Erromako iparraldean bizi zirela[10]

Handik, Umbriar eta Sabiniar tribuek egotzi zituzten Siziliara abiatu baino lehen. Haien gizarte antolaketa tribala omen zen eta ekonomia nekazaritzan oinarrituta. Diodoro Sikuloren arabera[11], sikanoekin zenbait gatazka izan ondoren, Salso ibaia jarri zen bi herrien arteko muga.

Orokorroan, pentsatzekoa da sikuloak azken etorriberriak izan zirela Sizilian.

Sikuloek burdin erabilera Brontze Aroan ekarri zuten eta etxekotutako zaldia ere. Irlan K.a. 1400 inguruan etorri ziren.

Pantalicako nekropoli sikuloa, Sirakusaren ondoan, ezagunena da. Honen ondoren Cassibilekoa, Notoren hurbil. Agertzen diren eliteen hilobiek a forno (labe itxurazkoak) erlauntzazko forma dute.

Hiri nagusienak honako hauek ziren: Agirium (Agira); Centuripa; Henna eta hiru toki Hibla izenarekin: Hibla Handia, baita Geleatis edo Gereatis ere, Simaetus ibaian; Hibla Txikia, Sirakusako iparraldeko kostaldean; eta Hibla Heraea Siziliako hegoaldean.

Greziar kolonoak etorri zirenean, -Kalkistarrek sikuloekin harreman onak izan zituzten baina doriarrak, berriz, etsaiak ziren[12]- sikuloak egotziak izan ziren barneko eremuetara eta haien kulturak, gero eta heleniztuagoa izan zenez, izaera propioa galdu zuen. Morgantinan, berriz, greziarrak eta sikuloak elkarrekin bizi zirenez, historialariek ez dakite hiri hau sikuloa edo greziarra zen.

Diodoro Sikuloren arabera (DIODORO SIKULO: V., 6, 3-4 or.), Etna sumendiko erupzioaren ondoren, sikuloak haientzat hartu zituzten sikanoek utzitako lurrak. Ondoren, zenbait gatazka izan zituzten bi herrien arteko muga Himera (Salso) ibaia ezarri arte. Dionisio Halikarnasokoak (DIONISIO HALIKARNASOKOA: I, 9; II, 1) idatzitako erromatar antzinitatearen historian dio sikuloak zirela lehen populazioa Albalonga eskualdean bizi zena, geroago, Erroma sortu zen tokian.

Hala ere, K.a. V. mendean, Duzetio, sikuloen buruzagia, gai izan zen estatu sikulo bat eratzeaz irlaren barrualdean eta hegoaldean. Zenbait urtetan estatu hau independente izan zen baina K.a. 450 urtean, greziarrek garaitu zuten.

Feniziarrak

Herri hau mendebaldeko kostan eta inguruko irlatxoetan kokatu zen sikuloekin merkataritza egiteko. Feniziarrek K.a. XII. mendearen amaieratik mendebaldeko Mediterraneoan jardun zuten. Lehenengo fundazioa, Motia, handitu zen greziarrek egotzitako feniziarrekin. K.a. VIII.mendeko aztarna arkeologikoak aurkitu dira.

K.a 734an, Tiroko feniziarrek Mabbonath fundatu zuten, gaurko Palermo, non aurretiaz, sikanoak bizi ziren. Kfra (Solunte), K.a. 700. urtearen inguruan fundatutakoa, izan zen feniziarren hirugarren kolonia. Hiru hiriak garrantzitsuak izan ziren merkataritzan eta portu onak elimo aliatuentzat.

Halabaina, heleniarrak etortzean, kostaldeko kokapenak bertan behera utzi zituzten aipatutako hirietan babesa bilatzeko. Hiri hauen kokaena mesedegarria zen elimo aliatuengadik eta Kartagotik hurbil zeudelako.

Morgeteak

Aurreko herriez gain, Estrabonek dio morgeteak irlan bizi zirela, baina dataren inmigrazioa aipatu gabe (ESTRABON: VI, 257 eTA 270 or.). Herri honen hiri garrantzitsuena Morgantion zen, Morgo heroiak fundatutako. Honetaz gain, Murganzio hiriaz hitz egiten da, gaurko Agnone Bagni herrian (http://www.agnonebagni.it/Archeo/AGNONE BAGNI.pdf)

Ikusi ere

Sikano Sikulo Elimo Sizilia feniziarreko historia Sizilia greziarreko historia Siziliako historiaurrea Morgete Città antiche in Sicilia

Erreferentziak

  1. ↑ Ensayo histórico. (2007-10-7). Apologetico de la literatura española contra los opiniones. .
  2. ↑ The World's Writing Systems. , 301 or..
  3. ↑ Hecateok, Espainiako Sikane hiria aipu egin zuen, eta Avienok, iv 37, Sikana aipatu zuen Sikano ibaiaren ondoan (Jucar) edo Cullera lurmuturraren gertu, Hemeroscopion-Denia eta Tiri ibaia (Turia).
  4. ↑ Sikano ibaia ez da ziurtasunez indentifikatu. Avienoren arabera, (iv, 379) K.a. IV. mendeko poeta, Ora Maritima idazkian, Masaliako periplo batekin konektatzen duela, ibai hau erromatarren Sucro ibaia litzateke, gaur egungo Jucar. Servio gramatikalariaren ustez, (K.o. IV.-V. mendeak), Ad Aeneida (viii 328), Sicoris ibaia izango zen, gaurko Segre. .
  5. ↑ SALERNO, Vicenzo: http://www.bestofsicily.com/mag/art144.htm, 2004
  6. ↑ Euskaltzaindia. (2015-1-30). 174. araua: Antzinateko herriak. Ekialdeko eta Europako herriak. , 3 or..
  7. ↑ Fox, Travelling Heroes in the Epic Age of Homer, 2008:115; Homer's references are in Odyssey 20,383; 24.207-13, 366, 387-90.
  8. ↑ Fine, John (1985). The ancient Greeks: a critical history. Harvard University Press. p. 72. ISBN 0674033140. "Most scholars now believe that the Sicans and Sicels, as well as the inhabitants of southern Italy, were basically of Illyrian stock superimposed on an aboriginal "Mediterranean" population."
  9. ↑ Tuzididesen ardura izan zen Atenasko entzuleak jakinaren gainean jartzea hiri honen garrantzia historikoaz eta kulturalaz Siziliako gaietan K. a. 415 urtetik aurrera (VI. liburua, 2.4-6 atalak.
  10. ↑ Servius' commentary on Aeneid VII.795; Dionysius of Halicarnassus i.9.22.
  11. ↑ Diodoro Sikulo V.6.3-4.
  12. ↑ Erik Sjoqvist, Sicily and the Greeks: Studies in the Interrelationship between the Indigenous Populations and the Greek Colonists (Jerome Lectures, Ann Arbor: University of Michigan Press) 1973.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Lasterketak/Proba_orria&oldid=6757353"(e)tik eskuratuta