«Kafeina»: berrikuspenen arteko aldeak

'''Kafeina''' (''1,3,7-trimetilxantina (C₈H₁₀N₄O₂)'' ) [[xantina|xantinen]] taldeko [[alkaloide]] bat da, [[solido]] kristalinoa, zuria eta [[zapore]] [[Garratz|garratzekoagarratz]]ekoa, [[kafe-landare]]aren hazitik eta [[Te (landarea)|tearen]] hostoetatik ateratzen dena. Kafeinak hainbat izen jasotzen ditu ([[guaranina]], [[teina]]), ze [[Landare|landaretatiklandare]]tatik atera den kontuan hartuta, kasu horietan beste sustantzia batzuk ager daitezkelako bere konposizioan.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cafeína|url=https://medlineplus.gov/spanish/caffeine.html|aldizkaria=medlineplus.gov|sartze-data=2021-05-07}}</ref>

[[Gizaki|Gizakietan]]etan, [[droga]] psikoaktibo gisa jarduten du, eta [[Nerbionerbio-sistema zentral|nerbio-sistema zentrala]]a estimulatzen du, eta aldi baterako alerta-maila berrezartzeko eta [[logura]] ezabatzeko efektua eragiten du.

Kafeina duten [[Edari|edariekedari]]ek, hala nola [[Kafe|kafeakkafe]]ak, teak, [[Alkohol|alkoholikalkohol]]ik gabeko edari batzuek (batez ere [[kola]] freskagarriek) eta [[Edari energetiko (argipena)|edari energetikoek]] ospe handia dute. Kafeina munduan gehien kontsumitzen den [[substantzia psikoaktiboa]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Wayback Machine|data=2009-07-26|url=https://web.archive.org/web/20090726194701/http://www.abc.net.au/quantum/poison/caffeine/caffeine.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-07}}</ref>

Gizakiek [[Harri Aroa|Harri Arotik]] kontsumitu dute kafeina. Antzinako herritarrek, bazekiten zenbait landareren azala eta [[Hosto|hostoakhosto]]ak [[Murtxikatze|murtxikatzeakmurtxikatze]]ak nekea arintzen, arreta pizten, eta animoa igotzen zuela. Askoz beranduago, hauek [[ur]] berotan jartzeak efektua areagotzen zuela aurkitu zuten. <ref>{{Erreferentzia|izena=Benigno|abizena=Bollo|izenburua=Cafeína|hizkuntza=es-ES|data=2010-04-19|url=https://uncafetito.com/2010/04/19/cafeina/|aldizkaria=Curiosidades sobre el café|sartze-data=2021-05-07}}</ref> Kultura askok, landare hauen aurkikuntza, milaka urte lehenago bizi izan zirenei egozten diete, [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Shennong]] [[Enperadore|enperadorearenenperadore]]aren kasuan bezala.

Txinako [[elezahar]] baten arabera, [[Shennongek]], [[Kristo aurretik|K.a.]] 3000 inguruan, ustekabean, hosto batzuk ur irakinetan erortzen zirenean, [[edari]] usaintsu eta berritzaile bat sortzen zutela konturatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Evans|abizena=JC|urtea=1992|izenburua=Tea in China: The History of China's National Drink|argitaletxea=Greenwood Press|orrialdea=2|orrialdeak=2|ISBN=ISBN 978-0-313-28049-8|hizkuntza=Ingelesa}}</ref> [[Shennong]], [[Lu Yu]]<nowiki/>ren, [[Cha Jing]] izeneko lan monografikoan aipatzen da, teari buruzko lehen lan monografiko ospetsua.<ref>{{erreferentzia|izena=Yu|abizena=Lu|urtea=1995|izenburua=The Classic of Tea: Origins & Rituals|argitaletxea=Ecco Pr.|ISBN=978-0-88001-416-8.|hizkuntza=En}}</ref> Kafearen historia [[IX. mendea|IX. mendetik]] erregistratua izan da. Garai hartan, [[Kafe|kafe-aleak]] bere [[habitat]] naturalean baino ez zeuden eskuragarri, [[Etiopia|Etiopian]]n. Kafearen lehen aipamen literarioa [[Bunchumi]]<nowiki/>ari buruzko aipamen bat izan liteke, [[Ar-Razi|Al-Razi]] IX. mendeko [[mediku]] eta [[filosofo]] persiarraren lanetan. [[1587|1587an]]an, [[Malaye Jaziri|Malaye Jazirik]]k lan bat egin zuen kafearen historia eta eztabaida legalak azaltzen, [[Undat al safwa fi hill al-qahwa]] izenburupean. Lan honetan, Jazirik, [[Jamal-al-Din al-Dhabhani]] [[Xeke|xekeaxeke]]a, [[Aden|Adengo]]go [[Mufti|muftiamufti]]a, 1954ean kafea erabili zuen lehena zela adierazi zuen eta [[XV. mendea|XV. mendean]]n, [[Yemen|Yemengo]]go [[Sufismo|sufisek]] kafea erabiltzen zutela errutinazko [[Otoitz|otoitzetanotoitz]]etan esna egoteko.<ref>{{erreferentzia|izena=Weinberg|abizena=BA|urtea=2001|izenburua=The World of Caffeine: The Science and Culture of the World's Most Popular Drug|argitaletxea=Routledge|orrialdeak=3-4|ISBN=978-0-415-92723-9.|hizkuntza=eu|abizena2=BK|izena2=Bealer}}</ref>

[[XVI. mendea|XVI. mendearen]]ren amaieran, [[Egipto|Egipton]]n bizi zen europar batek erregistratu zuen kafearen erabilera, eta aldi berean bere erabilera orokorra hazten da [[Ekialde Hurbil Handia|Ekialde Hurbilean]]. [[Europa|Europan]]n kafea edari bezala estimatzen da, non hasiera batean "arabiar ardo" bezala ezagutua zen. Garai honetan "[[kafe-etxeak]]" ezarri ziren, lehenak [[Konstantinopla|Konstantinoplan]]n eta [[Venezia|Venezian]]n ireki ziren.

[[Italia|Italiaren]]ren ostean, [[Espainia|Espainiara]]ra zabaldu zen eta gero [[Frantzia|Frantziara]]ra.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Luis|abizena=Soravilla|izenburua=El cuaderno de Luis: La bebida del diablo|url=http://luissoravilla.blogspot.com/2013/05/la-bebida-del-diablo.html|aldizkaria=El cuaderno de Luis|sartze-data=2021-05-10}}</ref>

Kafea, [[sendagai]] eta [[Afrodisiako|afrodisiakotzatafrodisiako]]tzat hartzen zen, horregatik, [[Erromatar Eliza Katolikoa|Eliza Katolikoko]] kiden batzuek aldetik "[[Deabru|deabruarendeabru]]aren" izendapena jaso zuen. Oso ezaguna da [[Klemente VIII.a|Klemente VIII]].ak egin zuen pasadizoa, bere kontseilariek kafea behin betiko debekatu nahi zuten. [[Aita santu|Aita santuak]]ak, hori erabaki baino lehen edaria probatu nahi zuen eta hau adierazi zuen "deabruaren edari hau hain da ona... ikusi beharko genuke nola engainatu eta [[bataiatu]]". Aita santuaren onarpenaren ondoren bere kontsumoa handitu egin zen. Beste bertsio baten arabera, [[Andrea Cesalpino]] aita santuaren mediku pertsonalak kafea errezetatu zion aita santuak jasaten zituen nahasmendu emozionalak arintzeko. Cesalpino ere [[Botanika|botanikoa]] zen, eta Europan kafe landarea zehatz-mehatz deskribatzen lehena izan zen, kafeinaren efektuak barne.<ref name=":0" />

[[1911|1911n]]n, [[kola]] osasunaren inguruko lehen beldur dokumentatuetako baten arreta gune bihurtu zen, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] gobernuak [[Chattanooga (Oklahoma)|Chattanoogako]] ([[Tennessee|Teenessee]]) [[Coca-Cola]] edarien 40 [[upel]] eta 20 jarabe upel konfiskatu zituenean, kafeina "osasunarentzat kaltegarria" zela argudiatuz. Urte bereko martxoak 13an, gobernuak kasua hasi zuen, Coca-Colari bere formulatik kafeina kentzera behartzeko esperantzan, argudiatuz bere gehiegizko erabilerak "nesken ikastetxe batean gaueko lotsagabekeriak, eskolaren arauak urratzea, moraltasunik gabeko jokamoldeak, eta abar. eragin zituela". Epaileak Coka-Colaren alde egin zuen arren, [[Ordezkarien Ganbera|Ordezkarien Ganberan]]n bi lege-ekimen sartu ziren 1912an, [[Elikagai puruen]] eta [[drogen Akta]] zuzentzeko, kafeina produktuen etiketan zerrendatu behar ziren substantzia "ohitura sortzaile" eta "kaltegarrien" zerrendara gehituz.

[[Fitxategi:Caffeine USP.jpg|thumb|Kafeina purua]]1819an [[Friedlieb Ferdinand Runge]] kimikari alemaniarrak kafeina puru samarra isolatu zuen lehen aldiz. [[Johann Wolfgang von Goethe|Johann Wolfgang von Goethek]]k eskatuta egin zuen lan hau. [[Pierre Joseph Pelletier|Pierre Joseph Pelletierrek]]rek eta [[Pierre Jean Robiquetek]] 1821an deskribatu egin zuten. 1827an, [[M. Oudry|M. Oudryk]]k tearen teina isolatu zuen lehenengo aldiz eta 1838an [[Gerardus Mulder|Gerardus Mulderrek]]rek y [[Jobst|Jobstek]]ek frogatu zuten kafeinaren substantzia bera zela. [[Hermann Emil Fischer|Hermann Emil Fischerrek]]rek XIX. mendearen amaieran kafeinaren [[Egitura molekular|egitura]] azaldu zuen, eta bera izan zen kafeinaren era bateko [[Sintesi organiko|sintesia]] lortu zuen lehena. Lan honengatik besteak beste, Fischerrek [[Kimikako Nobel Saria]] jaso zuen 1902an.

Kafeinaren izaera aromatikoa [[nitrogeno]] [[Atomo|atomoakatomo]]ak ia plano berean (sp² [[Hibridazio (kimika)|hibridazio]] [[Orbitalen hibridazio|orbitalean]]) egotearen ondorioa da. Oro har, kafeina ez da sintesi bidez sortzen, kantitate handietan baitago eskuragarri, [[Dekafeinizazioa|dekafeinizazioarendekafeinizazioa]]ren azpiproduktu gisa.

Kafeina [[Metilxantin|metilxantinenmetilxantin]]en familiako [[alkaloide]] bat da, bere [[Metabolito sekundario|metabolitoek]] [[teofilina]] eta [[teobromina]] konposatuak hartzen dituzte barne, antzeko egitura kimikoarekin eta antzeko efektuekin (dosi berdinetan intentsitate txikiagoa duten arren). Egoera puruan hauts zuri bat da, oso garratza dena.

235&nbsp;°C-tan [[Urtze-puntu|urtzen]] da, eta 176&nbsp;°C-tan [[Irakite-puntu|irakiten]] du.

|[[Txokolate|Txokolatea]]a (%45 [[kakao]])

Kafeina landare espezie askotan aurki daiteke, hauetan [[pestizida]] [[natural]] gisa jarduten du. Ikerketa batzuen arabera, oraindik hostotza egiten ari diren baina babes mekanikorik ez duten landare gazteen kafeina maila altuek, landareaz elikatzen diren [[intsektu]] batzuk geldiaraztea eta hiltzea lortzen dute. Kafeina maila altuak ere aurkitu dira [[Ernetze|ernamuindutako]] kafe aleen [[Kimu|kimuenkimu]]en inguruko [[Lurzoru|lurzoruetanlurzoru]]etan. Hortik ondorioztatzen da kafeinak funtzio natural bat duela, ez bakarrik pestizida natural gisa, baita gertuko beste kafe-ale batzuen [[ernalketa]] inhibitzen duen substantzia gisa ere, eta, beraz, hazten ari diren landareei bizirauteko aukera hobea ematen die.<ref>{{Erreferentzia|izena=Richard L. (Richard Leroy)|abizena=Myers|izenburua=The 100 most important chemical compounds : a reference guide|argitaletxea=Westport, Conn. : Greenwood Press|data=2007|url=http://archive.org/details/100mostimportant0000myer|isbn=978-0-313-08057-9|sartze-data=2021-05-07}}</ref>

Erabiltzen diren kafeina-iturriak, besteak beste: kafea, tea, kakaoa, [[Infusio|infusioakinfusio]]ak, [[Mate|belar-matea]] eta [[Edari energetiko (argipena)|edari energetikoak]] dira.

Mundu osoko lehen mailako kafeina-iturrietako bat kafe-alea da. Kafearen kafeina-edukia asko aldatzen da kafe-ale motaren eta erabilitako prestaketa-metodoaren arabera; baita [[zuhaixka]] berean dauden aleek ere aldaketak izan ditzakete kontzentrazioan. Normalean [[Kafekafe txigortua|kafe txigortuak]]k [[Kafekafe argia|kafe argiak]]k baino kafeina gutxiago izaten du, [[Txigorketatxigorketa-prozesua|txigorketa-prozesuak]]k alearen kafeina-edukia murrizten duelako.

Tea beste kafeina iturri arrunt bat da. Teak kafeak baino kafeina gehiago duen arren, zati arrunt batek askoz ere kantitate txikiagoa du, tea, normalean, infusio diluituago batean prestatzen baita. Infusioaren kontzentrazio handiagoaz edo txikiagoaz gain, hazkuntza-baldintzek, [[Prozesamendua|prozesamendu-teknikek]] eta beste aldagai batzuek kafeina-edukiari ere eragiten diote. Te mota batzuek beste batzuek baino kafeina gehiago izan ditzakete.

Kafeina [[Alkohol|alkoholikalkohol]]ik gabeko edari askoren osagai arrunta ere bada (bereziki [[Freskagarri|edari gaseosoak]]), adibidez, jatorrian kola-intxaurrarekin prestatutako kola [[Freskagarri|freskagarriakfreskagarri]]ak. Edari hauek normalean 10-50 miligramo kafeina izaten dituzte [[Anoa (argipena)|anoa]] bakoitzeko. Aldiz, edari energetikoek 80 miligramo kafeina baino gehiago izan ditzakete anoa bakoitzeko. Edari horietako kafeina edari horietan erabilitako osagaietan agertzen da, edo gehitu egiten da.

Fabrikatzaile batzuek kafeina [[Pilula|pilulakpilula]]k merkaturatzen dituzte, kalitate farmazeutikoko kafeinak alerta mentala errazten duela argudiatuz. Efektu horiek iradokitzen dituzten azterlanen arabera, kafeina erabiltzeak (pilula moduan, edo ez) neke-sentsazioa murriztea eta arreta-gaitasuna handitzea eragiten duela. Pilula horiek azterketetarako prestatzen diren ikasleek eta ordu askotan lan egiten edo gidatzen duten pertsonek erabili ohi dituzte.

Kafeinaren kontsumo globala urtero 120.000 [[Tona|tonakoatona]]koa dela kalkulatzen da,<ref>{{erreferentzia|urtea=1997|izenburua=What's your poison caffeine|argitaletxea=Australian Broadcasting Corporation}}</ref> horrek substantzia psikoaktibo ezagunena bihurtzen du. Kafeina estimulatzaile metabolikoa eta nerbio-sistema zentralekoa da, eta eguneroko bizitzan zein medikuntzarako erabiltzen da, neke fisikoa murrizteko eta ezohiko ahultasun edo asaldura kasuetan alerta mentaleko egoera berrezartzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=Nehlig|abizena=A|urtea=1992|izenburua=Caffeine and the central nervous system: Mechanisms of action, biochemical, metabolic, and psychostimulant effects|argitaletxea=Brain Res Rev|orrialdeak=139-70|abizena1=Daval|abizena2=Debry|izena1=JL|izena3=G}}</ref> Kafeinak nerbio-sistema zentrala aktibatzen du, alerta eta esnatzea areagotuz, pentsamendu-fluxu azkar eta argiagoa eraginez eta gorputzaren [[Koordinazio (argipena)|koordinazioa]] hobetuz.

[[Aspirina]], [[kodeina]] edo [[fenazetinarekin]] batera hartuta [[Analgesiko|analgesikoaanalgesiko]]a da. [[Diuretiko]] gisa erabiltzen da, [[Giltzurrun|giltzurrunetakogiltzurrun]]etako [[Odol-hodi|odol hodiak]] zabaltzen dituelako, eta [[Buruko min|buruko-min]] mota batzuk kentzeko gaitasuna ere badu.

Kantitate handietan kontsumitzeak [[Intoxikazio|intoxikazioaintoxikazio]]a eragin dezake. Honako [[Sintoma|sintomaksintoma]]k eraginez: [[Insomnio|insomnioainsomnio]]a, urduritasuna, [[Eszitazio (argipena)|eszitazioa]], [[aurpegi gorrixka]], [[Diuresi|diuresiadiuresi]]a areagotzea eta arazo [[Gastrointestinal|gastrointestinalakgastrointestinal]]ak. Pertsona batzuetan, kafeina kopuru txikiak hartzerakoan sintomak ager daitezke, 250 mg eguneko. Egunero [[gramo]] bat baino gehiago hartzeak, nahi gabeko muskulu-uzkurdurak eragin ditzake, hala nola [[faxkulazioak]], [[Delirio (argipena)|delirioak]], [[bihotz-arritmia]] eta astintze [[Psikomotorra|psikomotorrakpsikomotorra]]k. Kafeina-intoxikazioaren sintomak, izuaren eta antsietate orokortuaren sintomen antzekoak dira, eta droga disoziatiboen berezko ondorioak ditu, hala nola [[Despertsonalizazio|despertsonalizazioadespertsonalizazio]]a.<ref>Stein, M. B.; Uhde, TW (julio de 1989). «Depersonalization Disorder: Effects of Caffeine and Response to Pharmacotherapy». ''Biological Psychiatry'' '''26''' (3): 315-20.</ref> Kafeinaren [[LD50|LD₅₀]] estimatua 10 g-koa da, hau da, 100 [[kikara]] kafe gutxi gora behera.