Johann Wolfgang von Goethe

Johann Wolfgang von Goethe
	; Irudi gehiago
Geheimrat (en)	;
Geheimrat (en)
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Johann Wolfgang Goethe
Jaiotza	Frankfurt am Main, 1749ko abuztuaren 28a
Herrialdea	Saxe-Weimar-Eisenach (1775eko azaroa -
Lehen hizkuntza	alemana
Heriotza	Weimar, 1832ko martxoaren 22a (82 urte)
Hobiratze lekua	Weimarer Fürstengruft (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
Aita	Johann Caspar Goethe
Ama	Catharina Elisabeth Goethe
Ezkontidea(k)	Christiane Vulpius (en)
Bikotekidea(k)	ikusi Lili Schönemann (en) ;
Seme-alabak	ikusi August von Goethe (en) ;
Anai-arrebak	ikusi Cornelia Schlosser (en) ;
Familia	ikusi Peter im Baumgarten (en) (foster child (en) );
Leinua	Goethe (en)
Hezkuntza
Heziketa	Leipzigeko Unibertsitatea ; (1765 - 1768) : zuzenbide (jakintza); Estrasburgoko Unibertsitatea ; (1770eko apirila - 1771) : zuzenbide (jakintza)
Hezkuntza-maila	lizentzia
Hizkuntzak	alemana
Irakaslea(k)	Adam Friedrich Oeser; Justus Christian Loder; Johann Schweighäuser (en)
Jarduerak
Jarduerak	theatre manager (en) , botanikaria, politikaria, margolaria, filosofoa, teologoa, legelaria, arte-kritikaria, musika-kritikaria, liburuzaina, poeta, bidaia idazlea, fisikaria, literatoa, eleberrigilea, antzerkigilea, autobiografialaria, diplomazialaria, estatu-politikaria, polimata, aforista, eguneroko-idazlea, mineralogoa, zoologoa, art theorist (en) , abokatua, musikagilea, libretista, idazlea, artista bisuala eta arte-historialaria
Lan nabarmenak	ikusi Fausto; Werther; Wilhelm Meister's Apprenticeship (en) ; Hautapen ahaidetasunak; Prometheus (en) ; Koloreen teoria (Goethe); Italian Journey (en) ; West–Eastern Diwan (en) ; Egmont (en) ; The Sorcerer's Apprentice (en) ; Der Erlkönig (en) ;
Jasotako sariak	ikusi Merit Order of the Bavarian Crown (1827ko abuztuaren 28a) ; Ohorezko Legioko ofiziala (1808ko urriaren 14a) ; Order of Saint Anna, 1st class (1808ko urriaren 15a) ; Order of the White Falcon (1816ko urtarrilaren 30a) ;
Influentziak	Friedrich Schiller, Napoleon Bonaparte, Hafez, Johann Gottfried Herder, Voltaire, Lineo, William Shakespeare eta Baruch Spinoza
Kidetza	Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia; Academy of Science for Public Utility (en) ; Zientzien Bavariar Akademia; Göttingengo Zientzien Akademia; Prusiako Zientzien Akademia; Alemaniar Arkeologia Institutua; Framazoneria; Zentral-Dombauverein zu Köln von 1842 (en) ; Kultura patriotikorako silesiar elkartea; Warsaw Society of Friends of Learning (en) ; Zientzien Errusiar Akademia; Kultura patriotikorako silesiar elkartea; Sächsischer Kunstverein (en)
Mugimendua	Sturm und Dranga; Weimarreko klasizismoa; Argien mendea
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Luteranismoa

Johann Wolfgang (von) Goethe (Frankfurt, Alemania, 1749ko abuztuaren 28a - Weimar, Alemania, 1832ko martxoaren 22a) idazle alemaniarra izan zen, Erromantizismo eta Sturm und Drang garaikoa^[1]. Azken polimata edo gizaki unibertsaletakotzat hartzen da, idazle izateaz gain eleberrigile, dramagile, olerkari, zientzialari, geologo, botanikari, anatomista, fisikari, zientzia historialari, pintore, arkitekto, diseinatzaile, ekonomista, antzerki zuzendari, filosofo humanista eta, hamar urtez, Estatuko funtzionario izan baitzen.^[2]

Bizitza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hasierako urteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goethek bere bizitzako gorabeherak Poesia eta egia (1882) izeneko liburuan kontatu zituen. Frankfurt am Main hirian jaio zen. Aita, Johann Caspar Goethe, abokatu eta kontseilari inperiala zen eta ama, Katharina Elisabeth Textor, Franfurtko burgu-maisu ohi baten alaba.

Talentu aparteko adimendun gizona, eta jakin-nahi izugarriz betea, denetarikoa egin zuen. Lehenik hizkuntzak ikasi zituen, artea izan arren bere zaletasuna. Garai horretan bere lehen poemak idatzi zituen, eta geologia, kimika eta medikuntza alorrean interesatu ere.

Ikasketak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Leipzigen zuzenbidea ikasi zuen (1765), baina gaixotasun larri batek ikasketak uztera behartu zuen 1768an Frankfurtera itzultzera^[3]. Katharina von Klettenberg-ek, bere amaren lagunak zaindu zuen, baita mistizismo pietistan barneratu ere. Ikasketetara itzuli zen 1770ean Estrasburgon eta hurrengo urtean amaitu. Han igarotako urte biak erabat garrantzitsuak izan ziren harentzat: Friederike Brion ezagutu eta hark emakumezko pertsonaia gehienak iradoki zizkion. Halaber, Johann Gottfried von Herder ere ezagutu zuen, Erromantizismoan eragin handia izan zuen filosofoa, alemaniar poesia popularrean barneratu zuena, Shakespeareren unibertso erakutsi eta Neoklasizismo frantsesetik baztertu.

Behin Frankfurtera itzulirik, Götz von Berlichingen (1773) tragedia idatzi zuen eta Herderrekin batera Sturm und Drang mugimenduko manifestua idatzi: Alemaniako estilo eta arteaz (1773). Lan horretan James Macpherson (Ossian) eta Shakesperaren lanak aldarrikatu zituen.

Heldutasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bere bizitza literarioan, Goethe amorru bizizko Sturm und Drangen Erromantizismoan hasi zen, baita mugimenduko obra garrantzitsuena idatzi ere: Werther (1774). Erromara egin zuen bidaia hurrengo, eta han erromantizismoaren estetika baztertzen hasi eta estilo klasiko grekolatindarraz bat etorri zen^[3].

Werther nobelaren etorria 1772 inguruan izan zuen, Kestner izeneko funtzionario baten emazte Charlotte Buff izeneko emakumeaz maitemindu zenean^[3]. Desamodioak eta ezagun baten suizidioak garai hartan eragin izugarria izan zuen nobela idaztera bultzatu zuten^[2].

1772 eta 175 artean Clavijo (1774) eta Stella (1775) dramak idatzi zituen. 1775ean Carlos Augusto Printzipearen zerbitzuan sartu eta Weimarrera bizitzera joan zen. Printzipeak emandako lanak zirela eta, literatura ia hamar urtez baztertu zuen. Goethe legazioko kontseilari sekretu izatetik, kontseilari sekretu izatera pasa eta azkenekoz, ministro goren bezalako bat bilakatu.

Garai hartan hasi zen bere zientzia ikerkuntzekin. Optikaz interesatua, koloreei buruzko beste teoria bat landu zuen, Isaac Newtonena ez bezalako, eta baita geologia, kimika eta osteologia arloetan sakondu ere.

Weimarren izan zuen karguak aristokraziarekin eta hainbat pertsonaia garrantzitsurekin harremanak izatea ahalbidetu zion: Napoleon Bonaparte, Beethoven, Friedrich von Schiller edota Arthur Schopenhauer, esaterako.

Izatez, Goetheri esker, Weimar Alemaniako kultur gunea bilakatu zen, han bere obra famatuenak idazten hasi zen: Ifigenia en Tauris (1787), Egmont eta Fausto. 1832ko martxoaren 22an Weimarren zendu zen. Faustoren azken bertsioa hil ondoren agertu zen, 1832an.

Lanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haren lanen artean, hauek nabarmenduko ditugu:

Götz von Berlichingen (1773)
Die Leiden des jungen Werther (1774)
Prometheus (1774)
Wilhelm Meister Lehrjahre ("Wilhelm Meister-en ikasketa urteak") (1795)
Faust (1807) (Bigarren zatia 1831an amaituta)
Die Wahlverwandtschaften (1809)

Euskaratuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiria argitaletxeak kaleratutakoak:

Werther (Die Leiden des jungen Werther) (2000). (Itzultzailea: Gotzon Lobera)

Igela argitaletxeak kaleratutakoak:

Werther gaztearen arrengurak (Die Leiden des jungen Werther) (2013). (Itzultzailea: Matías Múgica)

Ibaizabal argitaletxeak kaleratutakoak:

Hautapen-ahaidetasunak (Die Wahlverwandtschaften) (1993). (Itzultzailea: Xabier Mendiguren)

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Johann Wolfgang von Goethe

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ «Goethe, Johann Wolfgang von - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).
↑ ^a ^b «euskarari ekarriak» ekarriak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).
↑ ^a ^b ^c «Goethe, Johann Wolfgang von» www.euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azurmendi, J. 1999: Goethe: literatura nazional unibertsala, Jakin, 111: 63-99.

Kanpo-estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Goetheren lanak alemanieraz

[1] «Goethe, Johann Wolfgang von - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).

[:0-2] «euskarari ekarriak» ekarriak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).

[:1-3] «Goethe, Johann Wolfgang von» www.euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-05).

[1]

[2]

[3]