Alkohol

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Etanolaren 3-D irudia.
Alkoholen talde hidroxiloa
Alkoholaren hartzidura

Alkoholak konposatu kimiko organikoak dira, eta oso ugariak dira naturan. Batzuk fruituen edo garauen hartziduraz sortzen dira. Beste zenbait gas naturaletik edo petroliotik lor daitezke. Alkoholak erregai edo disolbatzaile moduan erabiltzen dira. Alkohol hitza entzutean, zuzenean etanola datorkigu burura, baina etanola alkoholen taldeko konposatuetako bat besterik ez da. Horrelako konposatuak dira, adibidez, 2-feniletanola —arrosen usaina eragiten duena—, kolesterola edo sakarosa. Alkoholek formula orokorra dute, eta euren egituran hidroxilo () funtzio-taldea agertzen da. Egitura aldetik uraren antzekoak dira, baina, alkoholetan, alkilo edo arilo taldea dago hidrogenoetako baten ordez. Hidroxilo taldeari lotutako ikazkaiak ordezkatuta dituen hidrogeno-kopuruaren arabera, primarioak (), sekundarioak [] edo tertziarioak [] izan daitezke alkoholak. Konposatu hauek izendatzeko, IUPAC sistemari jarraituz, -ol bukaera erabiltzen da[1].

Oxigeno-hidrogeno lotura polarizatuta dago elektronegatibotasun-diferentziagatik. Hori dela eta, alkoholek hidrogeno-loturak eratzeko gaitasuna dute, eta, ondorioz, alkanoekin edo eterrekin konparatuz, irakite-puntu eta urtze-puntu altuagoak dituzte. Era berean, pisu molekular txikiko alkoholak uretan disolbagarriak dira[1].

Sintesi organikoan, oso erabilgarriak dira alkoholak, haietatik abiatuz hainbat konposatu sintetiza baitaitezke. Adibidez: deshidratazioz, alkenoak; oxidazioz, zetonak, aldehidoak edo azidoak; erredukzioz, alkanoak; ordezkapen-erreakzioaren bidez, alkil haluroak eta abar[1].

Hizkera arruntean, alkoholaz hitz egiten denean alkoholdun edariei buruz egiten da. Edari horiek etanola dute.

Historia eta etimologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Edari alkoholdunak antzinarotik egin ditu gizakiak[2][3], gutxienez Iraultza neolitikotik[4]. Hala ere, gauza bat dira edari alkoholdunak eta beste bat alkoholaren destilazioa. Destilazioa Erdi Aroan ezagutzen zuten mundu Islamikoan, gutxienez VIII. mendean[5][6]. Al-Kindi arabiar kimikariak ardoren destilazioa dudarik gabe deskribatu zuen Perfume eta Destilazioen kimika Liburuan[7][8][9]. Rhazes persiarrak (854-925) etanola aurkitu zuen[10][11].

Alkohol hitza arabieratik dator, kohl hitzetik (arabieraz: الكحل‎‎, al-kuḥl), kosmetikan erabiltzen den produktu bat[12]. Al- arabierazko artikulu definitua da, euskarazko amaierako -aren parekoa. Alkohol hitza, hasieran, estibina mineralaren sublimazioz lortzen zen antimonio trisulfidoaren produktua izendatzeko erabiltzen, eta beraz substantzia horren esentzia edo izpiritua. Begiak margotzeko helburuaz gain antiseptikoa ere bada ekoizkin hau. Denborarekin, alkohol hitza destilatutako edozein substantziari eman zitzaion, eta ondoren etanolari buruz hitz egiteko murriztu zen, "izpiritu" hitza (espirituoso, spirits...) edari alkoholdun indartsuen sinonimo gisa erabiltzen zenean[13].

Bartholomew Traheronek 1543an Giovanni da Vigo itzuli zuen, eta bertan hitz hau "barbaroek" (mairuek) erabiltzen zutela aipatzen zuen "hauts fina" esateko. Vigok idatzi zuen "barbaroek alkohola erabiltzen dute, edo (batzuetan aurkituta idatzi dudanez) alkofola, hauts fina adierazteko."[oh 1][14]

1657ko Lexicon Chymicum lanean William Johnsonek alkohola "antimonium sive stibium" bezala definitu zuen[15]. Estentsioz, destilazioz lortutako edozein jariakin izendatzeko erabiltzen hasi zen ondoren, "ardoaren alkohola" barne, ardoaren destilatutako esentzia. Libaviok bere Alchymia lanean (1594) esaten du jada "vini alcohol vel vinum alcalisatum". Johnsonek 1657an alcohol vini hitza definitu zuen "quando omnis superfluitas vini a vino separatur, ita ut accensum ardeat donec totum consumatur, nihilque fæcum aut phlegmatis in fundo remaneat" esanez. Laster hitzaren esanahia "ardoaren izpiritua" adigaira aldatu zen, gaur egun etanol gisa identifikatuko genukeen alkohol mota. XVIII. mendetik aurrera beste alkoholetara ere hedatu zen, bereziki 1850a eta gero[14].

Etano eta "-ol" atzizkia gehituta, 1892n etanol hitza asmatu zen[16].

Alkoholaren eragina gorputzean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alkoholaren efektuak asko dira, eta oso desberdinak beraien artean. Alde batetik, alkohola edan osteko efektuak ditugu, momentukoak. Ohikoa da jendaurreko ekitaldietan, bi pertsonen arteko lehengo elkarrizketan eta honelako beste egoera batzuetan alkoholaz baliatzea. Beste alde batetik, alkohola asko eta askotan edatearen ondorengo efektuak daude. Bi aspektu hauetan ikusten da alkohola noizbehinka kontsumitzearen berehalako ondorioak eta alkoholikoa izatearen arteko ezberdintasuna. Alkohola gorputzeko leku guztietara heltzen da, eta guztietan du bere efektua. Efektu hauek dira alkohola drogaren kategorian sartzen dutenak, eta adikzioaren eta dependentziaren erantzukizuna duena

  • Alkoholaren eragina gorputzean

    Alkoholaren eragina gorputzean


Alkoholetik sortutako gaixotasun edo arazoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nerbio sistema zentralean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alkoholaren tasa odolean igotzen doan heinera, nerbio sistemara heltzen den alkohol kantitatea ere igotzen doa, eta horren ondorioz oinarrizko hainbat gaitasun psikomotoriko okertzen doaz. Horien artean idatzizko gaitasun eta zehaztasuna eta trebezia behar duten edozein ekintza daude. Beste alde batetik, ikusmen eta entzumena ere gutxitzen doa, eta erreakzionatzeko denbora gehiago behar izaten da.

Beraz, alkoholaren tasa igotzen doan bitartean garuneko egituretan hurrenkera honetan eragiten du:

1- Burmuin-azalean

2- Erdigunean

3- Garuntxoan

4- Bizkarrezur-muinean

5- Bizkarrezur-erraboilean

Gibelean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gibela kaltetu egiten da alkoholaren efektu zuzenegatik. Asko edaten duten pertsonetan grasa eta proteina metaketa bat gertatzen da gibelean bertan, eta horrela zirrosia, hepatitis alkoholikoa edo hain ohikoak ez diren beste gaixotasun hepatiko batzuk sortzen dira.

Eginkizun sexualean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Noizbehinkako alkohol kontsumoak erlazioak errazten ditu, eta erlazio sexualen desira igotzen da. Hala ere, funtzio sexuala zailtzen ditu, kasu batzuetan kontsumitzaile kronikoei inpotentzia eraginez.

Sendagai batzuetan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alkohola medikamentu batzuekin batera hartzen denean, honen akzioa markatuagoa edo potentziatuagoa izan daiteke, edo kontrakoa gerta daiteke, medikamentuaren efektua gutxiagotuz.

Alkoholismotik aparte, alkoholarekin eta alkoholaren adikzioarekin erlazioa duten beste gaixotasun eta arazo batzuk ere badaude:

  • Intoxikazio zorrotza (alkohol kantitate handiagatik sortua)
  • Alkoholarekiko mendekotasuna eta tolerantzia (alkohola edaten daramagun denboraren araberakoa)
  • Alkoholarekiko abstinentziaren sindromea (alkoholaren guztizko murrizketak dakar sindrome hau, hilkorra izatera heldu ahal dena)
  • Kontsumo luzatuari lotutako trastornoa (asaldura somatiko eta psikiatrikoak)
  • Alkohola eta haurdunaldia (umeak haurdunaldiaren ondoren izan ditzakeen arazoak)
  • Sindrome alkoholiko fetala (haurdunaldian zehar alkohola kontsumitu duen ama baten seme-alabak izan ditzakeen malformazio talde bat da.)

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ the barbarous auctours use alcohol, or (as I fynde it sometymes wryten) alcofoll, for moost fine poudre.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c Anakabe, Sonia; Arrasate. (2009-09-17). «Alkohol» zthiztegia.elhuyar.eus (Elhuyar Fundazioa) (Noiz kontsultatua: 2018-05-30).
  2. ↑ 1961-, Rudgley, Richard,. (1993). The alchemy of culture : intoxicants in society. British Museum Press ISBN 0714117366. PMC 29604765..
  3. ↑ 1854-, Arnold, John P. (John Paul),. Origin and history of beer and brewing : from prehistoric times to the beginning of brewing science and technology : a critical essay. (Reprint edition. argitaraldia) ISBN 0966208412. PMC 959239395..
  4. ↑ «Garagardogintzaren historia - Zientzia.eus» zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  5. ↑ (Ingelesez) «The Advent of Scientific Chemistry | Muslim Heritage» www.muslimheritage.com (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  6. ↑ (Ingelesez) «The History of Alcohol in Islam | ComingAnarchy.com» cominganarchy.com (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  7. ↑ (Ingelesez) Forbes, Robert J.. (1970). A Short History of the Art of Distillation: From the Beginnings Up to the Death of Cellier Blumenthal. BRILL ISBN 9004006176. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  8. ↑ (Ingelesez) Multhauf, Robert P.. (1967). The origins of chemistry. Oldbourne (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  9. ↑ Routledge., Hill, Donald. (1993). Islamic science and engineering. Edinburgh University Press ISBN 074860457X. PMC 30541011..
  10. ↑ Modanlou, Houchang D.. (2008-11). «A tribute to Zakariya Razi (865 - 925 AD), an Iranian pioneer scholar» Archives of Iranian Medicine 11 (6): 673–677. ISSN 1029-2977. PMID 18976043. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  11. ↑ Schlosser, Stefan. (2011-05-23). Distillation – from Bronze Age till today. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  12. ↑ (Ingelesez) «alcohol | Search Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  13. ↑ Lohninger, H.. «VIAS Encyclopedia: Etymology of the Word "Alcohol"» www.vias.org (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  14. ↑ a b (Ingelesez) Oxford English Dictionary. 2018-05-13 (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  15. ↑ (Ingelesez) Johnson, William. (1652). Lexicon Chymicum: Cum obscuriorum verborum et rerum hermeticarum .... (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).
  16. ↑ (Ingelesez) «Proceedings of the Chemical Society, Vol. 8, No. 114» Proceedings of the Chemical Society (London) 8 (114): 127. 1892 doi:10.1039/pl8920800127. ISSN 0369-8718. (Noiz kontsultatua: 2018-05-31).

Kanpo-estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alkohol&oldid=9030067"(e)tik eskuratuta