Euskarazko hiztegien zerrenda bat bildu da artikulu honetan.
Lehen bi ataletan oso adiera zabalean hartu da hemen "hiztegi" hitza, hau da, hitz bildumak edo glosarioak diren heinean. Txikiak (hitz zerrenda xumeak) zein handiak, gordeak zein galduak, 1745 arte ezagun diren guztiak bildu dira, non kontsulta daitezkeen erantsita.
Azken bi ataletan historia modernoko hiztegiak zerrendatu dira. Hasieran euskara batuaren aurreko hiztegiak bildu dira atal batean, batez ere Larramendi, Azkue, Lhande, Lafitte eta Muxika hiztegigileen lanak (1745-1965). Eta azken atalean 1977tik aurrera euskara batuaren aroan argitaratutako hiztegi andana azaltzen dira. Zerrenda ez dago guztiz osatuta, hainbat hiztegi faltako dira oraindik. 2023an Hiztegigintzaren bilakaera aztertu zuten Elhuyarreko Amaia Astobiza, Klara Ceberio, Antton Gurrutxaga, eta Eli Pociello.[1]
Hitzak erabilera hobeto ezagutzeko erabil daitezkeen baliabide teknologiko berriak ez dira aipatu oraindik zerrenda honetan, testu-corpusak, esaterako.
Aymeric Picaud (1134 b.l.), "Iter pro peregrinis ad Compostellam" in Codex Calixtinus edo Liber Sancti Jacobi, 5. lib.: Mañaricua 1970. Mitxelena TAV 2.2.12.
Arnold von Harff (1496-1499), eskuizkribua, Eberhard von Groote (arg.): Arnold von Harff, Die Pilgerfahrt des Ritters Arnold von Harff. Von Cöln durch Italien, Syrien, Aegypten, Arabien, Aethiopien, Nubien, Palästina, die Türkei, Frankreich, Spanien, wie er sie in den Jahren 1496 bis 1499 vollendet, beschrieben und durch Zeichnungen erläutert hat [Arnold von Harff zaldunaren erromesaldia. Koloniatik Italian, Sirian, Egipton, Arabian, Etiopian, Nubian, Palestinan, Turkian, Frantzian, Espainian zehar, nola lortu duen 1496-1499 kontatzen da eta irudiz laguntzen] (Köln, 1860). Gavel 1922. Mitxelena TAV 2.2.18.
Lucio Marineo Siculo (1530), "Vocablos de la lengua antigua que se usaba en España", "Qual fue antiguamente la lengua Española" atalaren barruan, in De las cosas memorables de España (De rebus Hispaniae memorabilibus Libri XXV-ren gaztelaniazko itzulp.) (Alcalá, 1530): 1539ko argitalpena, Sancho el Sabio Fundazioa, ATV 25417, IV. lib., 28r eta 29v.
Nicolao Landuchio (1562), Dictionarium linguae cantabricae. Bocabularioa ezqueraz jaquiteco eta ezqueraz verba eguiteco. Eskuizkribuaren argazkia: Koldo Mitxelena Kulturunea, J.U. CG3087. Agud & Mitxelena 1958. Knörr & Zuazo 1998 (zuzendua eta emendatua). Martinez de Madina 1998 (bihurketa).
"Testamentu Berrian diraden icen propri Hebraico eta Greco batzuén declarationea" (faks. 1198-1200; CAN pdf 960-962)
"Testamentu berrico hitz eta minçatzeco manera difficil bakoitz batzuk bere declarationéquin" (faks. 1201-1213; CAN pdf 1075-1087)
"Çuberoaco herrian usançatan eztiraden hitz bakoitz batzuk hango ançora itzuliac" (faks. 1213-1214; CAN pdf 1087-1088)
Bonaventura Vulcanius (1597), "Index Vocabulorum aliquot Cantabrorum" eta zenbakiak, "Parergon, siue specimen cantabricaem hoc est veteris vasconum lingua" [Eranskina, edo kantabroeraren ebidentzia, hau da, euskaldunen antzinako hizkuntzarena] atalaren barruan, in De literis et lingua Getarum sive Gothorum, Lugdunum Batavorum, Leiden, 92-96. Garate 1961.
Arnaut Oihenart, 1657, "Neurtitz hautaco hiz bekanen adigarria", in Les proverbes basques recueillis par le Sr. D’Oihenart, plus les poesies basques du mesme auteur, arg. faks., RIEV 26 (1929) eta 27 (1930) argitalpeneko separata.
Edward Lhwyd (1703), Ashmole eskuizkribua. Urkizu 1983. Zulaika 2009.
Edward Lhwyd (1707), Archeologia Britannica. Urkizu 1989. Zulaika 2009.
Joanes Etxeberri Sarakoaren hiztegi galdua (1712 b.l.): ik. Urquijo (1907a: 81-83), Mitxelena (1970: 29-31), Bilbao (1991b: 766-767), Lakarra (1993: 76-88) eta Urgell (2000).
Pierre Urte (1714), Grammaire cantabrique basque, W. Webster-en arg., Bagnères-de-Bigorre, 1900. Lakarra 1994c (hiztegia, gehi euskara-frantsesa ordenako bihurketa eta barneko indizea).
Pierre Urte (1715), Dictionarium Latino cantabricum. Urkizu 1989.
P. Duhalderen hiztegi galdua (XVIII. ea.?): ik. Lakarra 1992b: 282 eta 1993.
Manuel Larramendiren etimologi zerrenda (1728), "De las etymologías de las voces castellanas", in De la antigüedad y universalidad del Bascuenze en España: de sus perfecciones y ventajas sobre otras muchas Lenguas, Demonstración previa al Arte que se dará a luz desta Lengua, Salamanca: García de Honorato, 49-105. Jatorrizko argitalpena: Sancho el Sabio Fundazioa, ATV 02790. Argitalpen modernoa (Ediciones Vascas, Bilbo, 1978) ez da fidagarria.
Martin Harriet (1741), Gramatica escuaraz eta francesez, composatua Francez hitzcunça ikhasi nahi dutenen faboretan, Baiona: Fauvet. Lakarra 1994a (hiztegiak, gehi bihurketa).
"Dictionarioa escuaraz eta francesez, çoiñetan hasten baitire hitzçac Escuaratic" (1741: 268-323) (Frantsesez)
"Dictionarioa francesez eta Escuaraz" (1741: 324-440) (Frantsesez)
Larramendiren hiztegia (1745)Hiztegi Hirukoitza (jatorrizko izenburua, gaztelaniaz: Diccionario Trilingüe del Castellano, Bascuence, y Latin) Manuel Larramendi idazlearen hiztegia da, Larramendiren hiztegia izenaz ere ezaguna, Donostian (Gipuzkoa) 1745ean argitara emana. Bere garairako, lan erraldoia izan zen, bi liburukitan plazaratua.
Pierre LhanderenDictionnaire basque-français (Dialectes Labourdin, Bas-Navarrais et Souletin) - Tome 1 (1926); bere lanik ezagun eta erreferentzialena.
Aranzazu-Oñatiko eta inguruko euskal hiztegia (El vocabulario vasco de Aranzazu-Oñate y zonas colindantes) liburua Kandido Izagirreren ikerketa-lanaren emaitza da. Egilea 1967an hil ostean plazaratu zen nahiz eta erabat osatu ez izan. Argitalpena, Izagirreren omenez, Luis Villasantek paratu zuen 1970an, horretarako sarrera interesgarria eginez. Argitalpena Anuario de Filogia vasca Julio de Urquijo aldizkariak burutu zuen. 1994an Oñatiko Udalak edizio berri bat plazaratu zuen.[6]
Euskara batuaren lehen hiztegi handiak 1977an hasi ziren plazaratzen. Xabier Kintanaren ekarpena oso nabaria izan zen. 1970ean, Gabriel Arestirekin batasunerako oinarrizko hitzak biltzen zituen Batasunaren kutxa izeneko argitalpenean. Gero, oso ezagun eta erabiliak izan ziren hiztegiak atera zituen hurrengo urteetan, gero eta osatuagoak izan ziren, Kintanak berak bakarrik paratuta edo elkarlanean:
Euskalterm. Urtetan egindako hiztegi terminologiko guztiak banku terminologiko batean sartu ziren. Honela, 1986an Euskalterm terminologia-bankua sortu zen bere baitan.
↑Plazido Muxika: Diccionario vasco-castellano, Mensajero, Bilbo, 1981. Hitzaurrean aipatzen ditu hiztegi horretan eta 1965ekoan erabili zituen iturriak.
Agud, M. & K. Mitxelena (arg.) (1958): N. Landuchio. Dictionarium linguae cantabricae (1562), (ASJU-ren gehigarriak, 1). Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
Arriolabengoa, J. (2008), Euskara Ibarguen-Cachopin kronikan. Testu zaharren ediziorako kontribuzioa, Bilbo: Euskaltzaindia - BBK Fundazioa.
Bilbao, G. (1991a): ikus Deen 1937.
Bilbao, G. (1991b): "Larramendiren garaikide bat: zenbait xehetasun Joanes Etxeberri Sarakoaz", ASJU 25:3, 751-768.
Bilbao, G. (1992): "Pouvreauren hiztegi laukoitza", ASJU 26:2, 341-389.
Deen, N.G.H. (1937): Glossaria duo Vasco-Islandica, Paris/Amsterdam. G. Bilbaoren itzulpen eta argitalpena, ASJU 1991, 17-106.
Dubarat, V. (1914): "Le dictionnaire basque et les rudiments du P. Dominique Bidegaray", RIEV 8, 6-16.
Etxagibel, J. (2008): "Silvain Pouvreauren hiztegiaren iturriak eta testukritikaren metodologia", ASJU 42:2, 69-118.
Etxagibel, J. (2010): "Silvain Pouvreauren hiztegiaren iturriak eta testukritikaren metodologia II. Voltoire-ren hiztegiak", ASJU 44:2, 221-278.
Garate, J. (1961): "Juicios y glosario vasco-latino de Buenaventura Vulcanius", Euskera 6, 239-245.
Gavel, H. (1922): "Un pélerin de Saint-Jacques au Pays Basque a la fin du XVe siècle", GH 2, 382-390, 450-453 eta 579-588.
Kerejeta, M.J. (1991): "Oihenart Silvain Pouvreauren hiztegian", ASJU 25:3, 865-899.
Knörr, H. & K. Zuazo (1998): Arabako euskararen lekukoak. Ikerketak eta testuak. El euskara alavés. Estudios y textos, Vitoria-Gasteiz: Eusko Legebiltzarra - Parlamento Vasco, 201-334.
Lakarra, J.A. (1992): "Larramendirekin aurreko hiztegigintzaren historiaz: aztergai eta gogoeta", in Lakarra (arg.), Manuel de Larramendi. Hirugarren mendeurrena (1690-1990), Andoain: Andoaingo Udala-Euskaltzaindia-Gipuzkoako Foru Aldundia-Eusko Jaurlaritzako Kultura Saila, 279-312.
Lakarra, J.A. (1993): XVIII. mendeko hiztegigintzaren etorkiez, Gasteiz: EHUaren tesi argitaragabea.
Lakarra, J.A., (1994a): "Harrieten Gramatikako hiztegiak (1741)", ASJU 28:1, 1-178.
Lakarra, J.A. (1994c): "Euskal hiztegigintzaren historiarako: III. Urteren Gramatikako hiztegia", ASJU 28:3, 885-914.
Lakarra, J.A. (1995): "Pouvreauren hiztegiez eta hiztegigintzaren historiaz", ASJU 29:1, 3-52.
Lakarra, J.A. (1997): "Hizkuntz eskuliburuen tradizioa Euskal Herrian: I. L’interprect ou Traduction du François, Espagnol & Basque (~1620)", ASJU 31:1, 1-66.
Lakarra, J.A. (1999): "L’interprect ou traduction du françois, espagnol & basque (~1620): II. Elkarrizketak”, ASJU 33:2, 493-568.
Mañaricua, A.E. (1970), "Los vascos vistos en dos momentos de su historia", in I Semana Internacional de Antropología Vasca I, Univ. de Deusto, LGEV, 263-303.
Martínez de Madina, E. (1998): "Landuchioren hiztegi iraulia, euskara-gaztelania", in Knörr & Zuazo (arg.), 335-465.
Mitxelena, K. (1964): Textos Arcaicos Vascos, Madril: Minotauro.
Mitxelena, K. (1970): Estudio sobre las fuentes del Diccionario de Azkue, Bilbo: Centro de Estudios Históricos de Vizcaya.
Pérez, L. (1909): "Los franciscanos en el Extremo Oriente. (Noticias bio-bibliográficas)", RIEV III, 17-23.
Sarasola, I. (1983): "Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos", ASJU 17, 69-212.
Trask, R.L. & Coates, R. (2006): "A new early source of Basque: the Willughby glossary of 1664", Transactions of the Philological Society 104:3, 331-393.
Urgell, B. (2000): Hiztegi Hirukoitza-ren osagaiez, Gasteiz: EHUko tesi argitaragabea.
Urkizu, P. (1986): "Euskara XVI-XVII. mendeetako zenbait idazle atzerritarrengan", ASJU 20:2, 343-350.
Urkizu, P. (1989): Pierre d'Urteren hiztegia. Londre 1715, 2 lib., Donostia: Mundaiz.
Urquijo, J. (1907): Obras vascongadas del doctor labortano Joannes D’Etcheberri (1712) con una introducción y notas por Julio de Urquijo e Ibarra, Paris. Berrarg. faks. RIEV XXVIII, Bilbo, 1976.
Urquijo, J. (1909): "Las citas del Diccionario de Pouvreau", RIEV III, 504-519.
Urquijo, J. (1910): “Notes d’Oihenart pour le Vocabulaire de Pouvreau”, RIEV IV, 220-232.
Videgain, C. (2000), Voltoire [berrargit.] : L’Interprect ou traduction du françois, espagnol & basque (Lyon, 1620), Paue.
Wolf, H.J. (1996): Las glosas emilianenses, S. Ruhstaller-en gazt. itzulp., Sevilla: Univ. de Sevilla.
Zelaieta, A. (1988): "Rafael Micoleta Çamudio: Modo breve de aprender la lengua vizcayna", Eusko Ikaskuntza, Hizkuntza eta Literatura 7, 133-214.
Zulaika, J.M. (2009): "El euskara en la obra de Edward Lhuyd (1660-1709)", Oihenart 24, 237-256.