Kazikismo

Kazikismoa, XIX. mendetik XX. mendeko zati handi batera arte latinoamerikan eta Espainian indarrean egon zen gobernu sistema distortsionatua izan zen. Gobernu mota horretan, buruzagi politiko bakar batek gizarte osoaren domeinua zeukan, "klientelismo politiko" deitutakoa. Sistema politiko honek latinoamerikan izan zuen indar gehiena.

Espainian eta latinoamerikan "kazike" termino peioratiboak legez kanpo bezero-sareen ahalmena zuten pertsonei erreferentzia egiteko erabili ohi zen. Sasoi hartan, kazikeek, landa-eremuetako pertsona ospetsu eta boteretsuak zirenak, nekazariak guztiz menderatzen zituzten, eta haien iritzi politikoak inposatzen zizkieten.

Kazikeek haien bezeroen bozkak kontrolatzen zituzten, eta horri esker, politikoekin negoziatu zezaketen, alderdi politiko nagusien oinarriak finkatzeko. Sistema hori, "demokrazia" funtzional gisa gauzatzen zen, baina ez zen herriaren gobernua, herritarrek ez baitzuten erabakitzeko ahalmenik.

Kazikismoaren Jatorria

«Fauna nazionala: Don Cacique», Exoristo Salmerón «Tito» egina, El Gran Bufón-en, 1912

Hedaduraz, termino hau herri edo hiri bateko oligarkia izendatzeko erabiltzen da, eta, historikoki, Espainian XIX eta XX. mendeen artean garatutakoa sistema politiko eta ekonomikoari egiten dio erreferentzia.

Jatorriari dagokionez, “kazike” (cakchiqueles hitzetik eratorritako terminoa) Caribeko eta Erdialdeko Amerikako tribu indigenetako buruzagiei erreferentzia egiteko erabilitako terminoa zen, konkretuki, Antilletako komunitate tainoei. XV. mendean, Amerikara iritsi ziren espainolek terminoa komunitate indigena guztietara zabaldu zuten eta “kazikeak” tribuen eta kolonizatzaileen arteko bitartekariak bilakatu ziren.

Herrixkak tribu- eta lurralde-antolamenduaren oinarrizko elementua ziren, eta 600 pertsona baino gutxiagoz osatuak zeuden. Herrixka hauetan “kazikeak” agintzen zuen, buruzagiak izendatzeko erabilitako antillar hitza, espainiarren hedapenaren ondoren Amerika kolonial osora hedatu zena. Kazikeen artean maila desberdinak zeuden; batetik, herri txiki bat zuzentzen zuten kazikeak zeuden, eta bestetik, eskualde zabalak menperatzen zituztenak.

Espainiak Latinoamerikan zuzendutako kazikeen gobernu garrantzitsuenen artean, hurrengo hauek ziren nagusi: XV. mendearen amaieran, Marién kazikazgoa nabarmendu zen, Guacanagarí buruzagi bezala zuena; Xaraguá, Behechio eta Anacaona nagusi gisa zituena; Maguana, Caonabók zuzendua; Maguá, Guarionexen boterepean oso emankorra zen eremua, eta, azkenik, Higanama buru zuen Higey kazike-sistema.

Jauntxoek, izaera erlijiosoko kontseilu batean hartzen zituzten komunitateari eragiten zioten erabakiak, zeinean jauntxoak “jainko tainoen” borondatea herritarrei jakinarazten zien.

Mende batzuk beranduago, XIX. mendean, Amerikan emandako independentzia gerrek kazikismoak eragin zituzten. Gatazka hauek tokian tokiko liderren buruzagitzaren pean eraman ziren aurrera, herriaren sostengua, oinarri ekonomikoa eta plan politiko konkretu batekin.

Termino hau mespretxuzko izaerarekin iritsi zen penintsulara, “Diccionario de autoridades” (1729) liburuan. Hiztegi horretan honela definitzen zen «kazike» terminoa: «basailudun gizona, edo Indioen Herrietako nagusia», baina honako hau gehituz: «herri edo errepublika bateko lehena, aginte eta botere gehien duena, eta bere harrokeriagatik beheragoko guztiei beldurra eta obedientzia ezarri nahi diena». Horrela, terminoa komunitate batean influentzia eta botere gehiegi zuten pertsonei aplikatzen hasi zen, eta «cacicada» terminoa zabaldu zen, «bidegabekeri» eta «gehiegikeri» terminoen sinonimo gisa.

Hala ere, «kazikismo» terminoa Berrezarkuntzako erregimen politikoari buruz hitz egiteko erabilia izan den arren, José Varelak, 1845. urtearen inguruan ezartzen du kazikismoaren sistemaren sorrera. Horrekin batera, Varela Ortegak honako hau azpimarratzen du: «Kazikismoa ez zuen Canovasek asmatu. Berrezarkuntzan zehar, orden eta adostasun gehiagorekin zabaldu zen, hor dago diferentzia. Baina 50eko hamarkadatik, eta gehien bat, 60ko eta 70eko hamarkadetan (XIX. mendekoak), gobernuak hauteskundeetan esku hartzen zuen, hautesle ez etorri baten tokia hartuz. Horrela, alderdien erakundeek helburu alderdikoiekin erabiltzen zuten administrazioa, Berrezarkuntzan zehar gertatu zen bezala».

Carmelo Romero Salvadorren hitzetan, Isabel lI.aren erreginaldiako erregimen politikoa «legez oligarkikoa eta praktikan kazikismoan oinarritutakoa izan zen. Izan ere, egindako hogeita bi hauteskundeetatik, ia guztiak horiek deitutako alderdi berak irabazi zituen».

Klientelismoa

Kazikismoa latinoamerikan urte luzez izan zuen nagusitasuna, forma aldatzen joan arren. Izan ere, liderrak kazike izatetik buruzagi

Romanones kondearen karikatura satirikoa, «bere irudi eta antzerako diputatu probintzialak fabrikatzen», «hauteskunde-masatik» abiatuta, Moyak egina (Gedeon, 1911)

izatera pasa ziren, boterea lortzeko herriaren sostengua bilatzen jarraitzen zutenak.

Horrela, kazikismoa klientelismoarekin batera gauzatu ohi zen, hau da, alderdi politikoaren zein agintariaren alde egiten zuten pertsonak onurak lortzen zituzten. Era horretan, kazikeak boterea bere esku mantentzen saiatzen zen, bere burua mesias gisa aldarrikatzera ailegatuz.

Manuel Suarez Cortinak, Varela Ortega eta Romero Salvadorrekin bat dator honako hau esaten duenean: «klientismoan oinarritutako harreman politikoak jada irmoki ezarriak zeuden XIX. mendeko erdialdetik Espainia isabelinoan», eta seiurteko demokratikoak ez zituela ezabatu. «Berrezarkuntzako sistema politikoa ezarri zenean, klientelismoaren garapenak jada ibilbide luzea zuen Espainian».

Diktadura frankistan zehar, jauntxoak familien biziraupenerako alderdi garrantzitsuenei buruz erabakitzeko ahalmena zuen, tresna ekonomiko eta politikoen gainean zuen kontrolari esker. Horrela, sare klientelar bat sortu zuen, mesedeen edo indarkeriaren bidez.

Espainian, oraindik ere, diktaduran zehar nagusi izan zen jauntxokeriatik eratorritako egitura klientelarrak daude, baina kopuru txikiagoan eta forma demokratikoagoekin.

Hala ere, gaur egun, demokrazia aurreratuenen berezko klientelismo politikoak gizartearen eboluzioa bideratzea bilatzen du, guztion onerako edo beste era batera esanda, Stokesek, Dunningek, Nazarenok eta Bruscok beren «Brokers, voters, and clientelism: The puzzle of distributive politics» lanean adierazten duten bezala, herritarrek beren eskubideak defendatzen dituzte ikuskera ideologiko batean oinarrituta, politika publikoak kolektibitatearen interesera bideratuz, eta ez baliabideak interes partikularren alde banatuz.

Kazikismo Motak

XIX. mendean eta XX. mendeko zati handi batean, herrialde hispanikoetan, jauntxoek eta kazikeek herria edo hiritarrek baino askoz ere garrantzia gehiago zuten. Politikaren benetako eragileak ez ziren hiritarrak, baizik eta gizon boteretsuak, beren zereginetan laguntzen zieten eta era guztietako loturek lotzen zituzten beste gizonen laguntzaz.

Kazikeen boterea herentziazkoa edo konkisten bidez lortutakoa izan zitekeen, eta «bozkak» lortzen zituzten haien jarraitzaileen leialtasunari esker. Kazikismoan oinarritutako sistema politikoetan, gizona ez da gizabanakoa bezala ikusten, talde bezala baizik. Talde horren arauei jarraituz, herritarra bere taldearen dogmak jarraitzera behartua dago, eta horrela kazikeak «bozkak» lortzen ditu, gizabanakoa talde legegiletik desagertzen baita.

Kazikismoaren maila gorena elite tradizionaletako kideek osatzen zuten (noblezia espainiarra edo patriziatu kreolak), haien ahaide, lagun eta bezero sare handiez baliatuz. Horrela, herriak haien menpe zeuden, eta jarduera ekonomiko oparoa (lurrak, meategiak…) zuten. Horretaz gain, titulu militarrak izan ohi zituzten, eta kasu askotan baita armadak ere.

Beste testuinguru batean, kazikeak etnia indigena handien buruzagiak ziren:  tribu indigena koherente eta autonomoetako agintariak. Esaterako, Mexikoko Sonorako yakiak edo mayoak, zeinekin gobernuak tratatua baitzuen eta tokiko familia handiek haiekin bat egiten baitzuten.

Armen indarrean oinarritutako botereak indar horren jatorriaren arabera bereizten dira, hau da, gizartetik edo Estatutik datorrenaren arabera. Lehenengo kasuan, boteretsuek beraiek kontrolatzen dituzten gizarte zatiak mugiarazten eta armatzen dituztenean, "caudillismoa" deritzogu. Bigarren kasuan, aldiz, indar armatuak oraindik Estatuarenak direnez, "pretorianismoa" dei genezakeenaren eremuan gaude.

Kazikismoaren Eboluzioa Espainian

Kazikismoa Berrezarkuntzan

Kazikismoaren mapa Espainian.

Espainian kazikismoa 1874 eta 1931 urteen artean eman zen, Espainiako borboien berrezarkuntza garaian, Alfonso XII.aren eta Alfonso XIII.aren erregealdietan. Garai hartan, Etxe Borboitarrak boterea berreskuratu zuen, eta kazikeen eragina zuen hauteskunde-sistema bat ezarri zuen oinarri gisa.

Kazikeak alderdietako lekuko buruzagiak ziren, eta haien interesen arabera bozkaketen emaitzak manipulatzen zituzten. Horretarako, prozesu administratiboengan zuten kontrola erabiltzen zuten, erroldan hildako pertsonak sartzea bezalako baliabide ilegalak erabiliz. Horrela, hauteskunde-iruzurra eramaten zuten aurrera.

Kazikismoa XIX. mendean

Kazikismo hitza Berrezarkuntzaren erregimen politikoaren garaian erabiltzen hasi zen arren, 98ko hondamendiaren ondoren zabaldu zen haren erabilera. Dagoeneko, 1898an, Santiago Alba liberalak jauntxokeria jasanezinari egotzi zion errua.

1901ean, Madrilgo Ateneoak Espainiako erregimen soziopolitikoari buruzko inkesta-eztabaida ireki zuen, eta hirurogei politikari eta intelektual inguruk parte hartu zuten. Eztabaida eragin behar zuen txostena Joaquin Costa birgenerazionistak idatzi zuen, eta izenburu hau zuen: “Oligarquía y caciquismo como la forma actual de Gobierno en España. Urgencia y modo de de cambiarlo”. Costak berak zioenez, Espainian “ez dago parlamenturik ez alderdirik, oligarkiak baino ez daude”, “gutxiengo bat, agintean dagoen gutxiengo bereko langileen beste interesik gabe”. Oligarkia horren “plan nagusia” primateak ziren (Madrilen kokatutako politikari profesionalak, boterearen erdigunea), eta “lurralde osoan barreiatutako lehen, bigarren edo hirugarren mailako jauntxoen” sare zabal batean oinarritzen zen.

Kazike handien “primateak” eta tokiko kazikeen arteko lotura gobernadore zibilek osatzen zuten. Costak bere txostenean azpimarratzen zuen “oligarkia eta jauntxokeria” ez zirela sistemaren salbuespenezko kasuak, baizik eta “araua, Erregimena bera” osatzen zutela. Inkesta-eztabaidan parte hartu zuten ia guztiak ados egon ziren ondorio horrekin, eta gaur egun arte izan dute eragina. Carmelo Romero Salvadorrek adierazi duenez, “Costaren binomioa, historiako liburuen eta eskuliburuen izenburu bihurtua, mende bat baino gehiago geroago, berrezarkuntzaren aroa ezaugarritzeko erabiliena izaten jarraitzen du.”

1960ko eta 1970eko hamarkadetan oso erabilia izan zen unibertsitate-eskuliburu ezagun batean, Jose María Joverrek honako hau idatzi zuen Berrezarkuntzaren erregimenari buruz:

“Beraz, Konstituzioaren testu idatzian aurreikusitakoa ez den errealitate konstituzional baten aurrean gaude. Izatezko bi erakundetan oinarritutako errealitatea. Alde batetik, oligarkia edo gutxiengo politiko agintari baten existentzian, bi alderdietako gizonez osatua (ministroak, senatariak, diputatuak, gobernadore zibilak, egunkarien jabeak … ) eta lotura estua duena bai bere erauzketa sozialagatik, bai gizarte-talde erretoreekin (lurjabeak, odoaren noblezia, negoziazioaren burgesia … ). Bestalde, landa-inguruneko jaurerrien biziraupen moduko batean, non herriaren edo herrixkaren figura batzuek, beren botere ekonomikoagatik, funtzio administratiboagatik, prestigioagatik edo oligarkiatik gertu duten “eraginagatik” nabarmentzen direnek, zuzenean kontrolatzen dituzten giza talde zabalak; jauntxoen biziraupen horri jauntxokeria deituko zaio. Madrilen “politikaria”; eskualde bakoitzean “jauntxoa”; probintzia bakoitzeko hiriburuan gobernadore zibila, bataren eta bestearen arteko lotura gisa, sistemaren benetako funtzionamenduan funtsezkoak diren hiru piezak dira“.

Manuel Suarez Cortinak adierazi duenez, Costak eta Errestaurazio sistemako kritikoek, hala nola Gumersindo eta Azcaratek, “Berrezarkuntzaren funtzionamendu politikoa feudalismo berri moduko bat zela uste izan zuten, non herritarren borondate politikoa usurpatzen zen, boterea zutenen mesedetan: benetako borondate nazionala hauteskunde-iruzurraren eta ustelkeriaren bidez urratzen zuen oligarkia bat” eta “interpretazio-ildo hori sendotzen joan zen espainiar historiografia marxista zein liberalean”.

Costaren analisiaren antzeko interpretazio bat egin du Joaquín Romero Maurak, Feliciano Monterok aipatua, eta bat dator esatean luzaroan hedatuena izan zela Berresarkuntzaren Espainiako jauntxokeriaren fenomenoa azaltzeko. Romero Mauraren arabera, Costak eta haren interpretazio-ildoari jarraitu diotenek uste dute jauntxokeria dela “oligarkia lurjabe eta finantzarioek egindako kontrol ekonomikoaren isla maila politikoan”, hautesle “anestesiatua” edo desmobilizatua izateak errazten duena, herrialeko eskualde geografikoen garapen ekonomikoaren eta gizartaratze-mailaren ondorioz” (komunikazio eskasak, ekonomia itxiak, analfabetismo-maila handiak … )

1970eko hamarkadaren hasieran, historialari batzuk (Joaquín Romero Maura, José Varela Ortega eta Javier Tosell) jauntxokeriari buruzko egindako azterlanetan ikuspegi berri bat hartu zuten, egun nagusi dena Manuel Suárez Cortinaren arabera, elementu erabat politikoak nabarmentzen dituena eta “jauntxokeria patroi/bezero harremanen emaitza gisa” ulertuta.

Suárez Cortinaren arabera, “interpretazio honen elementu bereizgarrienek patroi/bezero harremanen izaera estraekonomikoa nabarmentzen dute, hautesleen desmobilizazio orokorra, landa-osagaiak hiri-osagaien aurrean duten pisua, harremanen jatorriaren aniztasuna eta patroi eta bezeroen arteko elkartrukeak une eta leku desberdinen arabera; azken-batean, patroitza-harremanetan nagusi diren ezaugarri esanguratsuenak”.

Funtzionamendua

Feliciano Monterok, Joaquín Romero Maura aipatuz, adierazi du kazikearen funtsezko eginkizuna, normalean lanpostu ofizialik ez duena eta sarritan potentatua ere ez dena, Administrazioaren eta haren “bezeroen” artean “bitartekari” izatea litzatekeela, asko eta gizarte-klase guztietakoak baitira, eta haren interesak legez kanpoko bitartekoen bidez sistematikoki asetzen saiatzen baitira “kazikismoa legez kanpokoa da”. “Banakako onuradunen edo mesedeak jasotzen dituztenen artean daude bai soldadutzatik salbuestea lortzen dutenak, bai zerga-aberastasunaren beheranzko ebaluazioa lortzen dutenak. Bestalde, herri osoarentzat lortutako onurak daude (errepide bat, trenbidea igarotzea, eskola-erakunde bat …), edo talde sozial eta ekonomiko jakin baten interesen kudeaketa. Talde horren aurrean jauntxo bat jartzea komeni da, bere posizioa sendotzeko.

“Jauntxoak, liberalak edo kontserbadoreak, bere kontroletik eratorritako eragina du herrian administrazio-egintzen gainean; kontrol hori administrazioari zuzenbidearen aurkako egintzak ezartzearen arabera gauzatzen da; jauntxoak gobernuekiko duen immunitatea bere alderdiko tokiko burua izateagatik dator …”, adierazi du Romero Maurak, Monterok aipatuta. Bere jarduna maximarekin laburbiltzen zen: “legeak agintzen du etsaiarentzat eta adiskidearentzat mesedeak”.

Kazikeak estatuaren, probintzien eta udalerriaren jurisdikzioari dagozkion gauzak banatzen ditu, eta bere nahiaren arabera banatzen ditu. Administrazio horietan jarria, eraikitzeko baimenak edo saltokiak irekitzeko edo mota guztietako lanbideetan aritzeko baimenak, murrizketak edo legezko betebeharren salbuespenak, eta, gainera, hori guztia egiteko boterea badu, etsaiak kaltetzeko eta lagunak horietatik libratzeko baimena ere badu. Kasu batzuetan, dirutza pertsonala duen kazikeak bere poltsikotik ordainduz kontzesioak egin ditzake, baina normalean kazikeak administrazio-mesedeak bideratzen ditu. Beraz, jauntxokeriak, legezkontrakotasunez sustatzen da. Jauntxoak ziurtatu behar du bizitzarako edo herriko pertsonentzat garrantzitsuak  diren erabaki administratibo eta judizial sorta oso bat bera konbentzitzen duten irizpide antijuridikoen arabera hartzen dela. Joaquín Romero Maura

Interpretazio-ildo horri jarraituz, Feliciano Monterok “administrazio zentralaren eta herritarren arteko bitartekari” gisa ezaugarritu du jauntxoa, eta, beraz, haren eragina ez da hauteskunde-aldira mugatzen. “Jauntxokeria, batez ere, pertsonen arteko harremanetan (patroia-bezeroa) eta harreman politiko-administratiboetan etengabe eta egunero agertzen den egitura sozial eta politikoaren adierazpen logikoa da”. Berrezarkuntzaren garaiko epaile batek honela definitu zuen jauntxokeria: “herrietan, eragin politikoaren bidez, Estatuaren berezko funtzioak okertuz edo ustelduz gauzatzen den erregimen pertsonala, partzialtasun edo gizabanako jakin batzuen interes berekoien mende jartzeko”. Horrela, bada, kazikil sistemaren gakoa “administrazioaren kontrolean zegoen”. José Canalejas liberalak, 1910ean Osunako jauntxo boteretsu bati buruz ari zela, Antonio Maura kontserbadoreari idatzi zion gutun batean esan zuen “ez zutela ezer, maila guztietako goi-funtzionarioekiko eragina besterik ez, gobernuari jaramonik egin gabe era guztietako harrapaketak egiten baitzituzten”. José Varela Ortegak honako hau ondorioztatu du: “jauntxoa da administrazio-aparatua bere probetxurako eta bere bezeroen onurarako manipulatzen duen alderdiburua”.

Berrezarkuntzan, legeen letra ez zetorren bat praktika politikoekin, are gutxiago hauteskundeetakeokin, maiz kontatu da hauteskundeak prestatzeko prozesua. Hori sailkapenarekin hasten zen. Operazio horren bidez, Gobernazio Ministerioak barrutiei dagozkien laukitxoak betetzen zituen, Gobernua babesteko prest zegoen hautagaien izenekin. Hautagai horiek boterean zegoen alderdikoak (Gorteak desegiteko dekretua lortu eta hauteskundeak gehiengo bat eratzeko antolatzen zituena) edo oposiziokoak izan zitezkeen. Izan ere, sailkapena ez zen gobernuaren agindua soilik, indar politikoen arteko negoziazio neketsuen emaitza baizik. Izan ere, Ministroen Kontseilua kontrolatzen zuen alderdi berean joera desberdinak izaten diren, hainbat bezerotako armadaburuek ordezkatuak, eta horiek parlamentu-eserleku kopuru bat edo beste eskatzen zuten, beren indarren arabera. Alfontso XIII.aren erregealdian bi formazio dinastikoen deskonposizioak liderren kopurua handitu eta sailkapena zaildu zuen.

Madrilen egiten zen sailkapenaren ondoren, negoziazioek tokiko mailan jarraitzen zuten, probintzia bakoitzeko botere zentralaren ordezkariaren bidez, hau da, gobernadore zibilaren bidez. Gobernadoreak bere eskumeneko jauntxoekin akordioa lortu nahi zuen, haren emaitzak Ministerioaren nahietara egokitzeko. Kazikeek, kargu garrantzitsuak kontrolatzen zituztenek (udaletan, epapitegietan etab.), haien eraginaren arabera jokatzen zuten, eta sarritan gobernuaren ordezkariari inposatzen zioten haren borondatea. Normalena zen udal eta oposizioko epaileek dimisioa ematea ofizialisten alde, baina autoritatea behartuta egon zitekeen beren postuetatik beren borondatez kentzen ez zituztenak kargutik kentzera. Aurrerago, faltsifikazio horiek egitea zailagoa zenez, jauntxo batzuk hilerriko hildakoak inskribatzera iritsi ziren.

Kazikil fenomenoa Granadako probintziako Motril jauntxoaren pasadizoarekin ederki ilustratzen da. Hauteskundeen emaitza iritsi zenean, herriko kasinora eraman zuten. Begira geratu zitzaion, eta, inguruan zain zituen erlijiokideen aurrean, ondorengo hitzak esan zituen:

Gu, liberalok, ziur geunden hauteskundeak irabaziko genituela. Hala ere, Jainkoaren nahia beste bat izan da. Dirudienez, gu, kontserbadoreak, hauteskundeak irabazi ditugunak izan gara.

Sistema kazikilaren amaiera: Primo de Riveraren diktadura eta Bigarren Errepublika

La Flaca astekariaren karikatura satirikoa, hauteskunde-fartsari buruzko ironia egiten duena. Sagasta buru zela, jauntxoen, sikarioen, ordena publikoko indarren, nekazari eta langile presoen eta boto-paperen manipulazioaren segizioa agertzen da, hildakoei botoa emanez.

Une batzuetan bazirudien iritzi publikoak oligarkiaren zirkulu politikoa hautsi egingo zuela, gizonezko sufragio unibertsal maskulinoa ezarri zenean bezala (1890), krisi kolonialean (1898) edo Berrezarkuntzaren garaiko azken etapan, txandako alderdiak deskonposatzen zirenean, baina itxaropen guztiek huts egin zuten. Funtsezko aldaketa politikoa nahi zutenek sentitzen zuten ezintasunak Primo de Riveraren estatu-kolpearen (1923) onarpena azaltzen du partzialki. Estatu-kolpe horren programan politika zaharren amaiera eta herrialdearen berrikuntza agertzen ziren lehentasunez. Diktadurak ezarritako helburuen artean, Jauntxokeriaren garaiko minuskula politikoa, bezeroen zerbitzura murriztua, benetako politikarekin ordezkatzea bilatzen zen. Diktadorearen lana Estatua bere hondamenditik mirakuluz aterako zuen mesiatzat hartzen zen ia. Hala ere, erregimen berriak aplikatu zituen kazikismoaren aurkako neurriek iraupen laburra izan zuten: udalak eta aldundiak bertan behera utzi ziren, eta erakunde horien esku utzi ziren probintzia bakoitzeko agintari militarrak, lehenik, eta horretarako bidalitako gobernu-ordezkariak, ondoren. Ordezkari hauek, kasu askotan, kazikeen ordezko bihurtu ziren, edo, jauntxoen erresistentziagatik, haien birsortze lana eragotzi zuten.

1931an Errepublika aldarrikatu izana eta hari erantsita eraman zituen aldaketa demokratikoak hainbat alderditan islatu ziren, hala nola ordura arte baztertuta zeuden joera politikoen erabateko parte-hartzean (alderdi errepublikanoak eta sozialista) eta hauteskunde-legeria bidezkoago eta parte-hartzaileagoa ezartzean. Horrek, zonalde batzuetan, jauntxo-sistemaren behin betiko krisia ekarri zuen, baina beste batzuetan sekularreko menderatze metodo horrek indar osoa gorde zuen, bere bermea ziren eragin pertsonaleko lotura sendoek bizirik iraun baitzuten. Bestalde, nekazaritzaren esparruan boterearen instantzia tradizionalak haien interesen alde antolatzen hasi ziren, egoera berrian lehiatzeko gai ziren alderdien bitartez. Horrela, kontserbadore izateko indar politiko berriak sortu ziren, hala nola, nekazaritzakoak; beste batzuk moderazio-prozesu esanguratsua jasan zuten, erradikalismoa esaterako, eta masa-alderdi garrantzitsuak ere sortu ziren, hala nola CEDA.

Artean

Literaturan, musikan, antzerkian eta pelikuletan ageri egin da, adibidez:

• Pelikula "El profe" , Cantinflas.
• Televisión Nacional de Chilen, "El señor de la querencia".
• Pablo Nerudaren poemetan, "Canto General".
• Arcadio Buendíaren dominioa Macondorengan; "Cien años de soledad", Gabriel García Márquez.
• "Señor Matanza" abestian, Mano Negra taldearena.
• Juan Rulforen "Pedro Páramo" liburuan.
• Felipe Trigoren "Jarrapellejos" liburuan eta izen bereko Antonio Gimenez-Ricoren pelikulan.
• Luis Rodríguez Figueroaren "El Cacique" liburuan.

Bibliografia

• Barreda Fontes, José María, Caciques y electores: Ciudad Real durante la Restauración 1876-1923, Consejo Superior de Investigaciones Científicas- IEM, Ciudad Real, 1986. ISBN 84-00-06319-8
• Carr, Raymond. España, 1808-1975. Barcelona, 1996.
• Dardé, Carlos (1996). La Restauración, 1875-1902. Alfonso XII y la regencia de María Cristina. Madrid: Historia 16-Temas de Hoy. ISBN 84-7679-317-0.
• Montero, Feliciano (1997). «La Restauración (1875-1885)». En Feliciano Montero; Javier Tusell, eds. La Restauración. De la Regencia a Alfonso XIII. Volumen XI. Historia de España-Espasa. Madrid: Espasa Calpe. pp. 1-188. ISBN 84-239-8959-3.
• Peña Guerrero, María Antonia, Clientelismo político y poderes periféricos durante la restauración, Huelva 1874-1923, Universidad de Huelva, 1998.
• Rodríguez Acevedo, José Manuel. Caciquismo y cuestión agraria en Tenerife (1890-1936). Ediciones Idea, Tenerife, 2009 (2 vol.).
• Rodríguez Acevedo, José Manuel. "El caciquismo en la España reciente. El caso de Castilla y León". Aposta, Revista de Ciencias Sociales, n.º 43, octubre, noviembre y diciembre de 2009.
• Romero Salvador, Carmelo (2021). Caciques y caciquismo en España (1834-2020). Prólogo de Ramón Villares. Madrid: Los Libros de la Catarata. ISBN 978-84-1352-212-8.
• Suárez Cortina, Manuel (2006). La España Liberal (1868-1917). Política y sociedad. Vol. 27 de la Historia de España 3er. Milenio, dirigida por Elena Hernández Sandoica. Madrid: Síntesis. ISBN 84-9756-415-4.
• Varela Ortega, José (2001) [1977]. Los amigos políticos. Partidos, elecciones y caciquismo en la Restauración (1875-1900). Prólogo de Raymond Carr. Madrid: Marcial Pons. ISBN 84-7846-993-1.
• Varela Ortega, José, El poder de la influencia: geografía del caciquismo en España: (1875-1923), Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2001. ISBN 84-259-1152-4

Kanpo estekak

• https://www.wikiwand.com/es/Caciquismo_(Espa%C3%B1a)
• Caciquismo y clientelismo político | La Hora Digital
• https://economipedia.com/definiciones/caciquismo.html?nab=1&utm_referrer=https%3A%2F%2Fwww.bing.com%2F
• LOS ORÍGENES SOCIO-CULTURALES DEL CACIQUISMO (unicen.edu.ar)
• https://www7.uc.cl/sw_educ/historia/conquista/parte1/html/h12.html

• Datuak: Q1737501