Mexiko

Mexikoko Estatu Batuak
Estados Unidos de México
Ereserkia: Mexikoko ereserki nazionala
Mexikoko bandera Mexikoko armarria
Geografia
Hiriburua	Mexiko Hiria 19°25′10″N 99°8′44″W
Azalera	1.972.550 km²
Punturik altuena	Citlaltépetl (5.610 m)
Punturik sakonena	Laguna Salada (Mexiko) (−10 m)
Kontinentea	Ipar Amerika
Mugakideak	Guatemala, Belize eta Ameriketako Estatu Batuak
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika federal
Mexikoko presidentea	Claudia Sheinbaum
Legebiltzarra	Congress of the Union (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) American Convention on Human Rights (en) Ameriketako Estatuen Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana Australia taldea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Caribbean Development Bank (en) Central American Bank for Economic Integration (en) Community of Latin American and Caribbean States (en) Conference on Disarmament (en) Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea Energia Atomikoaren Nazioarteko Agentzia FAO G20 Garapenerako Banku Interamerikarra Group of 15 (en) Group on Earth Observations (en) Gurutze Gorria Hegazkineria Zibilaren Nazioarteko Erakundea International Coffee Organization (en) International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies (en) International Fund for Agricultural Development (en) International Trade Union Confederation (en) Interpol Ipar Ameriketako Merkataritza Librerako Hitzarmena Latin American Integration Association (en) Latinoamerikarako eta Kariberako Batzorde Ekonomikoa Lerrokatu Gabeko Mugimendua Mercosur Merkataritza eta Garapenari buruzko Nazio Batuen Konferentzia Merkataritzaren Mundu Erakundea Migraziorako Nazioarteko Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea NASA Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Nazioarteko Olinpiar Batzordea Nazioarteko Ordainketa Bankua Nazioarteko Zigor Auzitegia Nuclear Suppliers Group (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Rio Group (en) Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	124.777.324
Dentsitatea	63,26 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Mestizos in Mexico (en) , indigenous peoples of Mexico (en) , White Mexicans (en) eta afromexikarra
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania Nahuatl Yucatango maia hizkuntza languages of Mexico (en)
Erabilitako hizkuntzak	ikusi gaztelania, Coatzospan Mixtec (en) , Afro-Seminole Creole (en) , Tezoatlán Mixtec (en) , El Nayar Cora (en) , Santa Teresa Cora (en) , Isthmus-Pajapan Nahuatl (en) , Isthmus-Mecayapan Nahuatl (en) , Northern Tepehuan (en) , San Mateo Del Mar Huave (en) , Lowland Tarahumara (en) , Isthmus-Cosoleacaque Nahuatl (en) , Copainalá Zoque (en) , Central Tarahumara (en) , Tepeuxila Cuicatec (en) , Teutila Cuicatec (en) , Mocho’ (en) , Zenzontepec Chatino (en) , Opata (en) , Ayapa Zoque (en) , Temascaltepec Nahuatl (en) , O'odham (en) , Mazaltepec Zapotec (en) , Tetelcingo Nahuatl (en) , Mixtepec Mixtec (en) , Asunción Mixtepec Zapotec (en) , Ayoquesco Zapotec (en) , Central Puebla Nahuatl (en) , Cajonos Zapotec (en) , Mitlatongo-Yutanduchi Mixtec (en) , Chinantec of Tepetotutla (en) , Chimalapa Zoque (en) , Chichicapan Zapotec (en) , Chinantec of Ojitlán (en) , Chinantec of Palantla (en) , Chinantec of Ozumacín (en) , Zoogocho Zapotec (en) , Guerrero Amuzgo (en) , Ometepec Náhuatl (en) , Nuyoo Mixtec (en) , Coyotepec Popoloca (en) , Nuxaá Mixtec (en) , Choapan Zapotec (en) , Chiquihuitlán Mazatec (en) , Coatepec Nahuatl (en) , Coatecas Altas Zapotec (en) , Michoacán Nahuatl (en) , Ozolotepec Zapotec (en) , Ozumatlán Totonac (en) , Pinotepa Mixtec (en) , Chocho (en) , Highland Oaxaca Chontal (en) , Huamelula (en) , Elotepec Zapotec (en) , Quiavicuzas Zapotec (en) , Quiegolani Zapotec (en) , Yatee Zapotec (en) , Quioquitani Zapotec (en) , Petapa Zapotec (en) , Peñasco Mixtec (en) , El Alto Zapotec (en) , Quiatoni Zapotec (en) , Huarijio (en) , Ocotlán Zapotec (en) , Mitla Zapotec (en) , Filomeno Mata Totonac (en) , Highland Chinantec (en) , Güilá Zapotec (en) , Sayula Popoluca (en) , Texistepec Popoluca (en) , Oluta Popoluca (en) , Sierra Popoluca (en) , San Miguel Piedras Mixtec (en) , Guelavía Zapotec (en) , Santa Catarina Albarradas Zapotec (en) , Mixtepec Zapotec (en) , Central Otomi (en) , Guerrero nahuatl, Santo Domingo Coatlán Zapotec (en) , Orizabako nahuatl, Central Nahuatl (en) , Silacayoapan Mixtec (en) , Ixtayutla Mixtec (en) , Tabasco Nahuatl (en) , Ixcatlán Mazatec (en) , Isthmus Mixe (en) , Soyaltepec Mazatec (en) , Cochimí (en) , Tepecano (en) , Mexican Sign Language (en) , Kiliwa (en) , Ixtenco Otomi (en) , Southern Puebla Mixtec (en) , Soyaltepec Mixtec (en) , Tabaa Zapotec (en) , Chichimeca Jonaz (en) , Sochiapam Chinantec (en) , Jalapa Mazatec (en) , Tecóatl Mazatec (en) , Tecpatlán Totonac (en) , Texmelucan Zapotec (en) , Temoaya Otomi (en) , Rincón Zapotec (en) , Tilquiapan Zapotec (en) , San Bartolo Yautepec Zapotec (en) , Tataltepec Chatino (en) , Tilapa Otomi (en) , Chazumba Mixtec (en) , Tidaá Mixtec (en) , Tacahua Mixtec (en) , San Agustín Mixtepec Zapotec (en) , San Baltazar Loxicha Zapotec (en) , Tipai (en) , Tilantongo Mixtec (en) , Tlahuitoltepec Mixe (en) , Tlacolulita Zapotec (en) , Amatlán Zapotec (en) , Totontepec Mixe (en) , Totomachapan Zapotec (en) , Albarradas Zapotec (en) , Aloápam Zapotec (en) , Tututepec Mixtec (en) , Morelos Nahuatl (en) , Usila Chinantec (en) , Lachixío Zapotec (en) , Lachiguiri Zapotec (en) , Chicomuceltec hizkuntza, Ayautla Mazatec (en) , Chiapanec (en) , Lealao Chinantec (en) , Lapaguía Zapotec (en) , Xadani Zapotec (en) , Xanaguía Zapotec (en) , Xanica Zapotec (en) , Yalálag Zapotec (en) , Yatzachi Zapotec (en) , Yatzechi Zapotec (en) , Xicotepec Totonac (en) , Yoloxóchitl Mixtec (en) , Pima Bajo (en) , Loxicha Zapotec (en) , Sierra Otomi (en) , Zacatepec Mixtec (en) , Zacatepec Chatino (en) , Zaachila Zapotec (en) , Zaniza Zapotec (en) , Ch’ol (en) , Sierra Totonac (en) , Chontal Maya (en) , Huehuetla Tepehua (en) , Misantla Totonac (en) , Atatláhuca–San Miguel Mixtec (en) , Tejalapan Zapotec (en) , Ayutla Mixtec (en) , Chigmecatitlán Mixtec (en) , Miahuatlán Zapotec (en) , Cacaloxtepec Mixtec (en) , Apasco-Apoala Mixtec (en) , Sindihui Mixtec (en) , San Vicente Coatlán Zapotec (en) , Guevea Zapotec (en) , Amoltepec Mixtec (en) , Chayuco-Jamiltepec Mixtec (en) , Mazatlán Mazatec (en) , Yavesía Zapotec (en) , Cuyamecalco Mixtec (en) , Chuj (en) , Ixcatec (en) , Huasteko hizkuntza, Wixarika (en) , Lacandon (en) , Mazahua (en) , Mayo (en) , Tubar (en) , Paipai (en) , Isthmus Zapotec (en) , Seri (en) , Tektitek (en) , Pisaflores Tepehua (en) , Papantla Totonac (en) , Tlachichilco Tepehua (en) , Upper Necaxa Totonac (en) , Tojolab'al (en) , Purépecha (en) , zapotekera, Tzotzil, Tseltal hizkuntza, Cocopah (en) , Yucatango maia hizkuntza, Jakaltek (en) , Mam (en) , Yaqui (en) , Mayan Sign Language (en) , Huaxcaleca Nahuatl (en) , Zacatlán-Ahuacatlán-Tepetzintla Nahuatl (en) , Northern Puebla Nahuatl (en) , Western Huasteca Nahuatl (en) , Tlamacazapa Nahuatl (en) , Central Huasteca Nahuatl (en) , Comaltepec Chinantec (en) , Northern Pame (en) , Central Pame (en) , Southern Pame (en) , Southwestern Tepehuan (en) , Eastern Huasteca Nahuatl (en) , Southeastern Puebla Nahuatl (en) , Chicahuaxtla Triqui (en) , Tlahuica (en) , Tlacoatzintepec Chinantec (en) , Yareni Zapotec (en) , San Marcos Tlacoyalco Popoloca (en) , Ipalapa Amuzgo (en) , Eastern Highland Chatino (en) , Yutanduchi Mixtec (en) , Western Durango Nahuatl (en) , Lalana Chinantec (en) , Chiltepec Chinantec (en) , Tepinapa Chinantec (en) , Valle Nacional Chinantec (en) , Western Juxtlahuaca Mixtec (en) , Jamiltepec Mixtec (en) , San Juan Colorado Mixtec (en) , Santa Maria Del Mar Huave (en) , Tamazola Mixtec (en) , San Dionisio del Mar Huave (en) , San Juan Atzingo Popoloca (en) , Tijaltepec Mixtec (en) , Huitepec Mixtec (en) , San Francisco Matlatzinca (en) , Michoacán Mazahua (en) , Yosondúa Mixtec (en) , Northwest Oaxaca Mixtec (en) , San Miguel El Grande Mixtec (en) , Tlazoyaltepec Mixtec (en) , Northern Oaxaca Nahuatl (en) , Sinicahua Mixtec (en) , Santa Lucía Monteverde Mixtec (en) , Highland Puebla Nahuatl (en) , Itundujia Mixtec (en) , Northern Tarahumara (en) , Southwestern Tarahumara (en) , Itunyoso Triqui (en) , Copala Triqui (en) , Southern Rincon Zapotec (en) , Alacatlatzala Mixtec (en) , Rayón Zoque (en) , Sierra de Juárez Zapotec (en) , Nopala Chatino (en) , Coyutla Totonac (en) , Southeastern Tepehuán (en) , Francisco León Zoque (en) , Western Highland Purepecha (en) , Eastern Durango Nahuatl (en) , Santa María La Alta Nahuatl (en) , Tlacoapa Me'phaa (en) , Kickapoo (en) , Querétaro Otomi (en) , Mezquital Otomi (en) , San Francisco del Mar Huave (en) , Juquila Mixe (en) , North Central Mixe (en) , Yucuañe Mixtec (en) , Tenango Otomi (en) , Northern Tlaxiaco Mixtec (en) , Azoyú Me'phaa (en) , Malinaltepec Me'phaa (en) , San Felipe Otlaltepec Popoloca (en) , Juxtlahuaca Mixtec (en) , Alcozauca Mixtec (en) , Texcatepec Otomi (en) , Coatlán Mixe (en) , Ocotepec Mixtec (en) , Mazatlán Mixe (en) , San Luís Temalacayuca Popoloca (en) , Acatepec Me'phaa (en) , Western Highland Chatino (en) , Atatláhuca Mixtec (en) , San Juan Teita Mixtec (en) , Mezontla Popoloca (en) , Peñoles Mixtec (en) , Santa Inés Ahuatempan Popoloca (en) , Quetzaltepec Mixe (en) , Metlatónoc Mixtec (en) , San Pedro Amuzgos Amuzgo (en) , Southeastern Tarahumara (en) , Huautla Mazatec (en) , Sierra Negra Nahuatl (en) , Akateko (en) , Mazatecan (en) eta ingeles
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,243 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	4.330.276 (2012)
Bizi-itxaropena	77,118 (2016)
Giniren koefizientea	45,4 (2020)
Giza garapen indizea	0,758 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	1.149.918.794.765,7 $ (2017)
BPG per capita	8.910 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	2.409.659.967.080 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	18.655,922 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2,3 % (2016)
Erreserbak	175.469.669.183 $ (2017)
Inflazioa	3,4 % (2016)
Historia
1810	Doloresko Garrasia, Declaration of Independence of the Mexican Empire (en)
1820(e)ko hamarkada
1821	Declaration of Independence of the Mexican Empire (en)
1836	Erdialdeko Amerikako Probintzia Batuak
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+52
ISO 3166-1 alpha-2	MX
ISO 3166-1 alpha-3	MEX
Ordu eremua	ikusi Erdialdeko Ordu Estandarra Jalisco, Veracruz, Oaxaca, Puebla, Tlaxcala, Michoacán, Guerrero, Nuevo Leon, Querétaro, Coahuila de Zaragoza, Guanajuato, Aguascalientes, Tamaulipas, Hidalgo, Yucatán, Campeche, San Luis Potosí, Colima, Durango, Tabasco : Ozeano Bareko ordu-eremua Kalifornia Beherea : Mountain Time Zone (en) Nayarit, Sinaloa, Chihuahua, Hego Kalifornia Beherea : Ekialdeko Ordu-eremu Quintana Roo
Elektrizitatea	127 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.mx
gob.mx

Mexiko (nahuatlez: Mexihco^{IPA:/meːˈʃiʔko/}; gaztelaniaz: México, /ˈmexiko/ ahoskatua), izen ofiziala Mexikoko Estatu Batuak (gaztelaniaz: Estados Unidos Mexicanos), Ipar Amerikako hegoaldeko estatua da, Ozeano Barearen eta Ozeano Atlantikoko Mexikoko Golkoaren artean dagoena. Iparraldean Ameriketako Estatu Batuak ditu, eta hegoaldean Guatemala eta Belize. 1.964.375 kilometro koadroko eremua du, eta 2015ean 119,5 milioi biztanle zituen. Beraz, estatu hispanofono populatuena da. Hiriburua Mexiko Hiria da, munduko bigarren hiririk populatuena.

Geografia

Mexikoko mapa topografikoa

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko geografia»

Mexiko Ipar Amerikako hegoaldean dago. Geologiaz, Yucatán penintsula (estatuaren % 12) Erdialdeko Amerikan dago, bien arteko banaketa Tehuantepec istmoa baita. Hala ere, geopolitikaz, Mexiko ez da Erdialdeko Amerikako herrialdetzat jotzen, Belize eta Guatemala ez bezala.

Mugak

Mexiko 1.964.375 kilometro koadro luze-zabal da, 6.000 kilometroko koadro inguruko uharteak barne. Uharteok Ozeano Barean (Guadalupe eta Revillagigedo), Mexikoko golkoan eta Karibe itsasoan daude. Iparraldean 3.141 kilometro muga du Estatu Batuekin, eta hego-ekialdean 871 kilometro Guatemalarekin eta 251 kilometro Belizerekin. Ekialdean, Mexikoko golkoa eta Karibe itsasoa ditu, eta hegoalde eta mendebaldean Ozeano Barea.

Erliebea

Citlaltépetl elurtua, Mexikoko mendirik garaiena

Mexikoko lurraldea menditsua da, baina alde handiak ditu toki batetik bestera. Bi mendilerrok zeharkatzen dute herrialdea ipar-hego, Ekialdeko Sierra Madre eta Mendebaldeko Sierra Madre, Estatu Batuetako Mendi Harritsuen jarraipena. Bi mendilerro horien artean goi-ordoki zabal bat dago, Mexikoko goi-lautada, lurraldearen hiru laurden hartzen dituena. Goi-ordoki horretara iristen diren ibai batzuen ura ez da itsasora iristen, hango sakonuneetan geratzen baita. 900-1.200 metroko garaiera du iparraldean, eta 2.000-2.700 metrokoa hegoaldean.

Beste mendikate batek, Zeharkako Sumendi-ardatzak, alderik alde zeharkatzen du Mexikoko hegoaldea, eta goi-ordokia mugatzen du hegoaldetik. Jatorri bolkanikoko mendikate horretan daude Mexikoko mendi garaienak: Pico de Orizaba (5.636 m), Popocatépetl (5.462 m), Iztaccihuatl (5.286 m) eta Nevado de Toluca (4.577 m). Inguru horietan lurrikarak izateko eta sumendiak pizteko arrisku handia dago. Hori guztia dela-eta, Mexikoko erdi eta iparraldeko lur gehienak garaiera handian daude.

Atitlán aintzira, Sierra Madre de Chiapas

Ekialdeko itsasbazterra zabala eta zuzena da, zelaia eta hareatsua; mendebaldekoa, berriz, estutuz doa iparraldetik hegoaldera, zelaia da eta, tarteka, zimurragoa. Bi penintsula daude Mexikon, Kalifornia Behereko penintsula ipar-mendebaldean eta Yucatán penintsula hego-ekialdean. Kalifornia Behereko penintsula luze meharra da, eta bere luzera osoan mendiek alderik alde zeharkatzen dute (Cerro de La Encantada, 3.069 metro); mendebaldeko itsasbazterreko erdialdean zabalgune bat du, ia osorik El Vizcaíno basamortuak hartzen duena. Penintsularen eta kontinentearen artean Kaliforniako golkoa edo Cortésen itsasoa dago. Yucatan penintsula ia itsasoaren mailan dagoen kare-harrizko ordoki zabal bat da, Mexikoko golkoa eta Karibe itsasoa bereizten dituena.

Tehuantepec istmoa muino txikiez osatua dago, eta adituen ustez, Ipar Amerikaren eta Erdialdeko Amerikaren arteko muga naturala da. Istmotik ekialdera Sierra Madre de Chiapas mendilerroa eta Guatemalan barrena sartzen diren Soconuscoko mendiak (Tacaná sumendia, 4.093 metro) daude. Hegoaldeko itsasaldearen norabide berean Hegoaldeko Sierra Madre eta Sierra Madre de Oaxaca daude, Zeharkako Sumendi-ardatzetik Balsas ibaiak bereizten dituena. Ozeano Barean, itsasaldetik 725 bat kilometro mendebaldera, sumendi jatorriko Revillagigedo uhartedia dago.

Hidrografia

Usumacinta ibaia, Tabasco

• Ura Mexikoko golkora isurtzen duten ibaien artean hauek dira nagusiak: Rio Bravo edo Grande del Norte (3.034 kilometro), 1.455 kilometroan Estatu Batuen eta Mexikoren arteko muga dena eta Conchos eta Salado ibaien ura jasotzen duena, Pánuco (510 kilometro), Papaloapan (900 kilometro), eta Guatemalan jaiotzen diren Grijalva (480 kilometro) eta Usumacinta (1.000 kilometro).
• Ozeano Barean, ura Kaliforniako golkora isurtzen dute Colorado, Sonora, Yaqui eta Fuerte ibaiek; Lerma ibaiak Chapala aintzirara lehenik, eta Rio Grande de Santiagoren bidez gero, ozeanora isurtzen du; Balsas ibaiak (771 kilometro) Zeharkako Sumendi-ardatzeko hegoaldeko urak bideratzen ditu.
• Nazas (600 kilometro) eta Aguanaval (1.080 kilometro) ibaiak goi-ordokian, Bolsón de Mapimí arro endorreikoan, barneratzen dira.

Klima

Mexikoko klimak Köppen sailkapenaren arabera

Klimari dagokionez alde handiak daude lurraldean toki batetik bestera, Mexikoko klima eragile askoren mendean baitago. Kantzer tropikoak bitan banatzen du lurraldea ia erdi-erditik eta, beraz, klima epela dagokio iparraldeari eta tropikala hegoaldeari. Oro har, iparraldean eta erdialdean alde handiak izaten dira urte sasoi batetik bestera; hegoalde tropikalean, berriz, ez dago ia aldaketarik; ipar-mendebaldea idorra da, oso negu hotzak eta oso uda beroak ditu; Mexikoko goi-lautadan, bai neguak, bai udak, samurrak izaten dira. Bestalde, garaiera alde handiak daude herrialdean, eta klima ere aldatuz doa garaieraren arabera; mendi garaien arteko bailaratan mikroklimak sortzen dira.

Ozeano Barearen eta Ozeano Atlantikoaren eragina ere handia da zenbait tokitan. Ozeano Bareko eta Mexikoko golkoko uren beroak haize hezea eta, horren ondorioz, euria dakar udan zehar; lurralde beroetan euri sasoiak luze iraun dezake, baina toki gehienetan, euria ekainetik urria arte izaten da; hala ere, alde handiak daude toki batetik bestera: Chiapasko goi-ordokietan euria 5.000 milimetrotik gora izan daiteke urtean, ekialdeko itsasaldean 2.500 milimetro, eta 200 milimetro baino gutxiago Bolsón de Mapimí sakonunean, Sonorako basamortuan eta Kalifornia Beherean; gehienetan euri erauntsiak izaten dira, laburrak eta indar handikoak, kazkabarrarekin batera askotan.

Zortzi klima mota bereizten dira Mexikon, klima tropikal euritsuaren eta mendi gailurretako klima polarraren artean baina, laburbildurik, klima ezaugarri nagusiaren arabera, era honetara sailka daiteke herrialdea:

• lurralde beroa, 1.000 metroko garaieratik behera; urteko batez besteko tenperatura 25 °C-tik gora;
• lurralde epela, 1.000-2.000 metro bitartean; urteko batez besteko tenperatura 18 °C eta 24 °C artean;
• lurralde hotza, 2.000-3.500 m bitartean; urteko batez besteko tenperatura 11 °C eta 17 °C artean;
• lurralde izoztua, mendi gailurretan; urteko batez besteko tenperatura 10 °C-tik behera.

• Mexikoko klimak
• 
  Chontalpa, Tabasco
  Klima montzonikoa (Am)
• 
  Altar basamortua, Sonora
  Basamortuko klima beroa (BWh)
• 
  Lagunas de Zempoala, Morelos
  Klima ozeanikoa (Cwb)
• 
  Ensenada, Kalifornia Beherea
  Klima mediterraneoa (Csa)
• 
  Nevado de Toluca, Mexikoko estatua
  Tundrako klima (ET)

Landaredia

Landaredia klima motaren eta garaieraren araberakoa da eta, oro har, urriagoa da iparraldera joan ahala. Iparraldeko, ipar-mendebaldeko eta erdialdeko lurralde idorretan kaktusa, henekena eta mandioka hazten dira batez ere. Hegoaldean eta ekialdean, Yucatán penintsulan eta mendebaldeko itsasaldean oihan tropikala eta sabana tartekatzen dira. Hego-erdialdeko eta Sierra Madre mendietan pinu, izei, zedro, arte eta haritz zuhaiztiak daude. Mexikoko hegoaldeko itsasaldean mangladiak daude.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko historia»

Kolonaurreko garaia

Chichen Itzako Gaztelua izeneko piramidea.

Amerikako lehen gizakiak ipar-ekialdeko Asiatik iritsi ziren, Bering itsasartean barrena, duela 30.000 urte baino gehiago. Aztarna arkeologikoek erakusten dutenez, duela 8.000-10.000 urte ehiztari-biltzaileak bizi ziren Mexikoko lurraldean. Ondoko milurtekoetan, bertako landare batzuk etxekotzea lortu zuten, hala nola artoa, kuia eta babarruna. Eguneroko janaria ziurtaturik, gizakiak sedentario bilakatu eta lehenbiziko herrixkak sortu ziren. K. a. 1500ean, buztinezko tresnak eta iruditxoak egiten zituzten.

Aro Klasikoan, K. a. 200 eta K. o. 900 artean, oso zibilizazio aurreratuak garatu ziren Mesoamerikan. Garai hartan, artea eta zientziak loratu ziren, idazkera, matematika eta astronomia batez ere. Erlijio politeista zuten; Quetzalcoatl lumadun sugea zen jainko nagusia eta jakitate guztien iturria. Metalak aro horren amaiera arte erabili ez bazituzten ere, egitura arkitektoniko izugarriak eraiki zituzten, esaterako, Teotihuacan eta El Tajíngo piramideak, eta Palenqueko Eguzkiaren tenplua. Nekazaritza zen ekonomiaren oinarria. Teotihuacan (Mexikoko erdialdean), Monte Albán (Oaxacako hegoaldean), eta hiri maiak (Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatán eta Quintana Roo estatuetan, eta baita Honduras, Guatemala eta Belizen ere) dira Aro Klasikoko kokagune nagusiak. 650tik aurrera, Teotihuacan erori eta Yucatán penintsulako hiri-estatu maiek egin zuten gora. 900tik aurrera, ordea, maien zibilizazioak gainbehera azkarra izan zuen. Beheraldi horren arrazoiak (uzta txarrak, izurriteak, idorteak, gainpopulazioa edota auzo herri erasoak) ez dira ongi ezagutzen.

X. mendearen amaieratik aurrera, Aro Postklasikoa hasi zen; haren ezaugarri nagusia militarismoa izanik, hiriak gotortu ziren. Zibilizazio ugariren goraldi eta beheraldia gertatu zen, hala nola tolteka, zapoteka eta mixtekena. XIII. mende hasieran, aztekak iritsi ziren Texcoco aintzirako uharteetara (alegia, egungo Mexiko Hiria dagoen lekura). Uharte horietako batean Tenochtitlán hiria sortu zuten, denborarekin agintegune nagusi bilakatu zena. 1376an, monarkia ezarri zuten; Acamapichtli izan zen lehen erregea. Gizarte egitura konplexua zuten: aristokraziak bere esku zituen kargu administratiboak, erlijiosoak eta militarrak; merkatarien taldeak auzitegi, jainko eta elkarte propioak zituen; herritar xeheak nekazaritza eta eskulangintzatik bizi ziren; eta mailarik apalenean esklaboak zeuden. XVI. mende hasierarako, aztekek menderaturik zeuzkaten erdialdeko Mexikoko gainerako herriak, eta zergak ordainarazten zizkieten: kakao, kotoia, artoa, lumak, metal eta harri baliotsuak, maskorrak eta jaguar larruak. Mendean hartutako hiriek soldaduak eta esklaboak ere eman behar izaten zizkieten, baina aztekak ez ziren sartzen hiriko barne arazoetan

Espainia Berria

Izamal herriko eliza

1518an Diego Velázquez Kubako gobernariak espedizio bat bidali zuen Mexikora Hernán Cortésen (1485–1547) gidaritzapean. 1519an Cortések Veracruz hiria sortu zuen, eta bere kabuz, ez baitzuen lurraldea konkistatzeko baimenik, aurrera segitzea erabaki zuen. Txalkalteka indiarren laguntzaz, azteken inperioaren hiriburuan, Tenochtitlanen, sartu zen 1519ko azaroaren 8an. Moctezuma azteken buruzagiak harrera ona egin zion Cortési baina horrek preso hartu eta Espainiaren aginpidea onartzera behartu zuen. Velázquezek gudaroste bat bidali zuen Cortés preso hartzeko eta Kubara eramateko aginduarekin, eta Cortés gudaroste hari aurre egitera joan zen bitartean Tenochtitlango aztekak matxinatu egin ziren. Hala, Tenochtitlanera itzuli zirenean aztekek gogor eraso zieten. Espainiako gudarosteak, Tlaxcalan babesturik, indarrak batu eta handik gutxira, 1521eko abuztuaren 13an, aztekak menderatu eta hiriburua suntsitu zuen. Han bertan hiri berria eraiki zuten, Mexiko. Horrela 300 urteko aginte espainiarra ezarri zen. Mexiko Hiria Espainia Berriko erregeordetzako hiriburu bihurtu zen, Espainiar Inperioko lehen hornitzailea, herrialde populatuena eta Ipar Amerika, Karibe eta Filipinetako aginte gunea. Horrela, Mexikoko gizarte oinarria garatzen joan zen, bertako eta europar kulturen nahasketa berezia sortuz.

1522an Karlos I.a Espainiako erregeak kapitain jeneral eta Espainia Berriaren gobernari izendatu zuen Cortés, 1527an Audiencia izeneko gobernu erakundea sortu zen, eta 1534an Espainia Berria erregeorde baten aginpidean geratu zen. Espainiarrak Guatemala eta Honduras konkistatzera abiatu ziren, eta iparraldera ere, zilar meak aurkitu zirenetik batez ere, zabaldu ziren. Konkistatzaileek, agintari zibilek nahiz elizgizonek lan gogorretara behartu zituzten indiarrak. Horrek, eta espainiarrek eramandako eritasunek indiarren artean sortutako izurriteek, urte gutxiren buruan, asko urritu zuten jatorrizko biztanleria. Lehenagoko zibilizazioa eta erlijioa desagertu ziren. Espainiar kolonizatzaileak lur eta aberastasun guztien jabe egin ahala, liskarrean hasi ziren. Veracruzeko portuaren bidez metal bitxiak, artilea eta hango beste gai batzuk esportatzen ziren. Espainia Berriak XVIII. mendean zehar izan zituen urterik oparoenak, baina aberastasuna espainiarren, elizgizonen eta goi mailako kriolloen eskuetan geratu zen, erdi mailako kriolloen eta herri xehearen (indiarren, mestizoen eta mulatoen) kaltetan.

Independentzia

Miguel Hidalgo apaiza eta Mexikoren "aita" (1890 eta 1913 artean).

Frantziako Iraultzaren ideia berrietan oinarriturik, Ipar Amerikako Estatu Batuen independentziak bihotz emanik, eta Napoleonen inbasioak Espainian (1808) eragin zuen krisiaz eta aginpide ezaz baliaturik, sortu ziren independentziaren aldeko lehen higikundeak. Mexikoko burgesiak, José de Iturrigaray erregeorde liberalaren laguntzaz, gobernu batzorde bat eratu zuen, baina kontserbadore ahaltsuek hura indarrez desegin eta erregeordea Espainiara alde egitera behartu zuten. 1810ean, Miguel Hidalgo apaizak nekazariz osatutako gudaroste bat antolatu zuen; Guadalajaran gobernu bat eratzea lortu zuen, esklabotasuna debekatu eta indiarrei lurrak itzultzea agindu zuena, baina 1811ko uztailean preso hartu eta fusilatu zuten. Handik gutxira, José María Morelos apaizak hartu zuen bizirik zirauen matxinadaren buruzagitza; 1813an, Apatzinganen, kongresoa eratu eta konstituzio bat onartu zuen, baina 1815ean Texmalakan preso hartu eta hil zuten. Haatik gerra ez zen amaitu. 1820an Espainian liberalek aginpidea lortzeak independentziaren aldeko jarrera hartzera eraman zituen goi mailako kreole kontserbadoreak, erregimen berriarekin militarren eta elizgizonen eskubideak arriskuan baitzeuden; hala, Vicente Guerrero gerrillaren buruzagiak eta Agustin de Iturbide jeneral espainiarrak independentzia hitzartu zuten Igualan, 1821eko irailaren 28an, Kordobako hitzarmenean gauzatu zena. 1824ko urriaren 4an kongresuak errepublika federala onartu zuen, eta Guadalupe Victoria jenerala izendatu zuten Mexikoko Estatu Batuetako lehen lehendakari (1824–1829).

Hurrengo urteetan ekonomiaren egoerak txarrera egin zuen, istiluak izan ziren liberalen eta kontserbadoreen artean, indiarrak matxinatu egin ziren eta estatu kolpeak izan ziren. Santa Anna jeneralaren lehendakaritzapean (1833–1853) Texas Mexikotik bereizi zen (1845) eta, horren ondorioz, gerra piztu zen Estatu Batuen eta Mexikoren artean; Guadalupe Hidalgo Itunean (1848) Mexikok Texas, Kalifornia Garaia eta Mexiko Berria galdu zituen, eta, gero, lurralde gehiago saldu zizkien Estatu Batuei hamar milioi dolarren truke. Abertzaleen haserrea zela eta Santa Annak Mexikotik ihes egin ondorengo urteetan, liberalen artean Benito Juárez zapotekak ospe handia irabazi zuen; 1857an lehendakari hautatu zuten eta, elizaren eta kontserbadoreen gogoz kontra, konstituzio laiko eta aurrerakoia jarri zuen indarrean, hiru urte iraun zuen gerra ekarri zuena. Juárezek bere agintaldian administrazio, hezkuntza eta justizia guztiz eraberritu zituen. Elizaren ondasunak nazionalizatu eta erlijio ordenak debekatu zituen. Aginpide eragilea eta justiziako eta legegintzako aginpideak bereizi zituen. Nekazaritzaren erreforma abiatu eta kanpo zorra ez ordaintzea erabaki zuen. Aitzakia horretaz baliatuta, Espainiak, Britainia Handiak eta Frantziak gudarostea bidali zuten. Frantsesek hiriburua hartu zuten 1863ko ekainaren 11n, eta Maximiliano Habsburgokoa (Maximiliano I.a, 1864–1867) ezarri zuten enperadore. Iparraldean Juárezek bere indarra mantendu zuen eta 1867an liberalek enperadorea preso hartu eta fusilatu zuten.

Porfirio Díazen diktadura eta Mexikoko Iraultza

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko Iraultza»

Benito Juárez lehendakaria hil ondoren, Porfirio Díaz jeneralak hartu zuen aginpidea (1877–1911), 1880–1884 bitartean Manuel Gonzálezi utzi zion denboran izan ezik. Haren aginpidean industrializazioa abiatu zen Mexikon, errepideak eta burdinbideak egin ziren, barne-merkataritza sendotu zen eta nazioarteko eginbeharrak bete ziren; hala ere, ustelkeria hedatu zen estatuan, eta aberatsen eta herri xehe behartsuaren eta alfabetatugabearen arteko aldea gero eta handiagoa zen. Hirietan erdi mailako klasea eta langileria sortzeak, lur banaketaren eta aldaketa politikoaren aldeko eskaerak, eta 1907ko krisi ekonomikoak gogor astindu zuten diktadura.

Venustiano Carranza, Mexikoko iraultzaren sustatzailetakoa eta 1917ko konstituzioaren bultzatzailea.

1911n nazio osoko nekazariak Pancho Villa eta Pascual Orozcoren, eta Emiliano Zapataren gidaritzapean matxinatu egin ziren. Díaz diktadoreak aginpidea utzi behar izan zuen eta hurrengo hauteskundeetan Madero hautatu zuten lehendakari. Erreformak ordea ez ziren gauzatu eta Villa, Orozco eta Zapata hari oldartu zitzaizkion. 1913an Victoriano Huerta jeneralak estatu kolpe bat eman eta Madero hilarazi zuen. Iraultzaileek bat egin zuten Huerta aginpidetik kentzeko (1914), baina handik gutxira elkarren kontra hasi ziren borrokan; Villak eta Zapatak, elkar harturik, Venustiano Carranzari aurre egin zioten, baina horrek, Alvaro Obregónen laguntzarekin, menderatu zituen. 1917an Carranzak konstituzio aurrerakoi bat egin zuen: herritarren eskubideei, lanari eta lurraren jabegoari buruzko erreforma, irakaskuntzaren sekularizazioa, ondasunen nazionalizazioa. Erreforma, ordea, ez zen gauzatzen eta Zapata berriro matxinatu zen, baina 1919an hil zuten. 1920ko hauteskundeetan Obregón hautatu zuten lehendakari (1920–1924), eta iraultza armatua amaitutzat jo zen.

PRI eta azken urteak

1920. urteaz geroko sistema politiko berrian, hots, alderdi bakar bateko eta lehendakariaren aginpideko demokrazian, erakundeak sortu eta finkatu ziren, aginpide militarra, politikoa eta ekonomikoa zentralizatu ziren, militarren ahalmena murriztu eta hezkuntza bultzatu zen. Lázaro Cárdenas lehendakariaren agintaldian (1930–1934) hasi ziren iraultzan aldarrikatutako erreformak gauzatzen; burdinbideak eta petrolioaren ustiapena nazionalizatu ziren, Elizaren eta Estatuaren arteko harremanak hobetu ziren eta bakea sendotuz joan zen. 1950. urtetik aurrera industria bizkor hazi zen, eta horrek gizarte egituraren aldaketa handi bat ekarri zuen.

1988ko hauteskundeetan Carlos Salinas de Gortari hautatu zuten lehendakari. Haren lehen lana Estatu enpresak pribatizatzea izan zen. 1991n Merkataritza Librerako Ituna izenpetu zuen Mexikok Estatu Batuekin eta Kanadarekin, eta hitzarmen hori 1994an jarri zen abian. Hala sortu zen munduko merkataritza libreko eremurik handiena. Eremu hori sortzea eta pribatizazioak aurrera eramatea izan ziren Mexikoko ekonomia indartzeko Salinasek hartu zituen neurri nagusiak. 1993an Mexikoko gobernuak industrien % 80 saldu zuen, eta inflazioa % 15etik % 10era jaitsi zuen. Hala ere, ez zen neurri eraginkorrik hartu atzerriko zorra gutxiagotzeko. 1994. urtearen hasieran, Nazio Askapenerako Gudaroste Zapatistako (EZLN) talde batek Mexiko hegoaldeko lau herri hartu zituen mendean, Chiapas estatuan. Hauek ziren talde haren eskakizun nagusiak: autonomia, lurrak indigenei itzultzea, demokrazia antolatzea, indigenei osasun eta hezkuntza zerbitzuak ematea. Hala ere, Mexikoko gudarosteak berehala bereganatu zituen lurralde haiek.

Marcos komandanteordea, EZLNen bozeramailearea

1994ko abuztuan, PRI (Partido Revolucionario Institucional, hots, Alderdi Iraultzaile Instituzionala) alderdiko kide Ernesto Zedillok irabazi zituen lehendakaritzarako hauteskundeak. Mexikon izan den finantza krisi larrienetako bati egin behar izan zion aurre: nazioarteko laguntza ugari jaso zuen eta pribatizazio neurriak hartu behar izan zituen. Bien bitartean, Chiapas hegoaldeko matxinadak agerian utzi zuen indigenek bizi zuten egoera larria eta beren eskakizunak entzutera behartu zuen gobernua. 1997ko legebiltzarrerako hauteskundeetan, PRIk gehiengo absolutua galdu zuen diputatuen ganberan, eta oposizioko alderdi nagusiek, PANek (Ekintza Nazionaleko Alderdia) eta PRDk (Iraultza Demokratikoaren Alderdia) hain zuzen, indartu egin zuten kongresuan ordu arte zuten lekua. PRIk, 68 urte aginpidean ibili ondoren, gehiengoa bazuen ere senatuan eta Mexikoko udal nagusietan ere gehiengoa mantentzen bazuen ere, hauteskunde horien ondoren, hitzarmen ugari izenpetu behar izan zituen kongresuko oposizioko alderdiekin. Hala eta guztiz ere, gobernuaren eta indigenen arteko egoera larriagotu egin zen Altos de Chiapas lurraldean. 1997ko abenduaren 22an tzotzil etniako 45 indigena hil zituzten Acteal udalerrian indar paramilitarrek. Hildako gehienak emakumeak eta umeak ziren. Gobernazioko idazkari Emilio Chuayffetek eta estatuko gobernadore ordezkari Julio Ruiz Ferrok dimisioa eman behar izan zuten gertakizun larri haren ondorioz.

Vicente Fox AEBetako presidente George W. Bushekin

2000an, Ekintza Nazionaleko Alderdiak eta Alderdi Berdeak bat eginik aurkeztu ziren hauteskundeetara eta Vicente Fox Errepublikako presidente aukeratu zuten. 71 urtean lehen aldia zen PRI alderdikidea ez zen norbait lehendakaritzara iristen zena. 2006an, krisian murgildu zen Mexiko, urte hartako hauteskundeetako gizarte polarizazioaren eraginez, eta liskar eta istilu handiak izan ziren hautagaien artean. Alde txikiz bada ere, Felipe Calderónek lortu zuen lehendakaritza.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Mexiko errepublika federala da. Errepublikako presidentea estatuburua eta gobernuburua da. Legebiltzarra (gaztelaniaz: Congreso de la Unión) ganbera bikoa da: Senatuak (Cámara de Senadores), 128 kide ditu, 6 urterako aukeratzen direnak; eta Diputatuen Ganberak (Cámara de Diputados) 500 kide, hiru urterako hautatuak.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoren banaketa administratiboa»

Mexiko 31 estatu eta barruti federal batean banaturik dago.

Mexikoren banaketa administratiboa
Mexikoko golkoa Kaliforniako golkoa Tehuantepec golkoa Campecheko golkoa Ozeano Barea Hondurasko golkoa Guatemala Belize Ameriketako Estatu Batuak MH AG Kalifornia Beherea Hego Kalifornia Beherea Campeche Chiapas Chihuahua Coahuila Colima Durango Guanajuato Guerrero Hidalgo Jalisco ME Michoacán MO Nayarit Nuevo León Oaxaca Puebla QT Quintana Roo San Luis Potosí Sinaloa Sonora Tabasco Tamaulipas TL Veracruz Yucatán Zacatecas
Entitatea	Laburdura (ISO)	Hiriburua	Sorrera urtea	Biztanleria (2010)	Eremua (km²)
Aguascalientes	MX-AGS	Aguascalientes	1857	1 184 996	5 618
Campeche	MX-CAM	San Francisco de Campeche	1863	822 441	57 924
Chiapas	MX-CHP	Tuxtla Gutiérrez	1824	4 796 580	73 289
Chihuahua	MX-CHI	Chihuahua		3 406 465	247 455
Coahuila	MX-COA	Saltillo		3 055 395	151 563
Colima	MX-COL	Colima	1856	650 555	5 625
Durango	MX-DUR	Victoria de Durango	1824	1 632 934	123 451
Guanajuato	MX-GTO	Guanajuato	1823	5 486 372	30 608
Guerrero	MX-GRO	Chilpancingo	1849	3 388 768	63 621
Hego Kalifornia Beherea	MX-BCS	La Paz	1974	637 026	73 922
Hidalgo	MX-HGO	Pachuca	1869	2 665 018	20 846
Jalisco	MX-JAL	Guadalajara	1823	7 350 682	78 599
Kalifornia Beherea	MX-BCN	Mexicali	1952	3 155 070	71 446
Mexiko	MX-MEX	Toluca de Lerdo	1823	15 175 862	22 357
Mexiko Hiria	MX-DIF		1824	8 851 080	1 485
Michoacán	MX-MIC	Morelia	1823	4 351 037	58 643
Morelos	MX-MOR	Cuernavaca	1869	1 777 227	4 893
Nayarit	MX-NAY	Tepic	1917	1 084 979	27 815
Nuevo León	MX-NLE	Monterrey	1824	4 653 458	64 220
Oaxaca	MX-OAX	Oaxaca de Juárez	1823	3 801 962	93 793
Puebla	MX-PUE	Puebla de Zaragoza		5 779 829	34 290
Querétaro	MX-QRO	Santiago de Querétaro		1 827 937	11 684
Quintana Roo	MX-ROO	Chetumal	1974	1 325 578	42 361
San Luis Potosí	MX-SLP	San Luis Potosí	1823	2 585 518	60 983
Sinaloa	MX-SIN	Culiacán Rosales	1830	2 767 761	57 377
Sonora	MX-SON	Hermosillo	1824	2 662 480	179 503
Tabasco	MX-TAB	Villahermosa		2 238 603	24 738
Tamaulipas	MX-TAM	Ciudad Victoria		3 268 554	80 175
Tlaxcala	MX-TLX	Tlaxcala	1856	1 169 936	3 991
Veracruz	MX-VER	Xalapa	1823	7 643 194	71 820
Yucatán	MX-YUC	Mérida		1 955 577	39 612
Zacatecas	MX-ZAC	Zacatecas		1 490 668	75 539

Demografia

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko demografia»

Biztanleria

2015ean, Mexikok 119,5 milioi biztanle zituen, 61 biztanle kilometro koadroko dentsitatearekin. Beti ere, alde handiak daude estatu batzuetatik besteetara; Mexiko Hirian (5.960 biztanle kilometro koadroko 2010ean), eta inguruko estatuetan (Aguascalientes, Guanajuato, Mexiko, Morelos eta Tlaxcala, 150 biztanletik gora kilometro koadroko) dago dentsitaterik handiena, eta ipar-ekialdeko Hego Kalifornia Beherea (8,6 biztanle kilometro koadroko), Durango, Chihuahua eta Sonoran txikiena. Adinaren arabera, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 26,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 17,5, 25-54 urte bitartekoak % 40,8, 55-64 urte bitartekoak % 7,6 eta 65 urtetik gorakoak % 7,1. Bizi itxaropena 75,9 urtekoa da, 73,1 urtekoa gizonezkoena eta 78,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespenak).

Mexikoko talde indigena nagusiak
Taldea	Biztanleria
Nahuak	2.248.270
Maiak	1.403.636
Zapotekak	682.552
Mixtekak	662.363
Otomiak	526.876
Tzeltalak	482.244
Tzotzilak	429.964
Totonakak	377.901
Mazatekak	293.762
Mazahuak	283.005
Iturria: CDI (2005)

Nekazaritza guneetan bizibidea nekez atera daitekeenez, eta nahiz eta hirietan ere irabazpiderik ez izan, jende asko hirietara joan da, (2017an biztanleen % 79,8 hirietan bizi zen), batez ere, Mexiko Hirira, Monterreyra eta Guadalajarara, eta azken urteetan iparraldeko industria hirietara (Tijuana) eta turismoguneetara (Cancún). Mexikoko hiriburua munduko hiririk jendetsuena da, eta aldirietan txabola auzo handiak daude, oinarrizko azpiegiturarik ere ez dutenak. Biztanleriaren hazkunde tasa oso handia zela ikusirik, jaiotza tasa kontrolatzeko neurriak hartu behar izan zituen gobernuak, eta horrela lortu zuen hazkundea geldiaraztea (2017an, % 1,1). Bestalde, mexikar asko Estatu Batuetara joan izan da lan eta bizi baldintza hobeen bila; gaur egungo kalkuluen arabera, 38 milioi mexikar edo mexikarren ondorengo bizi dira Estatu Batuetan. Desberdintasun nabarmenak daude eremu batzuen eta besteen artean, giza garapena adierazten duten adierazleei dagokienez; badira Alemaniaren mailako eremuak, eta baita Burundiren mailaz gorago iristen ez direnak ere. Gizarte arazo nagusietako bat narkotrafikoa da eta horri loturiko delinkuentzia da.

Banaketa etnikoa

Mexikoko biztanleriaren % 65 mestizoak dira, % 18 amerindiarrak, % 16 zuriak eta % 1 bestelakoak. Estatuak ez ditu talde etnikoak inongo era zehatzetan zenbatzen. Herri Indigenen Garapenerako Batzordeak (CDI) 65 talde etniko hartzen ditu aintzat, hizkuntzaren arabera sailkatuak. Talde handienak nahuatlak (2.445.969 lagun 2000. urtean), maiak (1.475.575), zapotekak (777.253) eta mixtekak (726.601) dira. Yucatán (% 59), Oaxaca ( % 48), Quintana Roo (% 39), Chiapas (% 28), Campeche (% 27), Hidalgo (% 24), Puebla (% 19), Guerrero (% 17), San Luis Potosí (% 15) eta Veracruz (% 15) estatuek amerindiarren ehunekorik handienak dituzte.

Hizkuntzak

100.000 hiztun baino gehiago dituzten Mexikoko hizkuntza indigenak
	Hizkuntza	2015	2010	2005
01	Nahuatla	1.725.620	1.544.568	1.376.026
02	Maia	859.607	786.113	759.000
03	Mixtekera	517.665	471.710	423.216
04	Tzeltalera	556.720	445.856	371.730
05	Zapotekera	479.474	425.123	410.901
06	Tzotzilera	487.898	404.704	329.937
07	Otomiera	307.928	284.992	239.850
08	Totonakera	267.635	244.033	230.930
09	Mazatekera	239.078	223.073	206.559
10	Ch'olera	251.809	212.117	185.299
11	Huastekoa	173.765	161.120	149.532
12	Mazahuera	147.088	135.897	111.840
13	Mixeera	133.632	132.759	115.824
14	Chinantecera	138.741	131.382	125.706
15	Purepetxera	141.177	124.494	105.556

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko gaztelania»

Mexikoko hizkuntza ofiziala de facto gaztelania da, eta biztanleriaren % 98k hitz egiten du. Hala ere, amerindiar asko, biztanleriaren % 6,5, beren jatorrizko hizkuntzetan ere mintzatzen dira. Herri Indigenen Hizkuntza Eskubideen Lege Nagusiaren arabera, 65 mintzaira indigena nazional daude. Hedatuena nahuatla da (1,7 milioi hiztun baino gehiago 2015ean), batez ere Guerrero, Puebla, Hidalgo, San Luis Potosí eta Veracruz estatuetan mintzatzen dena. Maia hizkuntzadunak 860.000 inguru ziren 2015ean, gehienak Yucatán penintsulakoak. 400.000 hiztunetik gora dituzte mixtekera (Oaxaca eta Guerreron, batez ere), tzeltalera (Chiapasen), zapotekera (Oaxacan) eta tzotzilera (Chiapasen) hizkuntzek.

Erlijioa

2010eko zenbatespenaren arabera, katolikoak % 82,7 dira, ebanjelikoak % 5, beste kristauak % 5 inguru, eta erlijio gabeak % 4,7. Erlijio askatasuna dago.

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Mexikoko ekonomia»

Historia

Mexikoko burtsa, Mexiko Hiria

Bi aldi nagusi izan dira Mexikoko ekonomiaren garapenean: lehena, 1940-1973 urteen bitartean, estatu-sozialismoan eta sektore pribatuan oinarritua; bigarrenak, aldiz, 1973-1976 bitartekoa, hidrokarburo hobi garrantzitsuen aurkikuntza izan zuen oinarri. Horrek goitik behera aldatu zuen Mexikoko ekonomia eta, aldi berean, herrialdea nazioarteko bankuekin zorretan gerarazi. Diru laguntzen bidez, enpresa publiko eta pribatuetarako ekipo ondasunak inportatzen ziren, eta bere politika soziala ordaintzen zuen; baina petrolioaren prezioa jaitsi zenean, inflazio izugarriari eta gehiegizko zorrari aurre egin behar izan zion (1982). Susperraldia ere esanguratsua izan zen, ordea: bere zorra hiru alditan hitzartzea lortu zuen, Morgan planaren barruan lehenbizi (1988) eta Brady planaren barruan ondoren (1990).

1994aren amaieran eta 1995aren hasieran, banku krisi larria izan zen. Inflazio altuak, batetik eta, bestetik, 30.000 milioi dolar inguruko defizitak eragin zuten. Ondorio larriak izan zituen gizartean, nekazari inguruetan batez ere, eta langileen % 20 arautu gabeko ekonomian aritzea ekarri zuen. Bill Clinton Estatu Batuetako lehendakariak, beste hainbat herrialde eta erakunderekin batera, Nazioarteko Diru Funtsa eta Munduko Bankuarekin besteak beste, nazioarteko laguntza ahalegina jarri zuen abian: 50.000 milioi dolarreko mailegua eman zioten Mexikori. Horrez gainera, Ernesto Zedillo presidenteak enpresa publiko nagusiak pribatizatu zituen: burdinbideak, petrokimika- eta elektrizitate-lantegiak eta aireportuak.

Nekazaritza

Langileen % 13,4k nekazaritzan ziharduen 2011n (BPGaren % 3,8). 1917–1980 bitartean egin zen erreformak nabarmen indartu zuen nekazaritza. Hala ere, nekazaritza ekoizpena eurialdien araberakoa da eta, horrezaz gainera, herrialdea, oro har, oso lehorra da. Hala ere, bere oinarrizko beharrak asetzeaz gainera, zenbait gai esportatu ere egiten ditu Mexikok: artoa, garia, garagarra, arroza, kafea, kotoia, azukre kanabera, fruituak eta barazkiak.

Mexikoko lurraldearen % 23 basoek osatua da. Urte askoan, zuhaitz mozketa ez da arautu baina, azkenean, arau oso zorrotzak onartu behar izan ditu Mexikoko Gobernuak gai horren inguruan. Herrialdeak basoko gai ugari lantzen ditu, besteak beste, zura, gomagoxoa, erretxinak eta kina.

Meatzaritza

Antzina, Mexikoko meatzari konpainia gehienak atzerritarrak ziren. Hala ere, 1960ko hamarkadan konpainia horiek eta gobernuak ahalegin handiak egin zituzten industria sektore hori nazionalizatzeko, eta konpainia horietako kapital gehiena mexikarra da gaur egun. Petrolioa da ustiatzen den mea nagusia; Veracruz, Tabasco, Campeche eta Chiapas estatuetan ustiatzen da batez ere. Zilarra ere garrantzizko gaia da, eta Mexikoko estatu guztietan dago gainera. Urrea, kobrea, burdina, fluorita, beruna, zinka, sufrea, manganesoa eta tungstenoa ere ugariak dira.

Industria

Mexikoko industria Latinoamerikako aurreratuenetako bat da. Eskualdeko lehen labe garai modernoa Monterreyn eraiki zen, 1900ean. 1980ko hamarkadaren bukaeratik aurrera, lantegi berri gehienak errepublikaren iparraldean osatu ziren, muntatze lantegiak gehienbat (maquiladorak). Lantegi horietan inportatutako piezak muntatzen dira eta, ondoren, esportatzeko gaiak sortzen. Horrez gain, Estatu Batuetako zenbait enpresak diru asko inbertitu du azken urteetan ibilgailu motordunak eta kontsumorako bestelako gaiak ekoizten dituzten lantegietan. Industria nagusiak hauek dira: makinak eta elektronika, petrolio findegiak, galdak, elikagaiak biltzeko lantegiak, paper eta kotoi ekoizleak, ehungintza, beira, zeramika eta larrua.

Merkataritza harremanak

Industria da sektore nagusia Mexikoko ekonomian, eta sektore horrek biltzen ditu, hain zuzen, esportazioen hiru laurdenak. Mexikok merkataritza harremanak ditu Estatu Batuekin, Japoniarekin, Alemaniarekin, Brasilekin, Kanadarekin, Frantziarekin eta Espainiarekin. Turismoa, mugako merkataritza, atzerriko inbertsioak eta Estatu Batuetan lanean diharduten mexikarren diru igorpenak garrantzizko diru sarrerak dira Mexikon.

Esportazioak nora		Inportazioak nondik
Herrialdea	Ehunekoa	Herrialdea	Ehunekoa
AEB	80,60	AEB	47,98
Kanada	2,88	[[|]]	17,04
[[|]]	1,27	Japonia	4,44
Brasil	1,20	KOR	3,73
Espainia	1,01	Alemania	3,60
Alemania	1,01	Kanada	2,48
COL	0,93	MYS	1,76
Japonia	0,78	TWN	1,63
KOR	0,75	Italia	1,27
Frantzia	0,56	THA	1,19
Herbehereak	0,51	Espainia	1,18
Iturria: INEGI, 2015eko urtarrila-ekaina

Azpiegiturak

Garraioa

Aireportuak

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

Mexikar muralismoa

Sakontzeko, irakurri: «Mexikar muralismoa»

Muralismoa mexikar margolaritzan eman zen mugimendua da. Mugimenduak 1920 eta 1960 bitartean izan zuen garai garrantzitsuena, ondorengo artista mexikarrengan ere eragina izan zuen arren. Bere oinarri politikoengatik da ezaguna, batez ere Marxismoaren eragina jaso zuen eta Mexikoko iraultzaren ondorengo egoera politiko eta sozialarekin zerikusia izan zuen. Irakastea zuen helburu. Edozein arraza edo klase sozialeko pertsonak ikusi zezakeen toki publikoetan margotzen zuten. Momentuko egoera sozial eta politikoa eta herriaren historia deskribatzen zuten. Ezagunak dira, batez ere, Diego Rivera, David Alfaro Siqueiros eta José Clemente Orozco.

Gizateriaren ondarea

UNESCOk Mexikoko 34 leku izendatu ditu Gizateriaren ondare; Amerikako lehen postuan dago arlo horretan, eta munduko zazpigarrenenan.

Padre Temblequeren akueduktua

El Pinacate

Jalpan de Serrako misioa

Guanajuatoko hirigune historikoa

Palenque hiri prehispanikoa

Lekua	Kokapena	Urtea
Agave paisaia eta antzinako tekila industriaguneak	Jalisco	2006
Calakmulgo hiri maia eta oihan tropikal babestuak	Campeche	2014
Padre Temblequeren akueduktuko sistema hidraulikoa	Mexiko eta Hidalgo	2015
Xochicalco arkeologia gunea	Morelos	1999
Paquimé, Casas Grandesko arkeologia gunea	Chihuahua	1998
Revillagigedo uhartedia	Colima	2016
Camino Real de Tierra Adentro		2010
UNAMen Unibertsitate Hiriko Campus Nagusia	Mexiko Hiria	2007
XVI. mende hasierako monasterioak Popocatépetl magalean	Morelos eta Puebla	1994
El Pinacate eta Gran Desierto de Altar biosfera erreserba	Sonora	2013
El Tajín hiri prehispanikoa	Papantla, Veracruz	1992
Frantziskotar misioak Sierra Gordan	Querétaro	2003
Mexiko Hiriko hirigune historikoa eta Xochimilco	Mexiko Hiria	1987
Moreliako hirigune historikoa	Michoacán	1991
Oaxacako hirigune historikoa eta Monte Albán arkeologia gunea	Oaxaca	1987
Pueblako hirigune historikoa	Puebla	1987
Zacatecasko hirigune historikoa	Zacatecas	1993
Campeche hiri historiko gotortua	Campeche	1999
Querétaroko monumentu historikoen gunea	Querétaro	1996
Tlacotalpango monumentu historikoen gunea	Veracruz	1998
Guanajuato hiri historikoa eta inguruko meatzeak	Guanajuato	1988
Hospicio Cabañas, Guadalajara	Jalisco	1997
Kaliforniako golkoko uharte eta babesguneak	Kalifornia Beherea, Hego Kalifornia Beherea, Sonora, Sinaloa eta Nayarit	2005
Luis Barraganen etxe eta estudioa	Mexiko Hiria	2004
Monarka tximeletaren biosfera erreserba	Michoacán eta Mexiko	2008
Palenque hiri prehispanikoa eta parke nazionala	Chiapas	1987
Chichén Itzá hiri prehispanikoa	Yucatán	1988
Teotihuacan hiri prehispanikoa	Mexiko	1987
Uxmal hiri prehispanikoa	Yucatán	1996
Yagul eta Mitla historiaurreko leizeak Oaxacako Erdialdeko Haranean	Oaxaca	2010
San Miguel hiri gotortua eta Jesús Nazareno de Atotonilco santutegia	Guanajuato	2008
Sierra de San Franciscoko labar pinturak	Hego Kalifornia Beherea	1993
Sian Ka'an	Quintana Roo	1987
El Vizcaíno biosfera erreserba	Hego Kalifornia Beherea	1993

Kirola

Mexikoko Itzulia 1948tik 2016ra egin da. Ez da urtero egin. Laurent Fignonek 199ko itzulia irabazi zuen.

Mexikar ospetsuak

Pintura

• Frida Kahlo (1907-1954), margolaria.
• Diego Rivera (1886-1957), margolaria.
• David Alfaro Siqueiros (1896-1974), margolaria.
• José Clemente Orozco (1883-1949), margolaria.
• Joaquín Clausell (1866-1935), margolaria.
• José Luis Cuevas (1934-2017), margolaria.
• Rufino Tamayo (1899-1991), margolaria.
• Juan Soriano (1920-2006), margolaria.
• Francisco Toledo (1940), margolaria.
• Carmen Mondragón (1893-1978), olerkaria eta margolaria

Literatura

• Miguel de Guevara (1585-1646)
• Juana Inés de la Cruz (1651-1691)
• Juan Ruiz de Alarcón (1581-1639
• José Joaquín Fernández de Lizardi (1876-1927)
• Germán List Arzubide (1889-1998)
• José Gorostiza (1901-1973)
• Octavio Paz (1914-1998).
• Juan Rulfo Vizcaíno (1917-1986).
• Elena Garro Navarro (1920-1998)
• Carlos Fuentes (1928-2012).
• Amado Nervo (1870-1919).
• Jaime Sabines (1926-1999).
• Ignacio Manuel Altamirano (1834-1893).
• Juan José Arreola (1918-2001).
• José Juan Tablada (1871-1945).
• Martín Luis Guzmán (1887-1976).
• Xavier Villaurrutia (1903-1950).
• Salvador Novo (1904-1974).
• José Revueltas (1914-1976).
• Rosario Castellanos (1925-1974).
• Jorge Ibargüengoitia (1928-1983)
• Carlos Monsiváis (1938-2010).
• José Agustín (1941).
• José Emilio Pacheco (1939-2014).
• Carlos Montemayor (1947-2010).

Musika

• Manuel de Sumaya musikagilea
• Mariachi
• Danzón
• Carlos Santana
• El Tri
• Chavela Vargas
• Caifanes
• Jaguares
• Lila Downs
• Maná
• Elefante
• Molotov
• Julieta Venegas
• Paulina Rubio (1971)
• Ximena Sariñana aktorea eta abeslaria

Zinema

Anthony Quinn 1988an.

• Dolores "Del Río" Asúnsolo (1904-1983) aktorea
• Anthony Quinn (1915-2001), aktorea.
• Salma Hayek (1966), aktorea.
• Alejandro González Iñárritu (1963-) zinema zuzendaria.
• Diego Luna (1979), aktorea eta zinema zuzendaria.
• Gael García Bernal (1978), aktorea eta zinema zuzendaria.
• Chano Urueta aktorea eta zinema zuzendaria.
• Gabriel Figueroa zinema zuzendaria.
• Tito Guízar aktorea
• Aylín Mújica aktorea
• Susana Zavaleta aktorea eta sopranoa
• Alfredo Gurrola zinema zuzendaria.
• Guillermo Navarro zinema zuzendaria.
• Pedro Armendáriz aktorea

Kanpo estekak

• Mexiko, argia.eus
• (Gaztelaniaz) Mexikoko gobernuaren webgunea, presidencia.gob.mx
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Euskal diaspora

• Mexiko Hiriko Euskal Etxea, centrovascomexico.com
• Vascomexico foro eta elkarte birtuala, vascosmexico.com

• Datuak: Q96
• Multimedia: Mexico / Q96