Atlantida

Atlantida (grezieraz Ἀτλαντὶς νῆσος, euskaraz "Atlasen uhartea") Platonen Timeo eta Kritias lanetan nazioek duten harrokeriari buruzko alegoria batean aipatzen den fikziozko uharte bat da. Euren itsas-flotaren indarraren bidez "Antzinako Atenas" setiatu zuten, Platonen Errepulikan aipatzen den estatu ideala^[1]. Kondairan, Atenasek Atlantidaren erasoari aurre egin zion munduko beste inongo nazioak ez bezala^[2], eta horrek Platonen estatu kontzeptuaren onura adierazten du^[3]. Kondairan, Atlantidak jainkoen faborea galtzen du eta Ozeano Atlantikoan hondoratzen da.

Platonen lanean garrantzi txikiko elementua bada ere, Atlantidaren kondairak inpaktu nabarmena izan du literaturaren historian. Atlantidaren itxura alegorikoa Pizkundean berrartu zuten hainbat idazle utopikok, adibidea Francis Baconen New Atlantis lanean eta Tomas Morok Utopian^[4]^[5]. Bestalde, XIX. mendeko ikerlariek Platoren narratiba gaizki interpretatu zuten, eta jatorri historikoa eman zioten, nabarmen Ignatius L. Donnellyk Atlantis: The Antediluvian World lanean. Platonen aipamen ez zehatzek, batez ere denborari dagokionez (bera bizi zen denbora baino 9.000 urte lehenago) eta Atlantidaren ustezko kokapena ("Herkulezen Zutabeetatik haratago") espekulazio pseudozientifiko ugari sortu zituen^[6]. Ondorioz, Atlantida bilakatu zen historiaurreko zibilizazio galdu baina oso aurreratu baten epitomea, eta fikzio garaikidea aberastu zuen, komikietatik zinemara.

Gaur egungo filologoek eta klasizistek kondairaren fikzio-izaera babesten duten arren^[7], oraindik eztabaidagai da zein izan zen kondairaren jatorriaren inspirazioa. Jakina da Platonen hainbat alegoria eta metafora hartu zituela ahozko tradizio zaharretik, adibidez Gigesen Eraztunarekin egin zuen bezala^[8]. Horregatik, ikerlari askok Atlantidaren kondairaren jatorria bilatzen dute, adibidea erupzio minoikoaren Egiptoar erregistroetan^[9]^[10], itsasoko herrien inbasioan^[11] edo Troiako gerran^[12]. Beste batzuek proposatzen dute kondaira guztia ez dela sinisgarria eta Platonek hutsetik sortu zuela fikzioa^[13]^[14]^[15], benetako gertaera batzuetan inspiratuz, adibidez Atenastarren espedizioa Siziliara K.a. V. mendean edo Helikeren suntsipena K.a. 373an.

Platonen dialogoak

Timeo

Atlantidako lehen mailako iturri bakarrak Platonen Timeo eta Kritias dialogoak dira; uharteko gainerako aipamen guztiak horietan oinarritzen dira. Elkarrizketek Solon aipatzen dute, K. a. 590 eta 580 bitartean Antzinako Egipto bisitatu zuena; dioenez, Atlantidari buruzko egiptoar erregistroak itzuli zituen^[16]. K.a. 360. urtean idatzia, Platonek Atlantida Timeon sartu zuen:

«	Izan ere, gure erregistroetan azaltzen denez, behin zure estatuak, Ozeano Atlantikoko puntu urrun batetik abiatuta, Europa osoari eta Asiari erasotzeko modu lotsagabean aurrera egiten zuen indar ahaltsu baten bidea geldiarazi zuen. Izan ere, ozeanoa nabigagarria zen orduan, heleniarrek diozuenez "Heraklesen zutabeak" deitzen duzuen bokalearen aurrean, Libia eta Asia batera baino handiagoa zen uharte bat baitzegoen, eta orduko bidaiariek irla hartatik beste uharteetara igaro zitezkeen, eta uharteetatik benetako ozeanoa hartzen duen kontinente osora. Izan ere, hemen daukagun guztia, hitz egiten ari garen ahoan dagoena, sarrera estua duen portua da, noski, baina hango hori benetako ozeanoa da, eta inguratzen duen lurrari, zentzu oso eta egiazkoenean, kontinente dei dakioke. Hala ere, Atlantidako uharte horretan bazen erregeen konfederazio bat, botere handikoa eta zoragarria, irla osoa eta kontinenteko beste uharte eta zati asko menperatzen zituena.	»
—^[17]

Bi elkarrizketa horietan agertzen diren lau pertsonaiak Kritias eta Hermokrates politikariak dira, baita Sokrates eta Timeo Lokrikoak ere, nahiz eta Kritiasek bakarrik aipatzen duen Atlantida. Bere lanetan, Platonek metodo sokratikoa erabiltzen du uste baten testuinguruan kontrako jarrerak eztabaidatzeko.

Timeo hitzaurre batekin hasten da, eta, ondoren, sorkuntzei eta unibertsoaren egiturari eta antzinako zibilizazioei buruzko kontakizun bat du. Sarreran, Platonen Errepublikan deskribatutako gizarte perfektuari buruzko gogoeta egiten du Sokratesek, eta galdetzen du ea berak eta gonbidatuek gogoratuko luketen gizarte horren adibide den istorio bat. Kritiasek historikotzat jotzen duen kontakizun bat aipatzen du, adibide perfektua litzatekeena, eta jarraian Atlantida deskribatzen du, Kritiasen jasotzen den bezala. Bere kontakizunean, Antzinako Atenasek "Gizarte perfektua" irudikatzen duela dirudi, eta Atlantidak bere aurkaria, Errepublikan deskribatutako ezaugarri "perfektuen" antitesia bera irudikatuz.

Kritias

Kritiasen arabera, antzinako jainko helenikoek banatu egin zuten lurra jainko bakoitzak bere eremua izan zezan; Poseidonentzat izan zen bere gustukoa zen Atlantida uhartea. Uhartea antzinako Libia eta Asia Txikia baino handiagoa zen elkarrekin^[18], baina ondoren lurrikara batek hondoratu zuen eta lohi banku gaindiezina bihurtu zen, ozeanoaren edozein lekutara bidaiatzea eragozten zuena. Platonek esan zuen egiptoarrek Atlantida uharte bat bezala deskribatu zutela, gehienbat mendiz osatua iparraldean eta kostaldean zehar, eta hegoan lautada handi bat hartzen zuela zeharka, "Hiru mila estadioko norabidean hedatzen zena [555 km inguru], baina barnealderako erdialdean bi mila estadio zituen [370 km inguru]". Kostaldetik 50 estadiora [9 km] mendi baxu bat zegoen alde guztietatik... alde guztietatik banatzen zuena... erdiko uharteak bost estadioko diametroa zuen [0,92 km inguru].

Platonen kontakizun metaforikoan, Poseidon Evenor eta Leuziperen alaba Kleitorekin maitemindu zen, eta honek bost biki ar pare eman zizkion. Haietako zaharrena, Atlas, uharte osoko eta ozeanoko errege legitimo izendatua izan zen (Ozeano Atlantikoa bere omenez), eta bere jaiotzaren mendia eta inguruak bere feudoa bezala eman zitzaizkion. Atlasen bikiak, Gadeirus edo Eumelusek grezieraz, uhartearen muturra Herkulesen zutabeetarantz jaso zuen. Beste lau biki-bikoteei ere -Anferes eta Ebemon, Mneseo eta Autokton, Elasipo eta Mestor, eta Azao eta Diaprepo- "gizon askoren gobernua eta lurralde handi bat" eman zitzaien.

Poseidonek jauregi itxurako mendia zizelkatu zuen, non bere maitalea bizi baitzen, eta hiru zulo biribilez inguratu zuen, gero eta zabalagoak, estadio batetik hirura bitartekoak, eta tamaina proportzionaleko lurrezko eraztunez bereizita zeudenak. Orduan, mendietatik iparralderantz zubiak eraiki zituzten atlanteek, uhartearen gainerakorako bidea eginez. Ubide handi bat zulatu zuten itsasorantz, eta zubien ondoan tunelak zizelkatu zituzten harkaitzezko eraztunetan, itsasontziak mendiaren inguruan hirira igaro zitezen; lubakietako harkaitzezko hormetan kaiak zizelkatu zituzten. Hiriko pasabide guztiak ateek eta dorreek zaintzen zituzten, eta harresi batek inguratzen zituen hiriko eraztun guztiak. Harresiak harri gorriz, zuriz eta beltzez eginak zeuden, lubanarroetatik aterata, eta letoiz, eztainuz eta metal orikalko preziatuz estaliak zeuden, hurrenez hurren.

Kritiasen arabera, bera bizi baino 9.000 urte lehenago gerra bat izan zen Herkulesen Zutabeetatik kanpo Gibraltarko itsasartean zeudenen eta bertan bizi zirenen artean. Atlanteek Herkulesen Zutabeen barnean zeuden Libiako zatiak konkistatu zituzten, Egiptoraino, eta europar kontinentea Tirreniaraino, eta beren herriak esklabo bihurtu zituzten. Atenastarrek inperio atlantiarraren aurkako erresistenteen aliantza gidatu zuten, eta aliantza desegin zenean, inperioaren aurka bakarrik nagusitu ziren, okupatutako lurrak askatuz^[19].

«

Baina gero lurrikara eta uholde bortitzak gertatu ziren, eta zorigaiztoko gau eta egun bakar batean bere gerra-gizon guztiak lurrean hondoratu ziren, eta Atlantidako irla ere modu berean desagertu zen itsasoaren sakonean. Beraz, itsasoa alde horietan zeharkaezina da, bidean lokatz-banku bat dagoelako, eta hori uhartearen hondoratzeak eragin zuen.

»

Helaniko Lesboskoa logografoak Atlantis izeneko aurreko lan bat idatzi zuen, zati batzuk bakarrik gordetzen dituena. Badirudi Helanikoren lana Atlasen alabei buruzko lan genealogiko bat izan dela, baina autore batzuek Platonen uhartearekin lotura posible bat iradoki dute. John V. Lucek dio Platonek Atlantidako erregeen genealogiaz idazten duenean Hellanikoren estilo berean idazten duela, eta horrek Helanikoren obraren zati baten eta Kritiaseko kontakizun baten arteko antzekotasuna iradokitzen du. Rodney Castledenek iradokitzen duenez, baliteke Platonek Helanikoren titulua maileguan hartu izana, bere lana Atlantidari buruzko aurreko lan batean oinarritu ahal izan zuelako.

Castledenek adierazi du Platonek K. a. 359an idatzi zuela Atlantidari buruz, Siziliatik Atenasera itzuli zenean. Sirakusako antolaketa fisikoaren eta gotorlekuen eta Platonek Atlantidari buruz egiten duen deskribapenaren arteko paralelismo batzuk adierazten ditu. Gunnar Rudberg izan zen Platonek bere ideia politikoak Sirakusako hirian egia bihurtzeko egin zuen saiakerak Atlantidaren kontakizuna neurri handi batean inspiratu zezakeela pentsatu zuen lehena^[20]^[21].

Interpretazioak

Antzinaroa

Badira zenbait idatzi zahar, Antzinaroko egileenak, Platonek Atlantidari buruz eginiko erreferentzia gaitzat dutenak. Estrabonek, K. a. I. mendean, Posidonioren (135-51 K.a.) iritziarekin bat datorrela dirudi, alegia, Platonen kontakizuna asmakizuna ez zela babesten zuen. Handik mende batera, Plinio Zaharrak Historia Naturala lanean adierazi zuen Platonen kontakizuna egiazkotzat hartuz gero, antzina Itsaso Atlantikoak lur ugari bereganatu zituela onartu beharko litzatekeela. Plutarkok II. mendean ustez Soloni Atlantidaren istorioa kontatu zioten apaizen izenak eman zituen: Saiseko Sonkhis eta Heliopoliseko Psenophis, biak ere ezezagunak aurreko idazleentzat. Bestalde, V. mendean, Timeo iruzkintzen zebilela, Proklok Krantorrek (K.a. 340-290, gutxi gorabehera), Atenasko Akademiako filosofoak, Egiptora bidaiatu zuela adierazten du, eta gizon honek Solonek entzundako istorioa idatzita ageri ziren estelak ikusi zituela. Alabaina, Prokloren idatzia oso zalantzagarria da eta pentsa daiteke estelak Platonek berak ikusi zituela eta Proklok ez duela istorioaren egiatasunari buruz erabakirik hartu nahi. Diodoro Sikulok Itsaso Atlantikoan uharte bat dagoela dio, emankortasun handikoa eta kartagotarrek aurkitua, baina ez du inoiz Atlantida izenarekin adierazten. Gainera, sakonki aipatzen ditu uharte horretako biztanleak, zeinak libiar tribu bat ziren, atlantiarrekin loturarik egin gabe. Klaudio Elianok ere aipamena egiten dio Atlantidari, Teoponpok aldiz aipamen parodikoa egiten dio.

Erdi Aroa

Erdi Aroan, Tesalonikako Eustaziok Atlantidari aipamena egiten dio Dionisio Periegeta lanari eginiko iruzkinean. Uharteari buruzko iritzi jakitun bakarra da, izan ere, istorioak ez zuen harrabots handirik sortu, nahiz eta jakitunek ezagutu. Aro honetan zehar Itsaso Atlantikoko ustezko lurraldeei buruzko elezaharrek, hala nola, San Brendan edo Hy Brasil bezalako uharteak gaitzat dituztenek, Atlantidaren istoriotik hainbat elementu hartu zituzten.

Aro Modernoa

Berpizkundean elezaharra humanistek berreskuratu zuten, zeinek batzuetan ahaztutako jakinduria geografiko gisa hartzen zuten, baina baita iturburu utopiko baten sinbolotzat ere. Alfonso Reyes Ochoa idazle mexikarrak Atlantidaren elezaharraren berreskurapenak Amerikaren aurkikuntzan lagundu zuela babesten du. Francisco López de Gómara idazleak ere, bere Historia General de las Indias (euskaraz, Indien Historia Orokorra) lanean, 1552an argitaratua, Kolonek Atlantidaren elezaharraren eragina jaso izana pentsatzea bideragarria dela adierazten du. Idazle honek ere náhuatl arl (euskaraz, ura) hitzean azteka eta atlantiarren arteko lotura ikusten du. XVI eta XVII. mendeetan zenbait uharte (Azoreak, Kanariar Uharteak, Antillak, etab.) desagertutako kontinentearen arrasto gisa agertu ziren mapetan. 1626an, Francis Bacon filosofo ingelesak The New Atlantis (euskaraz, Atlantida Berria) lana argitaratu zuen, zeina arrazoian eta aurrerapen zientifiko eta teknikoetan oinarritutako gizarte utopiko baten aldarria den. 1673an, Espainian, José Pellicer de Ossau kronikariak Atlantida Iberiar Penintsula adierazteko baliatutako hitza zela adierazten du, hala, atlantiarrak tartesiar misteriotsuekin lotu zituen.

Aro Garaikidea

Atlantidaren izatea babesten zuten lan guztiak baztertuak izan ziren 1950eko hamarkadan kontinenteen jitoaren teoria hobetsia izan zenean zientziaren aldetik. Horregatik, "kontinente galduaren" teoriaren babesleek aldatu egin dute haien ikusmoldea eta egun teoria babesten dutenek diote Platonek jada ezaguna den lurralde bati egin ziola erreferentzia, berarentzat ezezaguna zena.

Uholde nagusiaren aurreko herria

XIX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera Atlantidaren mitoa zabaltzen hasi zen eta ospea ere lortu zuen gizartean. 1869an, Jules Verne idazle ospetsuak Hogei mila legoako itsas bidaia eleberria idatzi zuen, zeinaren IX. kapituluan protagonistek Atlantidaren urpeko arrastoak aurkitzen dituztela deskribatzen den. Beranduago, 1883an, Ignatius Donnelly estatubatuar kongresistak Atlantida: uholde nagusiaren aurreko mundua. Eleberri horretan Donnellyk, Antzinako Egiptoko eta Erdialdeko Amerikako kulturen artean dauden zenbait antzekotasun aditzera ematen ditu eta hortik, batzuetan era nahiko zalantzagarrian, aurrekari eta behaketa batzuk aintzakotzat hartuta, antzina gizadiaren jatorria izan zen lurralde bat egon zela ondorioztatzen du, gaur suntsitua dagoena. Suntsipen hori azaltzeko, agian, Biblian agertzen den uholde handia hein batean egiazkoa dela adierazten du eta antzinaroan eurite ugariko garairen bat egon zela, Atlantida suntsitu zuena. Lurralde horretatik hedatu omen zen gizaki aurreratu kulturaduna munduko gainerako lurretara. Donnellyren liburuak arrakasta handia izan zuen eta urte batzuetan zehar haren teoriak itxurazko zentzu eta egiantza izan zuen, horregatik, britainiar gobernuak Azoreetan espedizio bat burutu zuen, zeinetan kokatu behar zen Atlantida, Donnellyren arabera. Ez ziren ordea antzinako zibilizazioaren lorratzik topatu eta hala, teoria ahazten joan zen; liburuaren azken argitalpena 1976an izan zen.

Atlantida esoterikoa

Donnellyren arrakastak beste hainbat idazle bultzatu zituen haien teoriak argitara ematera. 1888an, Madame Blavatsky okultistak Doktrina Sekretua lana argitaratu zuen, zeinetan Dzyanen Liburua izeneko idazkiari aipamena egiten zion. Idazki hori tibetarra zela adierazi zuen, baina bere egiazko jatorria Atlantidan zuela. Blavatskyren arabera, atlantiarrak gu baino lehenago existitu ziren gizaki arraza bat izan zen, garapen zientifiko eta espiritual nabarmena lortu zuena.

Thule Elkarteak ere Atlantida ikertzeari ekin zion. Nazien mistizismoa eta ariar arrazakeria nagusi zen garai honetan, Heinrich Himmler jeneral naziak 1938an ariar arrazaren ustezko arbaso atlantiarrak aurkitzeko hainbat espedizio bidali zituen. Bien bitartean, Karl Georg Zschaetzsch idazleak Atlantis: Die Urheimat der Arier (1922, euskaraz: Atlantida: Ariarren Jatorrizko Bizilekua) eleberria argitaratu zuen eta Alfred Rosenbergek Atlantidari aipamena egin zion Der Mythus des zwanzigsten Jahrhunderts (1930, euskaraz: Hogeigarren mendeko mitoa) eleberrian.

Euskaldunenen jatorria eta Atlantida

Atalaintika

Charles Berlitz (1914-2003 †) The Bermuda Triangle^[22] liburuan munduko mapa batetan Atlantidaren elezaharrek agertzen zituzten lurraldeak kokatu zituen. Hauen artean Euskal Herria azaltzen da eta Atlantida izendatzeko modua Atalaintika dela dio mapan.

Euskara giltzarri

The Mistery of Atlantis^[23] liburuan euskara Atlantidako hizkuntza dela jasotzen du Berlitz-ek, hau baieztatzeko euskararen bereizitasunak aurkezten ditu frogatzat eta aurrerago "aita" hitza hartu eta beste hizkuntza batzuekin konparatuz (hizkuntza horiek munduan zehar sakabanatutako lurralde desberdinetik etorri arren) parekotasuna dagoela dio.

Beste ikerle askok ideia berdina aldarrikatzen dute euskaldunak Atlantidaren azkenekoak direla defendatzeko.

The treasure of the Sphinx liburuan jasotakoa ere ez da gutxi. Hizkuntza preindoeuroparrak euskal misiolari bati Guatemalako biztanleekin hitz-egiteko baliagarria izan zitzaiola dio elezaharrak. Erdialdeko Amerikako Quetzalcoatl eta Sugaarren parekotasuna (Herensugearen bitartez), hogeiko zenbatzeko sistema edo eta Pok-a-tok pilota jokoa euskaldunekin parekotasuna dute Andrew Tomas-entzako.^[24]

Elezahar aurkeztezina

«

Euskaldunen artean bada kataklismo baten kondaira suak eta urak elkar mantendu zuten borrokaz hitz-egiten duena. Euskaldunen arbasoak kobazuloetan babesa aurkitu eta biziraun ziran.

»

Andrew Tomas-ek dioen kondaira^[24] ez da Euskal Mitologiako elezaharretan ageri, ez behintzat XIX eta XX. mendeetan ikerlariek jaso zituzten eta ezagun ditugun elezaharretan.

Xahoren Aitor. - Kantabriar kondaira^[25]-tik aterata dagoela esan daiteke dudarik gabe:

«

Neretzat, erran zuen zaharrak, nahiz eta Arbasoen lehen semea izan, ez naiz uholde aurreko denboretan bizi izan, eta ez ditut Jainkoaren sorkuntzen gauza miragarriak ezagutu : ez dut nere arbasoen historia ezagutzen, zeren sugarren inbasioak eta uren uholdeak, zeinak gizonen lurrarentzat bigarren sorkuntza bat izan baitziren, nere bizitza iragan denboretarik bereizi duten.

»

Xahoren lana aipagarria bada ere bere denborako lana da, Kanpion-en parekoa, erromantizismo eta nazionalismoen oinordea. Baliagarria izan badaiteke kontu handiarekin irakurtzeko idazlanak dira, elezaharrak sinesmen, jakintza eta susmo berriez inguraturik agertzen bahit dira.