Egutegi

Egutegi bat egunak antolatzen dituen sistema da^[1], batez ere gizarte, erlijio, merkataritza eta administrazio helburuekin. Hau lortzeko denbora tarteak definitzen dira, oro har egun, aste, hilabete eta urteak. Egutegietako denbora tarte edo garai hauek, gehienetan baina ez beti, zenbait fenomeno astronomikoekin bat etortzen dira, adibidez Eguzkiaren edo Ilargiaren zikloekin. Zibilizazio askok berezko egutegi bat garatu dute, gehienetan beste egutegi batetik eratorria baina haien behar bereziei egokitua. Gaur egun egutegi gregorianoa (eguzki-egutegia) da munduan zabalduen dagoena.

Egutegiak gehienetan taula moduan adierazten dira. Egun bakoitzari emandako izena data da.

Historia

Eguzkiaren eta Ilargiaren ibilbideak dira gertaera natural errepikakor eta erregular nabarmenenak denbora neurtzeko, eta, beraz, mundu osoko gizarte aurre-modernoetan, ilargialdiak eta urtea erabili izan dira denbora-unitate bezala. Idatzitako lehen egutegi fisikoak, Antzinako Ekialde Hurbilean garatutako idazketari lotuak, Brontze Aroko sumertar eta egiptoar egutegiak izan ziren^[2].

Antzinako Ekialde Hurbileko egutegi sistema ugari, egutegi babilonikoan oinarrituak, Burdin Arokoak dira, horien artean Persiar Inperioko egutegi sistema, zeinak egutegi hebrear eta zoroastrikoei leku eman ziena. Greziar egutegi ugari garatu ziren Grezia Klasikoan, eta garai helenistikoak antzinako egutegi erromatarrari eta zenbait egutegi hinduri leku eman zien^[3].

Antzinako Erromatar egutegia, Julio Zesarrek eraberritu zuen K.a. 46an^[4]^[5]. Juliotar egutegia, jada ez zegoen ilberriaren behaketaren mende, baizik-eta algoritmo bat jarraitzen zuen, bisurteetan (lau urtetik behin) egun bat gehitzen zuena^[5]. Honek ilargiaren hilabete egutegiaren disoziazio bat sortu zuen. Horrek eragin zuen hilabeteak ilargialdiekin zerikusirik ez izatea. Egutegi gregorianoa, juliotar egutegiaren fintze bezala sartu zen 1582an^[5] eta gaur egun mundu osoan "de facto" erabiltzen da erabilera sekularrean.

Gaur egun, oraindik erabiltzen den ilargi egutegi nagusia islamiar egutegia da, Mahometen ikasbideei jarraituz, aurre-islamiar egutegi batean oinarrituta eta Omar kalifak abiabuntua ezarria (Hejira). 12 ilargi hilabete ditu, eta Koranak debekatuta duenez egunak edo hilak tartekatzea^[6] bisurteetan bezala, hilok ez datoz bat urtaroekin.

Antzinako egutegi-sistema guztien artean, maiak eta Mesoamerikako beste batzuk dira konplexuenak. Maien egutegiak bi urte mota zituen: sakratua (tzolkin) 260 egunekoa eta zibila (haab) 365 egunekoa. Maien egutegiaren funtsezko elementuak eskualde osoan erabilitako sistema batean oinarritzen dira, gutxienez K.a. V. mendetik. Aspektu asko partekatzen ditu Mesoamerikako beste zibilizazio batzuek erabilitako egutegiekin, zapoteka eta olmeka garaikideak kasu, eta ondorengoko mixteka eta azteka egutegiak kasu^[7] .

Egutegiaren banakoak

Egutegi historiko guztiak fenomeno astronomikoek definitutako denbora tarteetan oinarrituta daude.

Eguna

Zibilizazio guztietan, egunaren eta gauaren arteko txandaketa da oinarrizko denbora unitatea. Eguna Lurraren errotazioak sortzen duenez, egunsentia ez da une berean gertatzen mundu guztian. Oraintsu arte, ez-aldiberekotasun hau ez zuen garrantzirik mugikortasunak ez baitzuen eraginik zibilizazioen arteko harremanetan. Garraioen garapenak eta ordua hedatzeko aukerak konponbidea aurkitzeko beta eman zuen XIX. mendean eta ordu zonak garatu ziren.

Hila

Sakontzeko, irakurri: «Hil»

Ilargialdiak behatzeko errazak dira eta denbora tarte luzeak neurtzeko oinarri izan dira hainbat kulturatan. Urtarorik gabeko munduko eskualdeetan, Polinesian adibidez, hilabetea da oinarrizko denbora neurria egunaren ostean. Egungo islamdar egutegia ilargialdietan oinarritzen da.

Eguzki-egutegietan, hilabeteak ez daude Ilargiarekin sinkronizatuak.

Urteak

Urtaroak definitzen dituenez, nekazaritza garatu ahala urteak garrantzia hartu zuen denbora neurri gisa. Denbora tarte hau nahiko luzea da eta definitu egin daiteke, adibidez solstizio eta ekinokzioak erabiliz.

Garatu zen lehen eguzki egutegia Antzinako Egiptoko egutegia omen da. Teorian batzuen arabera, Nabta Playa edo Stonehenge lekuetako megalitoek, edo azteken eta maien tenpluek urteak neurtu ahal izateko erabili ziren.

Egutegi sistemak

Hilabetea edo urtea oinarri hartuta, ilargi edo eguzki egutegia izango da. Ilargi egutegietan, hilabetearen batez besteko iraupena ilargialdiaren antzekoa da, 29,5305882 egun^[8] ingurukoa. Eguzki egutegietan, urtearen iraupena 365,242190 egun ingurukoa da.

Egun munduan hedatuen dagoen egutegia gregorianoaa da, eguzki-egutegi bat.

Ilargi egutegiak

Sakontzeko, irakurri: «Ilargi egutegi»

Ilargi egutegiak ilargiaren zikloetan oinarritzen dira denboraren kalkuluak egiteko. Denboraren neurketarako oinarria ilargialdien iraupen neurria hartzen dute. Ilargialdiaren iraupena 29 egun, 12 ordu, 44 minutu eta 2,8 segundokoa da batez beste. Antzinaroko egutegi guztiak, Egiptokoa izan ezik, horrela sortu ziren.

Euskal egutegia: antzinako euskal asteak hiru egun bide zeuzkan (astelehena, asteartea eta asteazkena. Hilak, mundu zabalean bezalatsu, ilargiaren arabera antolatu ziren, haien izenek erakusten diguten moduan (urtarrIL, otsaIL eta abar). Hala ere, aspalditik du Euskal Herriak sartaldeko egutegia, erromanizazioak eta batez ere kristautzeak aurrera jo ahala.
Islamiar egutegia: Mahomaren hejiraren lehenengo urtean, kristau aroaren 622an hasten den egutegia. 12 hilabetek osatzen dute. Hilabete bakoitza ilberriarekin hasten da eta 29 egun ditu hilabete batek, eta 30 hurrengoak. Ilargialdiaren iraupena hilabeteak baino 44 minutu gehiagokoa zenez, 30 urtean 11 egunen gorabehera sortzen zen. Hori gerta ez zedin, egun bat eransten zuten aldika, musulmanen egutegiaren helburua ilargialdiak beraiek jarritako egunekin bat etortzea baitzen.
Tzolk'in egutegia (maia errituala): 260 egunekoa.
Mesopotamiako egutegia: 12 hilabeteko urtea zen, hilabete bakoitzak 29 edo 30 egun zituela, era horretara hilabeteak eta ilargialdiak ia bat zetozela.
Greziar egutegia: 30 eguneko 12 hilabete zituen hasieran, baina gerora 29 eta 30 eguneko hilabeteak eratu ziren. Hilabetea dekada izeneko 10 eguneko hiru zatitan banatu zuten hasieran, eta gerora 10 eguneko bitan eta 9ko batean

Ilargi-eguzki egutegiak ilargi egutegi mota bat dira, eguzki-urtera egokitzeko hilabete bereziak tartekatzen dituztenak:

Hebrear egutegia
Txinatar egutegia: txinatarrek antzinatik neurturik zuten 365,25 eguneko urte tropikala, baina beren egutegi zibila ilargi-egutegia zuten, 29-30 eguneko 12 hilabetez osatua.
Japoniar egutegia
Zelta egutegia

Eguzki egutegiak

Sakontzeko, irakurri: «Eguzki egutegi»

Denboraren neurketarako oinarria Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen itzuliaren iraupen neurria hartzen dutenak dira:

Egiptoko egutegia: 30 eguneko 12 hilabeteko urtea zuten, hiru urtarotan banatuta («uholdea», «negua» eta «idortea» edo «uda»). 12 hilabete horien ondoren bost egun eransten ziren urtero. Antzinako Egipton banatu zen orobat lehendabiziko aldiz eguna 24 ordutan, 12 ordu argiz eta 12 gauez.
Haab egutegia (maia zibila): 20 eguneko 18 hilabetetan banatua, 5 egun osagarri erantsiz.
Koptoen egutegia
Etiopiar egutegia
Persiar egutegia
Erromatar egutegia
Juliotar egutegia (aurrekoaren eraldaketa): Erromatarren artean Julio Zesarren garaira arte denbora neurtzeko erabili zen egutegi sistemak aldaera asko eta zehaztasun gutxi zuenez, K.a. 45. urtean bere aginduz berria prestatu zen, gaur egun erabiltzen denaren aitzindaria. Gaur egun Europako hizkuntza gehienetan hilabeteek dituzten izenak egutegi honetatik hartuak dira.
Gregoriotar egutegia (aurrekoaren eraldaketa)
Suediar egutegia (1700ko martxoaren 1etik 1712ko otsailaren 30era)
Berber egutegia
Errepublikar egutegia (Frantziako Iraultzaren egutegia): 1793an Konbentzioak ezarritako egutegia. 1792ko irailean, Frantziako Errepublika aldarrikatu zutenean ezarri zuten eta 1805era arte iraun zuen indarrean. 12 hilabete zituen lau urte aroetan bilduta. Hilabeteak 30 egun zituen hiru hamarrekotan banatuta. Urteari 5 egun gehitzen zitzaizkion amaieran (6 bisurtea zenari). Lau urteko aroetan banatuta zegoen Iraultzaren egutegia eta hilabeteen izenak bereziak ziren oso: hilabete bakoitzeko eguraldiaren eta nekazaritza lanen edo gertakarien arabera jarri zizkieten izenak (mahaxte, eurikor, lilidun, etab.)
Saiana egutegia (Indiako egutegi nazional ofiziala)
Newton egutegia (betiereko 364 egunekoa)
Bengaliar egutegia
Jutxe egutegia

Euskarazko lehen egutegia

Iritsi zaigun euskarazko egutegi antzinakoena Joanes Leizarragak egindako itzulpena da, Kalendrera izenekoa (Arroxelan, 1571). Bertan, juliotar egutegiaren azalpenak ematen dira, bisurtea eta ilargialdiak nola kalkulatu. Hauek dira bertan agertzen diren 12 hilabeteak: urtarrila, otsaila, martxoa, apirila, maiatza, ereiaroa, uztaila, agorrila, buruila, urria, hazila eta abendua.

Iruditegia

Egutegi mota asko daude, erabilera anitzetarako balio dutenak.

Sobietar egutegi bat, 1937ki abenduaren 12a, hauteskunde eguna dela gogoraraziz.
XV. mende amaierako galestar egutegi bat.
Otomandar egutegi bat, eguna hainbat sistema eta hizkuntzatan ematen duena: rumia, juliotarra, gregorianoa, islamiarra eta hebrearra.
Italiar pin-up egutegi bat.
Hebrear egutegi bat, 5591 (1831)
Indonesiar egutegi katoliko bat

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik hartu da. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ «Egutegi». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2021-11-03.)
↑ (Ingelesez) Shirley, Lawrence. (2009-02-11). The Mayan and Other Ancient Calendars. Washington, DC doi:10.4169/loci003264..
↑ (Ingelesez) Calendar - The early Roman calendar. Encyclopedia Britannica 2020-12-24.
↑ The History of the Calendar. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-12-02).
↑ ^a ^b ^c Nagore Irazustabarrena. (2020-03-01). 'Bis Sextum', egutegia doitzeko. Bizi Baratzea.
↑ (Frantsesez) Jean Lefort, La saga des calendriers, Bibliothèque pour la science, 1998
↑ (Ingelesez) Maya Calendar Origins: Monuments, Mythistory, and the Materialization of Time. .
↑ (Frantsesez) Rythmes du temps: astronomie et calendriers, Émile Biémont et Jean-Claude Pecke, 292 or.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q12132
Multimedia: Calendars / Q12132

[1] «Egutegi». Euskaltzaindiaren Hiztegia. (Noiz kontsultatua: 2021-11-03.)

[2] (Ingelesez) Shirley, Lawrence. (2009-02-11). The Mayan and Other Ancient Calendars. Washington, DC doi:10.4169/loci003264..

[3] (Ingelesez) Calendar - The early Roman calendar. Encyclopedia Britannica 2020-12-24.

[4] The History of the Calendar. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-12-02).

[BB-5] Nagore Irazustabarrena. (2020-03-01). 'Bis Sextum', egutegia doitzeko. Bizi Baratzea.

[6] (Frantsesez) Jean Lefort, La saga des calendriers, Bibliothèque pour la science, 1998

[7] (Ingelesez) Maya Calendar Origins: Monuments, Mythistory, and the Materialization of Time. .

[Biemont292-8] (Frantsesez) Rythmes du temps: astronomie et calendriers, Émile Biémont et Jean-Claude Pecke, 292 or.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]