Hego Euskal Herriko gaztelania

Wikipedia, Entziklopedia askea
Hego Euskal Herriko gaztelania
Castellano de Hegoalde
Hego Euskal Herriko gaztelania Iberiar Penintsulan
Datu orokorrak
Lurralde eremua Euskal Herria
Eskualdea Nafarroa Garaia
 Araba
 Bizkaia
 Gipuzkoa
Araugileaarautu gabe
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
hizkuntza italikoak
hizkuntza erromantzeak
italo-mendebaldeko hizkuntzak
mendebaldeko hizkuntza erromantzeak
hizkuntza galo-iberiarrak
hizkuntza ibero-erromantzeak
Iberia Mendebaldeko hizkuntzak
Castilic (en) Itzuli
gaztelania
Gaztelania Espainiatik
Hizkuntza kodeak
Glottolognava1242

Hego Euskal Herriko gaztelania edo Hegoaldeko gaztelania (Castellano de Hegoalde, dialektu honetan) Hego Euskal Herrian mintzatzen den gaztelaniaren dialektua da.

Gaztela eta Aragoiko modalitatetarekin batera, gaztelaniazko iparraldeko dialektuetako bat da.

Gaztelaniazko dialekturik garbiena dela esaten da, batez ere Araba eta Nafarroa Garaian.[1]

Erabilera-eremua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdara barietate hori Hego Euskal Herrian hitz egiten da, Nafarroa Garaia, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako lurralde historikoetan. Era berean, Errioxako (batez ere Haroaldea eta Sonsierra), Gaztelako (Miranda Ebro eta Lausa eta Mena haranak), Kantabriako (Urdialaitz eta Asoi-Aguera eskualdea ingurua) eta Aragoiko (mendebaldeko Jazetania) zonaldeetan dago.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztelaniaren lehen erregistro idatziak Donemiliagako glosetakoak dira, Donemilliaga Kukullan idatziak, Nafarroako erresuman.[2] Gainera, euskarazko oharren ondoan agertzen dira (nahiz eta aurreko erregistroak euskaraz izan). Hizkuntzalari askok diote gaztelaniaren jatorria Burgos, Errioxa eta Arabako Errioxan dagoela. Eremu horietan denbora luzez hitz egin zen euskaraz, eta batzuetan gaur egun ere hitz egiten da; beraz, euskarak eragin handia du gaztelaniaren eta latinaren arteko bereizketan. Esate baterako, Mio Ciden eresian, Gaztelaniazko literaturaren lehen poesia-lana, Rodrigo Diaz de Vivarrek (Araba-Nafarroako abizen konposatua), Burgosetik datorrenak, Minaya deitzen dio Alvar Fañezi, haren konfiantzazko lagunari. Kontua da Minaya "mi anaia" ("nire anaia") baino ez dela, anaia euskal hitza izanik, horrek erakusten digu euskara hedatu egin zela eta eragin handia izan zuela sortu berria zen gaztelanian.[3][4]

1119an, Alfontso VII.a Gaztelakoa erregeak konkistatu zuen Araba, eta Gaztelako erresuman sartu zuen, garai hartan tamaina txikikoak baitziren. Horren ondoren, gaztelania administrazio-eragiketa guztietarako erabiltzea nagusitu zen, eta ondorioz, euskal elementu asko gaztelaniara itzuli ziren. Hemendik, elementu hauek sartuko lirateke:[5][6]

  • Bost bokal baino ez dituen bokal-egitura (ez du bereizten Katalana edo Galiziera e/o irekia eta itxia bezala)
  • Betazismoa: b eta v letren ahoskera bera
  • Hasierako [f] -tik erortzea, [h] xurgatze-fase batetik pasatu ondoren (hacer eta ez facer; "egin"). Aldaketa gaskoian ere aurkitzen da; beraz, badirudi euskal substratutik abiatutako azalpena onargarria dela
  • Ilundu eta gorrekin nahasten diren txistukariak galtzea. Andre Martinetek ikusi zuen moduan, sinplifikazio horren ondorioz, antzinako gaztelaniaren txistukari-sistema konplexua euskarazkoaren antzekoa bihurtzen da. Ezaugarri horrek ere bereizten du galiziera eta portugesa.
  • Euskal lexikoa barneratzea, batzuetan beste forma batzuetara eboluzionatzen duena, hala nola, alud ("lurte"-tik), aquelarre ("akelarre"-tik), cencerro ("zinzerri"-tik), chabola ("txabola"-tik), chatarra ("txatar"-tik), izquierda ("ezkerra"-tik), órdago ("hor dago"-tik) edo zurrón ("zorro"-tik)

Gauza bera gertatu zen Gipuzkoa 1200ean konkistatu zenean ere eta 1334tik aurrera Bizkaiko Jaurerriarekin, baina neurri txikiagoan, euskarak administrazioan irautea ekarri zuena, eta, izaeraz, Araba eta Bizkaia eta Gipuzkoarako erdal dialektua agertzea.

1492an Gaztelako Erresumak Iberiar Penintsulako arabiar lurraldeak konkistatu ondoren, Gaztelako Erresuman hitz egindako erromantze-hizkuntza Hego Euskal Herrian hitz egindakoaren oso desberdina zen (Nafarroa Garaian izan ezik), arabieraren elementu handiak sartu baitziren (alcohol "alkohol", almohada "burko", albaricoque "albarikoka", hasta "-ra", aceite "olio", aceituna "oliba", etab.).[7][8]

Bestalde, Nafarroako Erresuman hiru hizkuntza hitz egiten ziren: euskara, nafarrera (batez ere hegoaldean) eta gaskoia (batez ere iparraldean). Eskuarki onartua dago gaskoia latinaren eta akitanieraren (antzinako euskara) arteko nahasketaren emaitza dela, eta ondoren okzitanierarekin parekatua izan zela. Hala ere, nafarrera, aragoiera eta errioxerarekin batera, gaur egun hizkuntza multzo berekotzat hartzen denaren aldaerak ziren: nafar-aragoiera hizkuntzak. Hain zuzen ere, nafarrera gainerako aldaera erromantzeetatik bereizten zuena, hala nafar-aragoierarrengandik nola gaztelarrengandik, euskarak bere gramatikan eta hiztegian zuen eragin handia zen, neurri batean gaur egungo aragoieraz gailentzen dena.[9]

Aragoi eta Gaztelako erresumek Nafarroa konkistatu zutenean, 1512 eta 1529 artean, gaztelaniaren erabilera nagusitu zen. Hala ere, nafarrera gaztelaniaren nahiko antzekoa zenez, eta leonesa, extremadurera edo aragoiera hizkuntzekin gertatu zen bezala, gaztelar nobleziak hiztunei beren hitz egiteko modua arkaikoa eta ez oso landua zela sentiarazten zien. Horren ondorioz, nafar askok gaztelania ikastea erabaki zuten gaztelarrek estigmatizatu ez zitzaten, bereziki hegoaldekoek, Gaztelarekin (Soria bidez) edo ekialdekoekin (arrazoi beragatik eta Aragoirekin) harremanetan zeudelako. Hainbat hizkuntza gutxituk, hala nola euskara, katalana, leonera edo aragoiera, XX. mendera arteko gainbeheraren erantzule eta denboran oso luzea den efektua da. Kasurik nabarmenetako bat erronkariera euskalkiaren amaiera da, honen azken hiztuna, Antonia Anaut, 1976an hil zelarik.[10]

Hala ere, hizkuntza horien berezko ezaugarri batzuk gailendu egin dira gaztelaniaren dialektu moduan, Hego Euskal Herriko gaztelania kasu, Espainiako Errege Akademia emandako gramatika eta fonetika arau estandarrekin kontrastatzen dutenak, eta, beraz, dialektu horiek oraindik ez daude aitortuta eta araututa, eta desagertzeko arriskuan, gaztelaniaren uniformizazioaren ondorioz.

Antzinako ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nahiz eta dialektu honen berezko ezaugarri asko gaztelera osora estrapolatu diren, bereziki bere lehen urteetan, Euskal Herriko hiztunak gainerako erdaldunengandik bereizten dituzten ezaugarri handiak zeuden eta oraindik ere badaude. Horietako batzuk historiara pasa ziren, hala nola:[9]

Dialektu honen ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

dialektu honek berezitasun berezi batzuk ditu, gaztelaniaren gainerako dialektuetatik bereizten dutenak.

Iraganeko partizipioa partzialki saihestea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztelaniazko partizipioaren aditz-forma iragan latingo partizipiotik dator, baina oraingo eta etorkizuneko formak galdu direnez, iraganeko partizipioa baino ez da gelditzen. Partizipioa beti da pasiboa gaztelaniaz eta ez du forma konposaturik. Eraikuntzari dagokionez, gaztelaniazko bi partizipio mota daude: erregularrak eta irregularrak.[11] Partizipio irregularrek lexema desitxuratuta ikusten dute eta, forma latinetatik gertuago daudenez, partizipioaren morfema ezkutatzen dute. Horiek, hain zuzen ere irregularrak direnez, ez dute eraginik euskaldunen hizkeran. Adibidez, ver aditzaren partizipioa visto da; escribir aditzarena, escrito, eta alabar aditzarena, alabado.[12]

Aditz erregularrei dagokienez, partizipioa honela egiten dute: lexema + bokal induktorea + bokal tematikoa + partizipio-morfema + genero-morfema + numero-morfema. Lehen konjugazioko aditzen kasuan, -ar infinitiboa osatzen dutenak (adibidez, amar, excavar), bokal tematikoa "a" da, eta partizipio-morfema (kasu honetan, beste bi konjugazio erregularrak bezala) "d" da.[13] Ondorioz, lehen konjugazioko partizipioen forma maskulino singularra -ado bihurtzen da, bere forma plurala -ados delarik. Gaztelaniaren dialektu honetan partzialki saihesten diren bi formak dira. -ado > -au eta -ados > -aus hitz egiterakoan, inoiz ez idatziz, izatera pasatzen da. Hala ere, femeninoaren formak ez dira aldatzen. Hona hemen adibide batzuk:

Euskaraz Gaztelaniaz Ahoskatze neutrala[a] Ahoskatze dialektuan[a]
Auto bat alokatu dut. He alquilado un coche. e alkilado un kotxe e alkilau un kotxe
Badirudi hor utzi dituztela. Parece que han sido dejados ahí. pareze ke an sido dejados ai pareze ke an sido dejaus ai
Zerbait jan duzu gaur? ¿Has comido algo hoy? as komido algo oi as komido algo oi
Gaur bizi izan duguna bakarra da. Lo que hemos vivido hoy es único. lo ke emos bibido oi es uniko lo ke emos bibido oi es uniko

Badirudi antzekotasunak dituela gaztelaniaren beste dialektu batzuekin, bereziki andaluzierarekin edo latinoamerikar batzuekin, baina ez da egia. Kasu horietan, "d" partizipio-morfema erabat saihesten da, genero-morfema "o" a bere horretan mantentzen den arren.[14][15] Kasu horretan, alquilado "alkilao" esango luke ("alkilau" ahoskatzearen aurka Hego Euskal Herrian) eta dejados "dejaos" ("dejaus" -ren aurka).

Pues juntagailuaren gehiegiko erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pues juntagailua, beraz (euskarazko ba hitzaren itzulpena), oso erabilia da, batez ere ahozko hizkuntzan. Euskararen eta gaztelaniaren arteko etengabeko harremana dela eta, 1522an Nafarroako Erresumaren konkista ondoren, bai ba hitza bai pues gaztelaniazko bertsioa (nafar erromantzetik dator) bi hizkuntzetan agertzen dira eta, euskaraz eta dialektu honetan, bereizketarik gabe erabiltzen dira.[16] Erdaldunak Euskal Herritik gainerako gaztelaniadunetatik bereizten dituen beste alde nagusia hitz horri ematen zaion erabilera da (ba soilik Euskal Herrian erabiltzen da euskaratik, beste aldaera batzuetan hitz komuna den bitartean). Gehiegi erabiltzen da, eta elkarrizketa informal bateko perpaus gehienetan agertzen da. Diskurtsoa formalagoa edo idatzizkoagoa bihurtzen den heinean, kopurua murriztu egiten da, nahiz eta hautematen jarrai daitekeen. Hona hemen adibide batzuk:[17]

  • ¿Has comprado el pan? Pues no. (Ogia erosi duzu? Ba ez ― konektore gisa erabiltzen da)
  • No puedes pasar por aquí. ¿Pues? (Ezin zara hemendik pasatu. Ba? ― nola edo zergatik ordezkatzen du, eta ezusteko bat adieraz dezake)
  • Háblale tú, pues lo conoces más que yo. (Hitz egiozu, nik baino gehiago ezagutzen duzu eta ― zergatia, arrazoia edo arrazoia adierazten du)
  • ¿Cómo que no viene? Pues eso, lo dicho. (Nola ez datorrela? Bada, horixe esan nuen ― aurretik eratutako judizio baten ziurtasuna adierazten du)
  • Lo que digo es, pues eso, que no se puede vivir así. (Esaten dudana da, beraz, ezin dela horrela bizi ― balio iliatiboa[b])
  • Repito, pues, que hace lo que debe. (Berriro diot, beraz, egin beharrekoa egiten duela. ― balio jarraitua[c])

Gainera, beste denotazio eta konnotazio asko daude, eta horiek asko aldatzen dira ahoskatzen den tonuaren, esaldiaren zatiaren eta testuinguruaren arabera.

Indikatiboaren iragana[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dialektu honetan, gaztelaniako dialektu gehienetan ez bezala, iraganeko aditz-denbora bakoitzak erabilera bat du. Konparazio gisa, amerikar dialektuak burutugabe (hablaba) eta iraganaldi mugagabera (hablé) mugatzen dira. Hego Euskal Herrian, ordea, aurreko bostak erabiltzen dira: iraganaldi burutugabe (hablaba), iraganaldi mugagabe (hablé), iraganaldi burutu (he hablado), iraganaldi pluskuanperfektu (había hablado) eta aurreko lehenaldi (hube hablado). Erabilera hauek ditu:[20][21]

Iraganaldiak Erabilera Adibidea
Burutua Duela gutxi gertatutako ekintzak (muga orokorra, egun berean) Esta mañana me he levantado fatal
Gaur goizean oso gaizki jaiki naiz
Burutugabea Aurretik gertatutako ekintzak, baina jada ez Antes me levantaba fatal
Lehen oso gaizki jaikitzen nintzen
Mugagabea Aspaldi gertatutako ekintzak (muga orokorra, atzotik atzeraka) Ayer me levanté fatal
Atzo oso gaizki jaiki nintzen
Pluskuanperfektua Burutugabeko beste ekintza baten aurretik egindako ekintzak Pensaba que me había levantado fatal
Gaizki jaiki nintzela uste nuen
Aurrekoa[d] Mugagabeko beste ekintza baten aurretik egindako ekintzak Pensé que me hube levantado fatal
Uste nuen oso gaizki altxatu nintzela

Subjuntiboaren burutugabea eta baldintza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oso ohikoa da subjuntiboaren burutugabearen ordez baldintza sinplea jartzea, "euskal baldintzazkoaren" ordez. Adibidez, si tendría tiempo, iría, si tuviera tiempo, iría edo si tuviese tiempo, iría izan beharrean ("denbora izango balu, joango litzateke"). Horren ondorioz, hiztunak ez ditu bereizi hubiera edo hubiese (subjuntiboaren bi forma zuzenak) eta habría (baldintza sinplearen forma), eta honela esan dezake: si habrías comprado pan, pues no tendríamos hambre ("ogia erosi izan bazenu, ez genuke goserik izango"). Jatorriz euskaraz egon liteke, euskaraz erabilitako egitura bera baita, baina hitzez hitz gaztelaniara itzulita. Izan ere, oso ohikoa da Gipuzkoan eta Nafarroa Garaiko iparraldean (Bortziriak, Malerreka, Baztanaldea, Leitzaldea, Sakana...), eta Hego Euskal Herriko gainerako lekuetan ez da hain ohikoa.[22]

Euskaradak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskal baldintzapekoaren antzera, badira euskaratik gaztelaniara literalki esportatu diren beste egitura edo hitz batzuk, euskaradak izenekoak. Adibidez:

Euskaraz Gaztelaniaz
Dialetuz Estandarraz
Enbarazu egiten didazu. Me haces embarazo. Me molestas.
Zer hartu behar duzue edateko? ¿Qué vais a coger para beber? ¿Qué vais a tomar para beber?
Nere buruz pentsatzen ari naiz. Estoy pensando por mi cabeza. Estoy pensando en mi cabeza

Sisipasa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erdal hiztun euskaldunek hitz egiteko joera nabarmena dute, batez ere Nafarroakoek eta Gipuzkoakoek. Horren arrazoia da gaztelerazko "s" soinuak bat egiten duela [s̻] (z) euskararekin, eta euskal [s̺] (s) ez dela gaztelaniaz existitzen. Horri euskararen beste txistu-hots bat gehitu behar zaio: [ ʃ ] (x), gaztelaniaz ere ez dagoena. Euskaraz askoz txistu-barietate gehiago daudenez, Hego Euskal Herriko hiztunek fonema horiek beren jaioterrira hurbilduz ahoskatzeko joera dute. Ondorioz, cincuenta ([θinkuenta]) "zinkuenta" ([s̻inkuenta]) edo hostia ([ostia]) "hoxtia" ([oʃtia]) esaten da.[23]

Aldaketak azentuazioan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz azentu grafikorik (tildeak) ez dagoenez, ez dago erregulazio espezifikorik hitzak nabarmentzeko. Gaztelaniaz hitz bakoitzak azentu bakarra duen bitartean, euskaraz hitz batek azentu bat baino gehiago izan dezake, esanahiaren eta testuinguruaren arabera. Horrela, gaztelaniaz azkenaurreko silaba azpimarratzera joz, euskaraz arau orokorra bigarrena hitzaren hasieratik eta azkena azpimarratzeko joera da, nahiz eta azken silabaren azentua ez izan bigarrenarena bezain nabarmena.[24] Gainera, jatorrizko hizkuntzan azentuazio-batasuna da hitzen sekuentzia edo multzoa, gaztelaniarako hitza ez bezala, eta horrek guztiak Euskal Herriko erdaldunek ez dituzte hitzak behar bezala areagotzen, gaztelania modernoaren ortografia-arauen arabera.[25] Adibidez, Iñigo izena, "Íñigo" ahoskatua da gaztelania estandarrean, baina "Iñígo" Hego Euskal Herriko gaztelaniaz.

Euskal lexiko arrunta txertatzea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztelaniaz hitz egitean, Hego Euskal Herriko biztanleek Espainiako Errege Akademiak jasotzen ez duen lexikoa erabiltzen dute batzuetan. Mailegu ohikoenak agurrak dira, eta kaixo eta agur dira gehien erabiltzen direnak. Izan ere, Euskal diaspora handia dela eta, agur hitza Espainiako Errege Akademiaren hiztegian jasota dago "agur esateko erabilitako interjizioa" bezala.[26] Eskerrik asko, ez horregatik, mesedez, zer moduz, zorionak, maite zaitut, urte berri on, egun on, arratsalde on edo gabon bezalako eraikuntzak ere ohikoak dira. Era berean, aupa eta epa bezalako interjekzioak ohikoak dira dialektu honetako hiztunen artean. Era berean, eta batez ere euskaldunen artean, oinarrizko hitzak erabiltzen dira, hala nola etxea, muxu, dirua, lehendakari, ikusi, maitia, ama, aita, amona, aitona, etab.[27][28]

Nafarroako hiztegia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Nafarroan bada gaztelaniaz dagoen lexiko berezi bat, euskararen hiztegiaren erabilerarekin osatzen dena. Adibide batzuk billabesa (hiriko autobusa; Iruñerrirako bakarrik), componer (entsalada ondu) edo hacer borota (ez joan eskolara) dira.

Euskal toponimiaren baliabidea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oso zabalduta dago euskal leku-izen tradizionalen erabilera, gaztelaniazko izendapenen aldean, kasu askotan modu artifizial edo behartuan sartu baitira. Beste batzuetan, dialektu honetako hiztunek nolabaiteko lehentasuna dute euskal izenak erabiltzeko. Hona hemen komunikabideen adibide batzuk:

  • "La oferta de las escuelas infantiles de Iruñea vuelve a limitar el euskara a tres centros" (Iruñeko haur eskolen eskaintzak hiru ikastetxetara mugatu du euskara)[29]
  • "Getxo entra en zona roja y cierra bares y restaurantes" (Getxo gune gorrian sartu da eta taberna eta jatetxeak itxi ditu)[30]
  • "Cribados en el Hospital Donostia por otro brote" (Baheketak Donostia Ospitalean, beste agerraldi batengatik)[31]
  • "La Mancomunidad de Iparralde reclama el derecho a la diferenciación" (Euskal Hirigune Elkargoak bereizketarako eskubidea aldarrikatu du)[32]

Hala ere, hori kalean bizi diren herritarrei ere aplikatzen zaie, gehienbat leku-izenak euskaraz erabiltzen baitituzte, baita gaztelaniaz ere.

Atzizki txikigarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztelania estandarraz, atzizki txikigarria osatzeko, -ito, -ita, -itos edo -itas partikulak eransten zaizkio hitzaren amaieran, generoaren eta numeroaren arabera. Hala ere, Hegoaldean bi formula erabiltzen dira: -ico, -ica, -icos eta -icas edo -ete, -eta, -etos eta -etas. Lehenbizikoa Nafarroa Garaian erabiltzen da bereziki, eta Aragoiko eskualde mugakideetan ere erabiltzen da. Adibidez, San Ferminetako zapiari "el pañuelico" esaten zaio. Bigarrena, aldiz, Hegoalde osoan erabiltzen da. Harekin sortutako hitz batzuk silleta ("besaulkia") edo calderete ("eltzekaria") dira.[33]

Badira, ordea, zenbait hitz, hala nola chancleta (chancla txikigarria, "txankleta"), caseta (casa txikigarria, "etxola") edo pandereta (pandera txikigarria, "pandereta"), -eta edo -ete hitzekin amaitu arren, mundu gaztelaniadun osoan orokortu direnak, baina jatorrian Euskal Herriko gaztelaniaz bakarrik erabiltzen zirenak.[34]

Bada kasu berezi bat, batez ere Nafarroako Erriberan, non hiru txikigarri aurki baitaitezke: muetico. Gaztelania estandarrean ez luke itzulpenik izango, dialektu honetan teorikoki txikigarriak diren hitzen ondoan erabiltzen baitira. Majo ("jator") hitzetik dator, eta atzizki hauek gehitzen zaizkio: majo + ico = majico / majico + ete = majete → muete / muete + ico = muetico.[35]

Beste dialektuekin partekatutako ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dialektu honek hainbat ezaugarri ditu beste dialektu batzuekin, batez ere Gaztelakoarekin edo Aragoikoarekin.

Fonetika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Esaldien goranzko intonazioa, amaierako bokala luzatuta. Ebroko haranaren eremuan, intentsitate handiagoarekin
  • Gaztelaniazko hitzen talde kontsonantiko kultuak murriztea: eletrico (eléctrico izan beharrean: "elektriko"), perfeto, (perfecto izan beharrean: "perfektua"), repunante, ("repugnante" izan beharrean: nazkagarria), bereziki landa-eremuetan
  • Hiatoren aurkako joera handia, hiatoak diptongo bihurtzen dituena: indoeuropeo > indouropeo > induropeo (indoeuropar); héroe > herue (heroi); ahora > ahura > ara (orain); pues > pos (ba)
  • Fonetikoki y eta ll grafien artean bereizten da, bereziki Nafarroa Garaian
  • Amaierako -d (/d/) -ren ordez -z (/θ/) jarri ohi da, adibidez: verdad > verdaz (egia) edo salud > saluz (osasun)
  • Nafarroa Garaian asilabatutako /ř/ soinuaren ahoskera
  • Hitz batzuen hasieran v ezabatzea: amos eta ez vamos ("goazen")
  • Aditzondo burutuetan, azentua amaierari dagokio: malaménte ("maltzurkeriaz"), sinceraménte ("egiazki"), mayorménte ("gehienbat")

Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Partikula batzuen azken bokala ez agertzea, hala nola preposizioak, artikuluak edo juntagailuak, batez ere gero silaba bateko edo biko hitz bat badator: plaza del > plaza'l ("-ko plaza"); todo el > to'l ("guztia"); para ti > pa'ti ("zuretzat")
  • Leismorik eza[e]
  • Izen propioekin definitutako artikulua maiz erabiltzea erregistro informaletan eta ahozko hizkuntzan (el Patxi, la Naiara)
  • Vosotros ("zuek") bigarren pertsona pluraleko konfiantzazko izenordain pertsonal gisa erabiltzea usted ("zuon") aurrean, errespetuzko tratamendu gisa erabilia. Usted gutxiago erabiltzen da, batez ere gazteenen artean, tú ("zu") baita errespetuzko tratamenduetan ere. Gauza bera gertatzen da ustedes (usted plurala) eta vosotros (tú plurala)
  • Infinitiboaren erabilera konfiantzako inperatibo pluralerako: (vosotros) ser buenos y callaros (modu estandarra: sed buenos y callaos; "egarri onak eta isildu")
  • A letra gehitzea hitz batzuen hasieran, batez ere r letraz hasten direnen hasieran: arrascar (rascar izan beharrean: "harraskatu"), arrodear (rodear izan beharrean: "inguratu")
  • Por ("-n") preposizioaren ordez a preposizioa ("-ra") jartzea zenbait esalditan, batez ere denbora aditzondo batekin batera doanean: ayer a la mañana, ayer a la noche (modu estandarra: ayer por la mañana, ayer por la noche; itzulpena: "atzo goizean", "atzo gauean")
  • Lagunarteko hizkera orokorrean, el edo la ("-a") artikulua qué ("zer") izenordain galdetzailearen aurretik jartzen da. Hala, hurrengo hizketan, el edo la artikulua sobran legoke, gaztelania estandarreko arauen arabera:
Maskulino Femenino
Gaztelaniaz Euskaraz Gaztelaniaz Euskaraz
¿Has visto el pájaro?
¿El qué?
El pájaro. 		Txoria ikusi duzu?
Zer?
Txoria. 		¿Has hecho la tarea?
¿La qué?
La tarea. 		Egin duzu lana?
Zer?
Lana.
Hala ere, Nafarroa Garaian, erdarazko beste edozein dialektutan ez bezala, bi izenordainak lo artikulu neutroak ordezkatzen ditu. Horrela, aurreko hizketa honela garatuko litzateke:
Maskulino Femenino
Gaztelaniaz Euskaraz Gaztelaniaz Euskaraz
¿Has visto el pájaro?
¿Lo qué?
El pájaro. 		Txoria ikusi duzu?
Zer?
Txoria. 		¿Has hecho la tarea?
¿Lo qué?
La tarea. 		Egin duzu lana?
Zer?
Lana.

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b Euskaraz nola irakurriko litzatekeen
  2. ↑ Balio ilatiboa funtzio fatikoa duenean erabiltzen da. Sekuentziarekin jarraitzeko modua aurkitzen den bitartean kanalak irekita jarraitzen duela adierazteko erabiltzen da.[18]
  3. ↑ Balio jarraitua diskurtsoari jarraipena emateko balio du. Funtzio hori elkarrizketa bat hasten denean ere gerta daiteke, isiltasunaren eta hitzen arteko lotura gisa.[19]
  4. ↑ Iragan hau literatura-testuetara mugatua. Bestela, pluskuamperfektu erabiltzen da
  5. ↑ Leismoa da lo eta le izenordain pertsonalak ordeztea osagarri zuzenaren posizioan eta aditz iragankorretan. Adibidez: "Juan lo ha visto" (leismorik gabe) > "Juan le ha visto" (leismorik)

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Gaztelaniaz) EFE. (2008-11-09). «¿Dónde se habla el mejor castellano?» Cadena SER (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  2. ↑ «GLOSAS EMILIANENSES (Origen del idioma castellano),TURZA/MURO - Biblioteca Gonzalo de Berceo» web.archive.org 2007-10-20 (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  3. ↑ Homenaje al profesor Lapesa : XI curso de lingüística textual, Murcia 25-29 abril 1988. Universidad de Murcia 1990 ISBN 84-7684-220-1. PMC 24052394. (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  4. ↑ (Gaztelaniaz) Minaya, !Mi hermano! – Eukele. (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  5. ↑ Tagliavini, Carlo.. (1973). Orígenes de las lenguas neolatinas : introducción a la filología romance. Fondo de Cultura Económica ISBN 84-375-0357-4. PMC 802582579. (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  6. ↑ Diccionario de la lengua española. (22. ed. argitaraldia) Editorial Espasa Calpe 2001 ISBN 84-239-6814-6. PMC 49584225. (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) Cervantes, CVC Centro Virtual. «CVC. Biblioteca fraseológica y paremiológica. En torno al léxico (2 de 15).» cvc.cervantes.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) de 'Isabel'), MABEL VILLAGRA (Asesora histórica arabista. (2013-10-28). «Más Isabel - ¿Quiénes eran los abencerrajes?» RTVE.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  9. ↑ a b (Gaztelaniaz) Miranda García, Fermín. (2012-06-01). «La afirmación ideológica de la monarquía navarra y el empleo del romance en el entorno de 1200» e-Spania. Revue interdisciplinaire d’études hispaniques médiévales et modernes (13)  doi:10.4000/e-spania.21080. ISSN 1951-6169. (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  10. ↑ «Ezta ilen Erronkarin uskara. Kantxoin. 2009-11-04. Bidankoze.net» www.bidankoze.net (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) ASALE, RAE-; RAE. «participio | Diccionario de la lengua española» «Diccionario de la lengua española» - Edición del Tricentenario (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Dobles participios: «imprimido»/«impreso», «freído»/«frito», «proveído»/«provisto»» Real Academia Española (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) RAE; RAE. «Modelos de conjugación verbal | Diccionario panhispánico de dudas» «Diccionario panhispánico de dudas» (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Narbona Jiménez, Antonio.. (). El español hablado en Andalucía. (1. ed. argitaraldia) Fundación José Manuel Lara ISBN 84-96152-07-3. PMC 52463713. (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) Manual de dialectología hispánica : el español de América. (1a. ed. argitaraldia) Editorial Ariel 1996 ISBN 84-344-8218-5. PMC 36727290. (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) ASALE, RAE-; RAE. «pues | Diccionario de la lengua española» «Diccionario de la lengua española» - Edición del Tricentenario (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) Castelli, Eleonora. (). «Gramática española: Funciones del pues como conector» Gramática española (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  18. ↑ Izaera ez-formaleko juntagailuak eta lokuzio konjuntiboak - Kausazko, amaierako eta ilatibozko eraikuntzak - Funtsezko eraikuntza sintaktikoak - Argitaratzailea. (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) Hernando Cuadrado, Luís Alberto. (1994). Sobre el funcionamiento de pues en el enunciado discursivo. Centro Virtual Cervantes.
  20. ↑ (Gaztelaniaz) EFE. Los pasados en español. .
  21. ↑ «TERESA FERNÁNDEZ ULLOA Influencias morfosintácticas de la lengua vasca en el castellano actual» webs.ucm.es (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  22. ↑ (Gaztelaniaz) «Si yo sería rico… El okupa (in)condicional» Archiletras (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  23. ↑ (Gaztelaniaz) Romero, Asier; Gaminde, Iñaki; Etxebarria, Aintzane; Garay, Urtza. (2014). Nuevos datos para la caracterización acústica del seseo. Euskal Herriko Unibertsitatea ISSN 1697-4239..
  24. ↑ «azentua - Euskara Batuaren Eskuliburua» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-25).
  25. ↑ (Gaztelaniaz) «Ortografía - RAE 2010 - Acentuación - Tilde» www.hispanoteca.eu (Noiz kontsultatua: 2021-01-25).
  26. ↑ (Gaztelaniaz) ASALE, RAE-; RAE. «agur | Diccionario de la lengua española» «Diccionario de la lengua española» - Edición del Tricentenario (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  27. ↑ Fernandez de Arroyabe, Ainhoa; Eguskiza Sesumaga, Leyre; Lazkano Arrillaga, Iñaki; Fernandez de Arroyabe, Ainhoa; Eguskiza Sesumaga, Leyre; Lazkano Arrillaga, Iñaki. (00/2020). «El futuro de las lenguas minoritarias en Internet en manos de los jóvenes prosumidores. El caso vasco» Cuadernos.info (46): 367–396.  doi:10.7764/cdi.46.1411. ISSN 0719-367X. (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  28. ↑ (Gaztelaniaz) «94 palabras en euskera útiles en tu viaje al País Vasco» Turismo País Vasco 2014-01-07 (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  29. ↑ naiz.eus. (2021-01-26). «La oferta de las escuelas infantiles de Iruñea vuelve a limitar el euskara a tres centros» naiz: (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  30. ↑ «Getxo entra en zona roja y cierra bares y restaurantes» www.deia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  31. ↑ (Gaztelaniaz) «Cribados en el Hospital Donostia por otro brote» El Diario Vasco 2021-01-26 (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  32. ↑ «La Mancomunidad de Iparralde reclama el derecho a la diferenciación» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-26).
  33. ↑ (Aragoieraz) Engutia Utrilla, Jose María. Notas sobre los diminutivos en el espacio geográfico navarro-aragonés https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/09/23/13enguita.pdf.
  34. ↑ Desolvidar. (2019-01-18). «desolvidar: El diminutivo '-ico', en Navarra y Aragón» desolvidar (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).
  35. ↑ «Lista de regionalismos de Navarra - Wikilengua» www.wikilengua.org (Noiz kontsultatua: 2021-01-29).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hego_Euskal_Herriko_gaztelania&oldid=8573137"(e)tik eskuratuta