Ornogabe

Ornogabea bizkarrezurrik ez duen animalia da. Multzo horretan sartzen dira animali espezie guztien % 97^[1], hau da, denak Vertebrata subphylumean daudenak izan ezik (arrainak, anfibioak, narrastiak, hegaztiak eta ugaztunak). Bitxikeriak bitxikeria, ornogabeen barruko taxoi askok espezie gehiago dituzte ornodun guztiek batuta baino^[2].

Ornogabe adibide ezagunak dira intsektuak; karramarroak, izkirak eta antzekoak; barraskilo, txirlak, olagarroak eta haien antzekoak; itsas izarrak, itsas trikuak eta haien antzekoak; marmokak eta har zein zizare gisa sailkatzen diren animaliak.

Historia

1794an, Jean-Baptiste Lamarck zientzialari frantsesak bost taldetan bereizi zituen ornogabeak: moluskoak, intsektuak, zizareak, ekinodermatuak eta polipoak. 1809ko Philosophiae Zoologique liburuan hamar ziren ornogabeen klaseak: moluskuak, zirripedoak, anelidoak, karramarroak, armiarmak, intsektuak, zizareak, ekinodermatuak, polipoak eta infusorioak.

1815 eta 1822 artean "Animalia ornogabeen historia naturala"-ren (Histoire naturelle des animaux sans vertèbres)^[3] zazpi liburuki argitaratu zituen artean ezagutzen ziren espezieen deskribapen zehatzak eginez: hamarkada luzeetan, erreferentziazko lana izan zen. Gaur egun oraindik berak ezarritako izenak erabiltzen dira, hainbat kasutan taldeen mugak aldatu badira ere.

Hala ere, ordutik gaurdaino aldaketa nabaiak izan dira taxonomian; batez ere, ikerketa genetikoen aurrerapenak eraginda taxonomiaren antolatzeko ereduak paradigma aldaketa eragin duelako. Alegia, morfologian eta biologian oinarritzen zen antolamendu eredu batetik, genetikari pisu gehiago ematen dion eredu batera pasa da. Era horretan, taxonomiak oraindik lan handia du aurretik izaki bizidunen sailkapenean.

Ezaugarriak

Antolaketa zelularra

Ornogabeak, metazooen (animaliak) barruan kokatzen den talde bat da. Ezaugarri nabarmenena, bizidun multizelularrak direla da^[4], hau da, bere gorputza zelula askoz, eta batzuetan ehun askoz, osatuta daude. Adibide sinplepleena Trichoplax adhaerens plakozooa da. Itsas uretan bizi da eta zelula ugariz osatutako opil txiki baten itxura du, alegia, ez du ehun diferentziaturik. Aldiz, ornogabe konplexuenetara joanez gero (zefalopodoak, intsektuak...), ehun diferentziatuak izateaz gain organoak ere agertzen dituzte.

Morfologia

Zoologian, tradizionalki, organismoak garapen enbrionarioaren eta gorputz simetriaren arabera aztertu dira. Ornogabeen kasuan nabarmena da azken hori: sailkapenerako erabiltzen den lehen taldekatze faktorea simetria bilaterala duten ala ez da. Hala ere, badira beste simetria eredu batzuk ere. Horrek aztertzen hasi aurretik, terminologia argitze aldera, hona hemen simetria-ardatz eta simetria-planoren definizioak^[4]:

Simetria-ardatz: simetria-plano bi edo gehiagoren elkarrekiko gurutzaketaz determinaturiko zuzena da.
Simetria-plano: gorputz bat parte enantiomorfiko (ispilu batean islatutako irudi bat balitz bezala) bitan zatitzen duen planoa

Hauek dira ornogabeen artean deskribatu diren simetria eredu nagusiak bilateralaz aparte^[4]:

Asimetrikoa: ez du simetria-ardatz ezta simetria-planorik ere. Adibidez, zenbait porifero.
Multirradiatua: simetria-ardatz bat eta infinitu simetria-plano dituzte. Adibidez, zenbait belakik.
Birradiala (bilateral bikoitza): simetria-ardatz bat eta elkarrekiko perpendikularrak diren simetria-plano bi dituzte. Adibidez, ktenoforoak eta zenbait knidario.
Tetrarradiatua eta Oktorradiatua: simetria-ardatz bat eta lau edo zortzi simetria-plano dituzte. Adibidez, zenbait knidario.
Trirradiatua eta hexarradiatua: simetria-ardatz bat eta hiru edo sei simetria-plano dituzte. Adibidez, zenbait knidario eta zenbait nematodoren parte batzuetan.
Pentarradiatua: simetria-ardatz bat eta bost simetria-plano dituzte. Adibidez, ekinodermatuetan.

Ugalketa

Lau ugalketa eredu nagusi daude ornogabeen munduan: sexuala, asexuala, partenogenetikoa eta metagenetikoa. Hona hemen lau eredu nagusiei buruzko zehaztasun gehiago:

Sexuala

Hedatuena eta primitiboena omen da Animalia erreinuan^[4]. Hau gertatzeko ezinbestean gametogenesia eta kariogamia gertatu behar dira, hau da, ugalduko diren indibiduoek gametoak sortu behar dituzte (meiosi bidez) eta gero gameto horiek ugalkidearen gametoekin fusionatzea lortu behar dute, zigotoa era dadin. Ornogabeen artean gameto arrek eta emeek itxura desberdina izatea da ohikoena: gameto arra (espermatozoidea) gameto emea (obulua) baino txikiagoa da. Alabaina, zein da arra eta zein emea ornogabeen kasuan? Gametoen ekoizpen eredu bi ezagutzen dira: gonokoristikoa eta hermafroditikoa.

Gonokorismoa

Populazioko banakako guztiek, bietariko bat, gameto arrak ala gameto emeak ekoizten dituzte, eta horretarako dagozkien egiturak dauzkate^[5].

Hermafroditismoa

Populazioko banakako batzuek bai gameto arrak eta bai gameto emeak ekoizten dituzte, eta horretarako, bizitzako aldiren batean garatzen dituzte zeregin ar eta emeari loturiko egiturak eta guruin laguntzaileak^[5].

Asexuala

Ugalketa eredu honek ugalduko den indibiduoaren zelula somatikoak ditu abiapuntu. Ez da gametorik sortzen ezta hauen fusiorik gertatzen ere. Horren ordez, ugalduko den indibiduoaren zelula bat, edo multzo bat, gorputzetik banantzen da beste indibiduo bat eratorri dadin. Prozesu honen emaitza jatorrizko indibiduoaren klon genetiko bat edo multzo bat da, baldin eta prozesuan zehar mutaziorik gertatzen ez bada. Ugalketa asexualaren eredu nagusiak fisioa, gemazioa eta polienbrionia dira.

Fisioa

Planaria (Platyhelminthes) baten erregenerazio prozesua gorputza erdibitu ostean.

Gurasoen gorputz atalen banaketa edo apurketaren bidez indibiduo berriak sortzen dira. Era honetako ugalketa filum primitiboenetan gertatzen da^[4]: porifero, knidario, platihelminte, nemertino, anelido eta ekinodermatuetan. Behin zatiketa gertatuta, bai jatorrizko indibiduoak bai ondorengoek, erregeneratzeko gaitasuna izan behar dute. Lehenak, galdutako atala berreskuratzeko eta, bigarrenak, indibiduo berri bat sortzeko.

Gemazioa

Gurasoen atal espezifiko batzuetatik indibiduo berriak edota koloniak eratortzen dira. Horren adibideak ondoko filumetan aurki daitezke: knidarioak, briozooak, tunikatuak.

Partenogenesia

Indibiduo berriaren eraketa ernalketa gabe gertatzeari deritzo. Ugalketa sexual eta asexualaren ezaugarriak erakusten ditu. Ugalketa sexualean moduan, gametoak eratzen dira, baina ez dute zertan meiosirik pairatu behar (kasu batzuetan gertatzen da, hala ere). Gameto horietatik, ugalketa asexualari jarraiki, indibiduo berriak eratorri daitezke, nahiz eta ernalduak izan ez diren. Prozesu honetan protagonista den gameto hori, oro har, gameto emea da. Ornogabeen kasuan eredu hau ohiko da. Ondoko taldeetan ikusi izan dira ondorengo partenogenetikoak^[4]: errotiferoak, nematodoak, koleopteroak, afidoak, narrastiak, himenopteroak, ekinodermatuak...

Metagenesia

Ugalketa sexuala eta asexuala burutzeko gaitasuna duten indibiduoetan gerta daiteke. Belaunaldi sexualak asexualekin txandakatzean datza. Batik, bat landareetan ikusi da eredu hau, baina knidario batzuetan behatu da horrelakorik ere^[4].

Habitata

Biziaren jatorria itsasoan bada ere, ornogabeak ingurune guztietan aurki daitezke. Hala ere, ornogabe batzuk habitat espezifikoekiko esklusiboak dira. Hona hemen Zoologia Orokorra liburuan Ana I. Puentek eta Kepa Altonagak^[4] egin zuten sailkapena:

Ur geza	Itsasoa		Lur lehorra		Sinbiontikoak
Ez esklusiboak	Ez esklusiboak	Esklusiboak	Ez esklusiboak	Esklusiboak	Ez esklusiboak	Esklusiboak
14 talde: Porifera Cnidaria Platyhelminthes Nemertea Nematoda Rotifera Gastrotricha Tardigrada Mollusca Entoprocta Annelida Arthropoda Chordata	15 talde: Porifera Cnidaria Platyhelminthes Nemertea Nematoda Rotifera Gastrotricha Tardigrada Mollusca Entoprocta Sipuncula Annelida Arthropoda Chordata	14 talde: Placozoa Ctenophora Gnathostomulida Kinorhyncha Loricifera Priapula Pogonophora Chaetognatha Phoronida Brachiopoda Echinodermata Hemichordata Vestimentifera Micrognathozoa	10 talde: Platyhelminthes Nemertea Nematoda Rotifera Tardigrada Mollusca Entoprocta Annelida Arthropoda Chordata	Talde 1: Onychophora	11 talde: Porifera Cnidaria Platyhelminthes Nemertea Nematoda Rotifera Mollusca Entoprocta Annelida Arthropoda Chordata	5 talde: Orthonectida Rhombozoa Nematomorpha Acanthocephala Cycliophora

Sailkapena^[6]

Ornogabeen taldearen ezaugarrien dibertsitatea handia da eta, horren ondorioz, horrelakoa da sailkapenarena. Taldeen multzokatzearen antolaketari dagokionez, hainbat saiakera izan badira ere, bi taldekatze nagusi egiten dira: simetriaren araberakoa eta ahoaren jatorri enbrionarioaren araberakoa. Simetriak lehen bi multzoak zehazten ditu, alde biko simetria edo simetria bilaterala ez dutenak (ikus 1. taula) eta badutenak (ikus 2. taula). Simetria bilaterala duten taldeak bi taldetan sailkatzen dira: protostomatuak eta deuterostomatuak (ikus 2. taula). Lehen taldearenaren garapen enbrionarioan aho bihurtzen dena bigarrenean uzki bihurtzen da.

1. TAULA. Simetria bilaterala EZ duten ornogabeak (diploblastoak)
Simetria	Phyluma	Azpitaldea	Adibideak
Non-Bilateria (talde parafiletikoa da)	Porifera	-	belakiak
	Placozoa
	Cnidaria edo Zelenteratuak	Hydrozoa Anthozoa Cubozoa Scyphozoa Polypodiozoa	marmokak, koralak, anemonak...
	Ctenophora		marmoka orrazidunak

2. TAULA. Simetria bilaterala duten ornogabeak (triploblastoak)
Simetria	Ahoaren jatorri enbrionarioa		Taldea	Phyluma	Azpitaldeak	Adibideak
Bilateria	-	-	-	Xenacoelomorpha
	Protostomia	-	-	Chaetognatha
		Spiralia	-	Platyhelminthes (zizaren lauak)	Cestoda Monogenea Trematoda Turbellaria	planaria, tenia, fasciolak...
				Gastrotricha
				Rhombozoa
				Orthonectida
				Nemertea
				Mollusca	Gastropoda Bivalvia Cephalopoda Polyplacophora Scaphopoda Aplacophora	barraskiloak, barea, nudibrankioak... muskuiluak, ostrak, txirlak... olagarroak, txipiroiak, txibiak... kitoia - -
				Annelida (zizare eraztundunak)	Polychaeta Oligochaeta Hirudinea	lur-zizareak, poliketoak, izainak...
				Entoprocta
				Cycliophora
			Gnathifera	Gnathostomulida
				Micrognathozoa
				Rotifera
			Lophophorata	Phoronida
				Bryozoa
				Brachiopoda
		Ecdysozoa	Nematoida	Nematoda (zizare zilindrikoak)	Adenophorea Secernentea	Trichinellak, filariak...
			Nematoida	Nematomorpha
			Scalidophora	Kinorhyncha
				Priapula
				Loricifera
			Panarthropoda	Tardigrada		Ur-hartzak
				Onychophora
				Arthropoda	Chelicerata Myriapoda Hexapoda Crustacea Trilobitomorpha (†)	armiarmak, eskorpioiak... ehunzangoak, milazangoak, eskolopendrak... intsektuak: euliak, tximeletak, inurriak... otarrainak, karramarroak, lanpernak... -
	Deuterostomia	-	-	Echinodermata	Homalozoa Pelmatozoa Eleutherozoa	itsas izarrak, itsas trikuak, krinoideoak...
		-	-	Hemichordata
		-	-	Chordata	Cephalochordata* Urochordata*

*Ornogabeen definizioaren arabera, talde parafiletiko horiek ornogabetzat har daitezke edo ez. Notokorda eta eskeleto-moduko egiturak agertzen dituzte Cephalochordata eta Urochordata taldeek. Horiek ornodunengandik hurbilago daude ornogabeengandik baino. Horregatik, talde horiek ez dute esanahi berezirik taxonomian.

Euskal Autonomia Erkidegoko ornogabe espezie mehatxatuak

Espezie mehatxatuen EAEko katalogoa 167/1996 Dekretuaren^[7] bidez egituratu zen. Horren bidez, babes neurri desberdina duten fauna eta flora sailkatzeko lehen pausoak eman ziren. Hor, espezieak lau kategoriatan sailkatu dira: kalteberak, interes berezikoak, galtzeko arriskuan daudenak eta bakanak. Ornogabeen kasuan, katalogo horretan ondokoak ageri dira:

KATEGORIA	Intsektuak eta bestelako hexapodoak	Krustazeoak	Moluskoak
Galtzeko arriskuan	Macromia splendens	Austropotamobius pallipes (Ibai-karramarro arrunta)	Margaritifera auricularia
Kaltebera	Gomphus vulgatissimus Osmoderma eremita Oxygastra curtisii	-	Potomida littoralis Unio elongatulus
Bakana	-	-	-
Interes berezikoa	Cerambyx cerdo	-	-