Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
No edit summary
74. lerroa: 74. lerroa:
| goiburua= Пролетарии всех стран, соединяйтесь!<br /><small>([[Munduko langileok, elkartu!]])</small>
| goiburua= Пролетарии всех стран, соединяйтесь!<br /><small>([[Munduko langileok, elkartu!]])</small>
}}
}}

'''Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> edo '''Sobietar Batasuna''' [[XX. mendea|XX. mendeko]] zati handi bateko herrialde [[Sozialismo|sozialista]] izan zen.
'''Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna'''<ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> edo '''Sobietar Batasuna''' [[XX. mendea|XX. mendeko]] zati handi bateko herrialde [[Sozialismo|sozialista]] izan zen.


Sobietar Batasuna [[Errusiako Iraultza]]ren ondoko gerra zibila garaitu eta gero sortu zen [[1922]]. urtean, eta [[Mikhail Gorbatxov]] gobernuburu zela desegin zen [[1991]]. urtean. [[Itsaso Baltiko]]tik eta [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzetik]] hasi eta [[Ozeano Bare]]raino hedatzen zen. 15 sobietar errepublika sozialista izatera heldu zen. [[Errusia]] zen Batasuneko errepublika handiena, bai hedaduraren bai biztanle kopuruaren aldetik, eta politikoki eta ekonomikoki agintzen zuen.
Errusiako [[tsar]]ren inperioa osatzen zuten lurraldeak hartzen zituen [[1922]] eta [[1991]] bitartean. [[1991]]tik aurrera haren parterik handienaz [[Errepublika Independienteen Elkartea]] moldatu da. [[Bigarren Mundu Gerra]]z geroztik 15 errepublika federatuk osatua zen: Armenia, Azerbaijan, Bielorrusia, Errusia, Estonia, Georgia, Kaszakhastan, Kirgizistan, Letonia, Lituania, Moldavia, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraina eta Uzbekistan. [[Errusia]] zen Batasuneko errepublika handiena, bai hedaduraren bai biztanle kopuruaren aldetik, eta politikoki eta ekonomikoki agintzen zuen.

22.400.000 kilometro karratu zituen eta 292.000.000 biztanle (1990). [[Itsaso Baltiko]]tik eta [[Itsaso Beltza|Itsaso Beltzetik]] hasi eta [[Ozeano Bare]]raino hedatzen zen. Biztanleak sobietarrak ziren eta hiriburua [[Mosku]] zen.

==Sarrera==
Sobietar Batasunak [[historia]], [[politika]] eta [[ekonomia]] alorrean izan duen garrantzia ulertzeko haren neurriak eta baliabide handiak hartu behar dira kontuan; garrantzi hori are handiagoa baita berak gidatzen zituen ideologia marxistako herrialdeek osaturiko blokeari erreparatuz gero. Ezaugarri ia feudalak zituen [[inperio]] zahar baten egitura politikoak, administratiboak, ekonomikoak eta sozialak erabat aldatu zituen 1917ko iraultza [[boltxebike]]ak. Horrek eragin erabakigarria izan zuen ondorengo nazioarteko historiaren bilakaeran: [[1922]]tik jadanik mendebaleko estatuek neurri bereziak hartu zituzten iraultza hark kutsa ez zitzan; Bigarren Mundu Gerraren etenaren ondoren, Sobietar Batasunaren irudiko erregimenak ezarri ziren [[Europa]]ko ekialdean eta hogeita bost urtez mundu osoaren egoeran eragin handia izan zuen “[[gerra hotza]]” sortu zen.

⚫
== CCCP ==
⚫
[[Fitxategi:Soviet Union-1981-Coin-1-20 Years Anniversary of First Human Flight in Space.jpg|thumbnail|ezkerrera|180px|[[1981]]eko ospakizuneko sobietar txanpona, non CCCP idazkuna ikus daitekeen [[Sobietar Batasuneko Armarria]]ren ondoan eta [[Juri Gagarin]]en kaskoan.]]
⚫
[[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]ren [[akronimo]]a [[errusiera]]z CCCP da, ''Союз Советских Социалистических Республик, hau da, Sojuz Sobetskih Sotzialistitxeskih Respublik''. Letra latindarrekin idazten da, modu teknikoki zuzena ''CCCP'' den arren, [[alfabeto ziriliko]]z. Errusierazko gutxi gora-beherako ahoskera, "es es es err" da. Batzuetan, SSSR bezala transliteratua da, alfabeto zirilikoko [[C]] letra, [[latindar alfabeto]]ko [[S]]aren baliokidea baita, eta [[P]] letra, berriz, [[R]]ren baliokidea.

⚫
Sigla hauek, SESBetik kanpo, nazioarteko kirol lehiaketengatik, non beti paper nabarmen bat izan zuen, zein sobietar [[astronauta|astronautengatik]] ezaguna egin zen; azken hauek, siglak kaskoan idatzita zituzten.

== Geografia ==
⚫
22.402.200 km<sup>2</sup> luze-zabal zen (10.000 km mendebaldetik ekialdera eta 5.000 km ipar-hego). Eremuaren %&nbsp;11 landa lurrak ziren, %&nbsp;16 [[belardi]]ak, %&nbsp;41 [[baso]]ak, eta %&nbsp;32 bestelakoak ([[tundra]], besteak-beste).

⚫
Hainbat [[klima]] zituen: kontinentala, subtropikala, kontinentala, subartikoa eta polarra.

== Historia ==
⚫
{{sakontzeko|Sobietar Batasuneko historia}}
⚫
[[Errusiako Iraultza]]k Sobietar Batasuna sortzea ekarri zuen [[1917]]an. Iraultzak [[tsar]]raren irudian oinarritutako sistema ordezkatu zuen. Bi garai bereiz daitezke Iraultzan: Lehenengoa 1917ko [[Otsaileko Iraultza]] izan zen, Errusiako [[Nikolas II.a Errusiakoa|Nikolas II.a]] tsarraren autokraziarekin bukatu zuena eta errepublika liberal bat ezarri zuena, eta bigarren fasea [[Urriko Iraultza]], eta bertan Sobietarrek, [[Boltxebike]] alderdiaren menpean, boterea kendu zioten behin-behineko gobernuari.

⚫
[[1979]]ko [[abendu]]an [[Afganistan]] okupatu zuen, ia 10 urteko gatazka odoltsua eraginez.

⚫
[[1986]]ko [[apirilaren 26]]an [[Txernobylgo hondamendia]] gertatu zen [[Ukraina]]ko Txernobyl hirian. Historiako [[istripu nuklear]]rik larriena izan zen, [[INES]] (''International Nuclear Event Scale'') eskalan 7. mailan kokatzen da (denetan handiena).

⚫
[[1991]]an desagertu zen [[Errusiar Federakundea]], honekin estatu independente multzo bat sortuz.

==Estatuaren antolakuntza eta administrazioa==
[[1922]]ko [[abenduaren 30]]ean Sobieten Kongresuak Sobietar Batasuna sortu zuen, Errusia, Ukraina, Bielorrusia eta [[Transkaukasia]] (Georgia, Armenia, Azerbaijan) barne hartzen zituela. Gerora gainerako errepublikak erantsi zitzaizkion: Uzbekistan eta Turkmenistan (1924); Tajikistan (1929); Estonia, Letonia, Lituania eta Moldavia (1940).

[[Estatu]]a, beraz, nazio askotarikoa zen, eta egitura federalekoa. Halaber, nazionalitateen eta arrazen berdintasun printzipioari men eginez, zenbait errepublika federaturen barne [[etnia]] edo talde nazionalei zegozkien errepublika autonomoak (20), [[oblast]] edo probintziak (8), okrug edo barruti autonomoak (10) eta lurralde zein probintzia asko bereizten ziren. Modu horretara 100dik gorako talde etnolinguistikoek beren [[kultura]] eta [[hizkuntza]] gorde edo garatu ahal izan zuten. Errepublika federatuak eskubidez berdinak eta burujabeak ziren eta, [[konstituzio]]aren arabera, autonomia nazionala zuten (politikoa, militarra, linguistikoa, kulturala).

Nolanahi ere, eskubide horiek formalak ziren gehienbat, zeren eta haietaz baliatzeko egokieraz alderdi komunistak ez bestek erabaki baitzezakeen. Legegintzari dagokionez, estatuaren aginpide-organo nagusia Sobiet Gorena zen, bi kamarez osatua –[[Batasunaren Sobieta]] eta [[Nazionalitateen Sobieta]]–, eta [[sufragio unibertsal]]ez lau urtean behin hautatzen zena. Organo horretatik Sobiet Goreneko Presidium delakoa –estatu-buru kolegiatuaren zeregina betetzen zuena– eta Ministro Kontseilua irteten ziren. Sobiet Gorenari eta haren batzordeei administrazio federalaren kontrola zegokien; [[errepublika]] federatuen edo errepublika autonomoen administrazioa sobieten esku zeuden eta, hala berean, beheragoko mailetan. [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista]]k, bere aldetik, eginkizun erabakigarria zuen Sobietetarako hautagaiak aukeratzeko prozeduran.


Politikoki 15 sobietar errepublika sozialistetan (SES) banatua egon zen 1940tik 1991ra bitartean:
Politikoki 15 sobietar errepublika sozialistetan (SES) banatua egon zen 1940tik 1991ra bitartean:
96. lerroa: 128. lerroa:
* [[Uzbekistango Sobietar Errepublika Sozialista|Uzbekistango SES]] (oraingo [[Uzbekistan]])
* [[Uzbekistango Sobietar Errepublika Sozialista|Uzbekistango SES]] (oraingo [[Uzbekistan]])


== Geografia ==
==Alderdi Komunista==
Bakarra, zentralizatua eta [[Lenin]]en ideien arabera moldatua, haren aginpide-eginkizuna guztizkoa zen, errepublika guztietan eratua zegoelarik. Alderdiak, beraz, [[gizarte]] bizitzaren maila guztietara zabaltzen du bere ideologia eta politika: [[ekonomia]], [[kultura]], [[hezkuntza]], [[zientzia]], [[artea]], armada. Alderdiko Kongresuak Batzorde Zentrala izendatzen zuen eta hark, berriz, alderdiaren zuzendaritza organoa, [[Politburo]] edo Bulego Politikoa, aukeratzen zuen, eta bulego politikoak alderdiko idazkari nagusia hautatzen zuen, estatuaren egiazko agintari gorena, alegia.

⚫
22.402.200 km<sup>2</sup> luze-zabal zen (10.000 km mendebaldetik ekialdera eta 5.000 km ipar-hego). Eremuaren %&nbsp;11 landa lurrak ziren, %&nbsp;16 [[belardi]]ak, %&nbsp;41 [[baso]]ak, eta %&nbsp;32 bestelakoak ([[tundra]], besteak-beste).

⚫
Hainbat [[klima]] zituen: kontinentala, subtropikala, kontinentala, subartikoa eta polarra.

⚫
== Historia ==
⚫
{{sakontzeko|Sobietar Batasuneko historia}}
⚫
[[Errusiako Iraultza]]k Sobietar Batasuna sortzea ekarri zuen [[1917]]an. Iraultzak [[tsar]]raren irudian oinarritutako sistema ordezkatu zuen. Bi garai bereiz daitezke Iraultzan: Lehenengoa 1917ko [[Otsaileko Iraultza]] izan zen, Errusiako [[Nikolas II.a Errusiakoa|Nikolas II.a]] tsarraren autokraziarekin bukatu zuena eta errepublika liberal bat ezarri zuena, eta bigarren fasea [[Urriko Iraultza]], eta bertan Sobietarrek, [[Boltxebike]] alderdiaren menpean, boterea kendu zioten behin-behineko gobernuari.

⚫
[[1979]]ko [[abendu]]an [[Afganistan]] okupatu zuen, ia 10 urteko gatazka odoltsua eraginez.

⚫
[[1986]]ko [[apirilaren 26]]an [[Txernobylgo hondamendia]] gertatu zen [[Ukraina]]ko Txernobyl hirian. Historiako [[istripu nuklear]]rik larriena izan zen, [[INES]] (''International Nuclear Event Scale'') eskalan 7. mailan kokatzen da (denetan handiena).

⚫
[[1991]]an desagertu zen [[Errusiar Federakundea]], honekin estatu independente multzo bat sortuz.


=== Agintari gorenak ===
=== Agintari gorenak ===

SESBeko buru edo agintari gorenak hauek izan ziren:
SESBeko buru edo agintari gorenak hauek izan ziren:
* 1922- 1924 [[Vladimir Lenin]]
* 1922- 1924 [[Vladimir Lenin]]
125. lerroa: 143. lerroa:
Agintari horiek bete zuten kargu ofiziala ez zen bakarra izan. Batzuek [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista|alderdiko]] idazkari postua bete zuten SESBeko buru ziren bitartean, beste batzuek gobernuburu titulua izan zuten beren agintaritza garaian, eta izan zen kargu ofizial desberdinak konbinatu edo txandakatu zituenik estatuko buruzagia izan zen bitartean. Izan ere, SESBak iraun zuen zazpi hamarkadetan ez zen agintari gorena izendatzeko titulu formal finko eta iraunkorrik egon. (Konparaziorako, beste herrialde batzuetan, agintari goren postua argiro lotuta dago titulu eta kargu ofizial jakin bati, adibidez AEBko agintari gorena [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|presidentea]] da, eta EAEkoa [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|lehendakaria]], baina SESBeko buruaren titulua ez zen gisa berean finkoa izan).
Agintari horiek bete zuten kargu ofiziala ez zen bakarra izan. Batzuek [[Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista|alderdiko]] idazkari postua bete zuten SESBeko buru ziren bitartean, beste batzuek gobernuburu titulua izan zuten beren agintaritza garaian, eta izan zen kargu ofizial desberdinak konbinatu edo txandakatu zituenik estatuko buruzagia izan zen bitartean. Izan ere, SESBak iraun zuen zazpi hamarkadetan ez zen agintari gorena izendatzeko titulu formal finko eta iraunkorrik egon. (Konparaziorako, beste herrialde batzuetan, agintari goren postua argiro lotuta dago titulu eta kargu ofizial jakin bati, adibidez AEBko agintari gorena [[Ameriketako Estatu Batuetako presidenteen zerrenda|presidentea]] da, eta EAEkoa [[Eusko Jaurlaritzako lehendakaria|lehendakaria]], baina SESBeko buruaren titulua ez zen gisa berean finkoa izan).


== CCCP ==
==Ekonomia eta gizartea==
Sobietar Batasunak [[ekonomia]] planifikatua eta zentralizatua garatu zuen; produkzio baliabide (lurrak, fabrikak, garraiabideak, merkataritza…) guztien jabetza estatuari edo kooperatibei zegokien. [[Gosplan]] izeneko organismoak bost urteko planak –zentralizatuak eta ezinbestean bete beharrekoak– antolatzen zituen. 1950 arte [[industria]] azpiegiturak eta industria astunak beretu zuten halako planen lehentasuna; handik aurrera, nekazaritzak eta kontsumorako produktuek hartu zuten lehentasuna. [[Nekazaritza]]k langileriaren % 15-20 hartzen zuen eta, ongarriz, makinaz eta biltegiz urri izanik ere, munduko lehen ekoizlea zen zenbait produktutan (patata, azukre kanabera, garagarra, zekalea) eta aurrenetarikoa beste batzuetan (artoa, oloa, kotoia, artilea).
⚫
[[Fitxategi:Soviet Union-1981-Coin-1-20 Years Anniversary of First Human Flight in Space.jpg|thumbnail|ezkerrera|180px|[[1981]]eko ospakizuneko sobietar txanpona, non CCCP idazkuna ikus daitekeen [[Sobietar Batasuneko Armarria]]ren ondoan eta [[Juri Gagarin]]en kaskoan.]]
⚫
[[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna]]ren [[akronimo]]a [[errusiera]]z CCCP da, ''Союз Советских Социалистических Республик, hau da, Sojuz Sobetskih Sotzialistitxeskih Respublik''. Letra latindarrekin idazten da, modu teknikoki zuzena ''CCCP'' den arren, [[alfabeto ziriliko]]z. Errusierazko gutxi gora-beherako ahoskera, "es es es err" da. Batzuetan, SSSR bezala transliteratua da, alfabeto zirilikoko [[C]] letra, [[latindar alfabeto]]ko [[S]]aren baliokidea baita, eta [[P]] letra, berriz, [[R]]ren baliokidea.


Hala eta guztiz ere, zenbait labore inportatu behar zituen eta nahiz eta behi zein ardi aziendaren ekoizpena handia izan, ez zen nahikoa barneko beharrak asetzeko. Produkzio kolektiboa [[kolkhoz]]ei (kooperatibak) eta [[sovkhoz]]ei (estatuko etxaldeak) zegokien; horien ondoan, jabego pribatuko etxalde txikiak ziren, biztanleen eguneroko beharrak asetzen zituztenak hein handi batean.
⚫
Sigla hauek, SESBetik kanpo, nazioarteko kirol lehiaketengatik, non beti paper nabarmen bat izan zuen, zein sobietar [[astronauta|astronautengatik]] ezaguna egin zen; azken hauek, siglak kaskoan idatzita zituzten.

[[Industria]] Sobietar Batasunaren indarraren oinarria izan da. Langileriaren % 40 inguruk hartan ziharduten. Mea eta [[energia]] baliabideen ustiakuntzak munduko lehen edo bigarren mailan jarri zuen hainbat gairi dagokionez: ikatza, petrolioa, gas naturala, elektrizitatea, burdina, bauxita, manganesoa… [[Europa]]ko Errusiako erreserbak agortzeko bidean jarri zirenean Siberia lehen hornitzailea bihurtu zen.

[[Industria astun]]a munduko lehenetarikoa zen, hala nola mea arro handietako [[siderurgia]] eta [[kimika]]. Industria arina, ordea, ez zen hain garrantzitsua. Distantziak hain handiak izanik, komunikabideak ekonomia sobietarraren arazo handia ziren. Hegazkin eta espazio industriak indar handia zuen. Nazioarteko [[merkataritza]] harremanak ez ziren hain garrantzitsuak eta gehienbat Comecon-eko herrialde komunistekin egiten ziren.

Gizarte segurantza eta dohaineko osasun zerbitzuak biztanle guztiengana iristen ziren. [[Hezkuntza]] nahitaezkoa zen 7-17 urte bitartean.


== Kultura ==
== Kultura ==

* [[Zinema sobietarra]]
* [[Zinema sobietarra]]


140. lerroa: 162. lerroa:


== Erreferentziak ==
== Erreferentziak ==
{{lur | data=2014-11-26}}
{{erreferentzia_zerrenda}}
{{erreferentzia_zerrenda}}


23:16, 26 azaroa 2014ko berrikusketa

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna
Союз Советских Социалистических Республик
(Sojuz Sovetskikh Sotsialistitxeskikh Respublik)
1922 – 1991
Federazioa
Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko bandera

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko armarria

Goiburua
Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
(Munduko langileok, elkartu!)
Geografia
HiriburuaMosku
Biztanleria293.047.571
Azalera22.402.200 km²
Ordu eremua+2 > +13
Domeinua.su
Ekonomia
DiruaSobietar errubloa (SUR)
Kultura
Hizkuntza(k)Ez zuen (Errusiera de facto)
ErlijioaAteoa (ofizialki)
Historia
Aldarrikatua1922 abenduaren 30
Onartua1924 otsailaren 1
Ezeztapena1991 abenduaren 24
← Aurrekoak
Errusiako SESF
Transkaukasia SESF
Ukrainako SES
Bielorrusiako SES
Estonia
Letonia
Lituania
Ondorengoak →
Armenia
Azerbaijan
Bielorrusia
Errusia
Estonia
Georgia
Kazakhstan
Kirgizistan
Letonia
Lituania
Moldavia
Uzbekistan
Tadjikistan
Turkmenistan
Ukraina

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna[1] edo Sobietar Batasuna XX. mendeko zati handi bateko herrialde sozialista izan zen.

Errusiako tsarren inperioa osatzen zuten lurraldeak hartzen zituen 1922 eta 1991 bitartean. 1991tik aurrera haren parterik handienaz Errepublika Independienteen Elkartea moldatu da. Bigarren Mundu Gerraz geroztik 15 errepublika federatuk osatua zen: Armenia, Azerbaijan, Bielorrusia, Errusia, Estonia, Georgia, Kaszakhastan, Kirgizistan, Letonia, Lituania, Moldavia, Tajikistan, Turkmenistan, Ukraina eta Uzbekistan. Errusia zen Batasuneko errepublika handiena, bai hedaduraren bai biztanle kopuruaren aldetik, eta politikoki eta ekonomikoki agintzen zuen.

22.400.000 kilometro karratu zituen eta 292.000.000 biztanle (1990). Itsaso Baltikotik eta Itsaso Beltzetik hasi eta Ozeano Bareraino hedatzen zen. Biztanleak sobietarrak ziren eta hiriburua Mosku zen.

Sarrera

Sobietar Batasunak historia, politika eta ekonomia alorrean izan duen garrantzia ulertzeko haren neurriak eta baliabide handiak hartu behar dira kontuan; garrantzi hori are handiagoa baita berak gidatzen zituen ideologia marxistako herrialdeek osaturiko blokeari erreparatuz gero. Ezaugarri ia feudalak zituen inperio zahar baten egitura politikoak, administratiboak, ekonomikoak eta sozialak erabat aldatu zituen 1917ko iraultza boltxebikeak. Horrek eragin erabakigarria izan zuen ondorengo nazioarteko historiaren bilakaeran: 1922tik jadanik mendebaleko estatuek neurri bereziak hartu zituzten iraultza hark kutsa ez zitzan; Bigarren Mundu Gerraren etenaren ondoren, Sobietar Batasunaren irudiko erregimenak ezarri ziren Europako ekialdean eta hogeita bost urtez mundu osoaren egoeran eragin handia izan zuen “gerra hotza” sortu zen.

CCCP

1981eko ospakizuneko sobietar txanpona, non CCCP idazkuna ikus daitekeen Sobietar Batasuneko Armarriaren ondoan eta Juri Gagarinen kaskoan.

Sobietar Errepublika Sozialisten Batasunaren akronimoa errusieraz CCCP da, Союз Советских Социалистических Республик, hau da, Sojuz Sobetskih Sotzialistitxeskih Respublik. Letra latindarrekin idazten da, modu teknikoki zuzena CCCP den arren, alfabeto zirilikoz. Errusierazko gutxi gora-beherako ahoskera, "es es es err" da. Batzuetan, SSSR bezala transliteratua da, alfabeto zirilikoko C letra, latindar alfabetoko Saren baliokidea baita, eta P letra, berriz, Rren baliokidea.

Sigla hauek, SESBetik kanpo, nazioarteko kirol lehiaketengatik, non beti paper nabarmen bat izan zuen, zein sobietar astronautengatik ezaguna egin zen; azken hauek, siglak kaskoan idatzita zituzten.

Geografia

22.402.200 km2 luze-zabal zen (10.000 km mendebaldetik ekialdera eta 5.000 km ipar-hego). Eremuaren % 11 landa lurrak ziren, % 16 belardiak, % 41 basoak, eta % 32 bestelakoak (tundra, besteak-beste).

Hainbat klima zituen: kontinentala, subtropikala, kontinentala, subartikoa eta polarra.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Sobietar Batasuneko historia»

Errusiako Iraultzak Sobietar Batasuna sortzea ekarri zuen 1917an. Iraultzak tsarraren irudian oinarritutako sistema ordezkatu zuen. Bi garai bereiz daitezke Iraultzan: Lehenengoa 1917ko Otsaileko Iraultza izan zen, Errusiako Nikolas II.a tsarraren autokraziarekin bukatu zuena eta errepublika liberal bat ezarri zuena, eta bigarren fasea Urriko Iraultza, eta bertan Sobietarrek, Boltxebike alderdiaren menpean, boterea kendu zioten behin-behineko gobernuari.

1979ko abenduan Afganistan okupatu zuen, ia 10 urteko gatazka odoltsua eraginez.

1986ko apirilaren 26an Txernobylgo hondamendia gertatu zen Ukrainako Txernobyl hirian. Historiako istripu nuklearrik larriena izan zen, INES (International Nuclear Event Scale) eskalan 7. mailan kokatzen da (denetan handiena).

1991an desagertu zen Errusiar Federakundea, honekin estatu independente multzo bat sortuz.

Estatuaren antolakuntza eta administrazioa

1922ko abenduaren 30ean Sobieten Kongresuak Sobietar Batasuna sortu zuen, Errusia, Ukraina, Bielorrusia eta Transkaukasia (Georgia, Armenia, Azerbaijan) barne hartzen zituela. Gerora gainerako errepublikak erantsi zitzaizkion: Uzbekistan eta Turkmenistan (1924); Tajikistan (1929); Estonia, Letonia, Lituania eta Moldavia (1940).

Estatua, beraz, nazio askotarikoa zen, eta egitura federalekoa. Halaber, nazionalitateen eta arrazen berdintasun printzipioari men eginez, zenbait errepublika federaturen barne etnia edo talde nazionalei zegozkien errepublika autonomoak (20), oblast edo probintziak (8), okrug edo barruti autonomoak (10) eta lurralde zein probintzia asko bereizten ziren. Modu horretara 100dik gorako talde etnolinguistikoek beren kultura eta hizkuntza gorde edo garatu ahal izan zuten. Errepublika federatuak eskubidez berdinak eta burujabeak ziren eta, konstituzioaren arabera, autonomia nazionala zuten (politikoa, militarra, linguistikoa, kulturala).

Nolanahi ere, eskubide horiek formalak ziren gehienbat, zeren eta haietaz baliatzeko egokieraz alderdi komunistak ez bestek erabaki baitzezakeen. Legegintzari dagokionez, estatuaren aginpide-organo nagusia Sobiet Gorena zen, bi kamarez osatua –Batasunaren Sobieta eta Nazionalitateen Sobieta–, eta sufragio unibertsalez lau urtean behin hautatzen zena. Organo horretatik Sobiet Goreneko Presidium delakoa –estatu-buru kolegiatuaren zeregina betetzen zuena– eta Ministro Kontseilua irteten ziren. Sobiet Gorenari eta haren batzordeei administrazio federalaren kontrola zegokien; errepublika federatuen edo errepublika autonomoen administrazioa sobieten esku zeuden eta, hala berean, beheragoko mailetan. Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistak, bere aldetik, eginkizun erabakigarria zuen Sobietetarako hautagaiak aukeratzeko prozeduran.

Politikoki 15 sobietar errepublika sozialistetan (SES) banatua egon zen 1940tik 1991ra bitartean:

Alderdi Komunista

Bakarra, zentralizatua eta Leninen ideien arabera moldatua, haren aginpide-eginkizuna guztizkoa zen, errepublika guztietan eratua zegoelarik. Alderdiak, beraz, gizarte bizitzaren maila guztietara zabaltzen du bere ideologia eta politika: ekonomia, kultura, hezkuntza, zientzia, artea, armada. Alderdiko Kongresuak Batzorde Zentrala izendatzen zuen eta hark, berriz, alderdiaren zuzendaritza organoa, Politburo edo Bulego Politikoa, aukeratzen zuen, eta bulego politikoak alderdiko idazkari nagusia hautatzen zuen, estatuaren egiazko agintari gorena, alegia.

Agintari gorenak

SESBeko buru edo agintari gorenak hauek izan ziren:

Agintari horiek bete zuten kargu ofiziala ez zen bakarra izan. Batzuek alderdiko idazkari postua bete zuten SESBeko buru ziren bitartean, beste batzuek gobernuburu titulua izan zuten beren agintaritza garaian, eta izan zen kargu ofizial desberdinak konbinatu edo txandakatu zituenik estatuko buruzagia izan zen bitartean. Izan ere, SESBak iraun zuen zazpi hamarkadetan ez zen agintari gorena izendatzeko titulu formal finko eta iraunkorrik egon. (Konparaziorako, beste herrialde batzuetan, agintari goren postua argiro lotuta dago titulu eta kargu ofizial jakin bati, adibidez AEBko agintari gorena presidentea da, eta EAEkoa lehendakaria, baina SESBeko buruaren titulua ez zen gisa berean finkoa izan).

Ekonomia eta gizartea

Sobietar Batasunak ekonomia planifikatua eta zentralizatua garatu zuen; produkzio baliabide (lurrak, fabrikak, garraiabideak, merkataritza…) guztien jabetza estatuari edo kooperatibei zegokien. Gosplan izeneko organismoak bost urteko planak –zentralizatuak eta ezinbestean bete beharrekoak– antolatzen zituen. 1950 arte industria azpiegiturak eta industria astunak beretu zuten halako planen lehentasuna; handik aurrera, nekazaritzak eta kontsumorako produktuek hartu zuten lehentasuna. Nekazaritzak langileriaren % 15-20 hartzen zuen eta, ongarriz, makinaz eta biltegiz urri izanik ere, munduko lehen ekoizlea zen zenbait produktutan (patata, azukre kanabera, garagarra, zekalea) eta aurrenetarikoa beste batzuetan (artoa, oloa, kotoia, artilea).

Hala eta guztiz ere, zenbait labore inportatu behar zituen eta nahiz eta behi zein ardi aziendaren ekoizpena handia izan, ez zen nahikoa barneko beharrak asetzeko. Produkzio kolektiboa kolkhozei (kooperatibak) eta sovkhozei (estatuko etxaldeak) zegokien; horien ondoan, jabego pribatuko etxalde txikiak ziren, biztanleen eguneroko beharrak asetzen zituztenak hein handi batean.

Industria Sobietar Batasunaren indarraren oinarria izan da. Langileriaren % 40 inguruk hartan ziharduten. Mea eta energia baliabideen ustiakuntzak munduko lehen edo bigarren mailan jarri zuen hainbat gairi dagokionez: ikatza, petrolioa, gas naturala, elektrizitatea, burdina, bauxita, manganesoa… Europako Errusiako erreserbak agortzeko bidean jarri zirenean Siberia lehen hornitzailea bihurtu zen.

Industria astuna munduko lehenetarikoa zen, hala nola mea arro handietako siderurgia eta kimika. Industria arina, ordea, ez zen hain garrantzitsua. Distantziak hain handiak izanik, komunikabideak ekonomia sobietarraren arazo handia ziren. Hegazkin eta espazio industriak indar handia zuen. Nazioarteko merkataritza harremanak ez ziren hain garrantzitsuak eta gehienbat Comecon-eko herrialde komunistekin egiten ziren.

Gizarte segurantza eta dohaineko osasun zerbitzuak biztanle guztiengana iristen ziren. Hezkuntza nahitaezkoa zen 7-17 urte bitartean.

Kultura

Ikus, gainera

Erreferentziak

  1. ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
Mikhail GorbatxevKonstantin TxernenkoYuri AndropovLeonid BrezhnevNikita KhrustxevStalinLenin
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna Aldatu lotura Wikidatan

Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura Txantiloi:NA lotura

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Sobietar_Errepublika_Sozialisten_Batasuna&oldid=4731938"(e)tik eskuratuta