Istripu zerebrobaskularra (IZB), garun-hodietako istripua (GHI)[1] edo buruko isuria[2] laster garatzen den burmuinaren galera funtzional akutua da, bururako odolaren garraioaren asalduraren ondorioz gertatutakoa, iskemiak eraginda (odolbilduek edo enboloek) edo odoljario bat direla kausa.
Garai batean, enbolia hitza erabiltzen zen iktus edo istripu zerebrobaskularrari aipamena egiteko. Apoplexia ere sinonimoa da.
Burmuineko neuronek energia asko behar dute; horregatik, burmuinak oxigeno eta glukosa asko behar ditu. Burmuinak gorputzak behar duen energiaren % 25 kontsumitzen duela esan ohi da, organo txikia izan arren[3].
Iskemia dagoenean, odola ez da burmuinetara iristen, eta iktusa sortzen da. Iskemia hodi-uzkurduraren ondorioz edo odolbildu baten ondorioz sortzen da. Istripu zerebrobaskularraren beste kausa bat odoljarioak dira, burmuineko arteria edo zain bat puskatzen denean. Bigarren hori ez da hain ohikoa, istripu zerebrobaskularren eragile nagusia iskemia baita.
Heriotza-tasa handiak eragiten ditu. Munduko Osasun Erakundearen arabera, IZBak dira, arteria koronarioen gaixotasunarekin batera, gaixotasun kardiobaskular nagusiak. Nazioarteko erakundearen arabera, 17,7 milioi pertsona hil ziren 2015ean gaixotasun kardiobaskularren ondorioz. Heriotza horietatik, 6,7 milioi IZBri dagozkio[4].
1970eko hamarkadan, Munduko Osasun Erakundeak honela definitu zuen garun-hodietako istripua: «Kausa zerebrobaskularra duen defizit neurologikoa, lehenengo 24 orduetatik aurrera irauten duena edo epe hori baino lehen heriotzak eteten dena»[5]. Definizio horrek ehunetako kaltearen itzulgarritasuna islatzen zuela uste zen, eta, horretarako, 24 orduko muga ezarri zen, arbitrarioki. Muga horrek istripu iskemiko iragankorretik bereizteko balio du, istripu zerebrobaskularraren sintomekin lotutako sindromea, zeina erabat konpontzen den epe hori baino lehen[6].
Terminologia zientifikoak hainbat izen erabiltzen ditu kontzeptu horretarako. Garun-hodietako istripu edo Istripu zerebrobaskularra 1927an sartu zen «teoria baskularren kontzientzia eta onarpena gero eta handiagoa zela adierazteko, eta [...] burmuinaren hornidura baskularrean bat-bateko etenaldi batek zituen ondorioak ezagutzeko»[7]. XXI. mendean, neurologia anglosaxoiko zenbait tratatuk ez erabiltzea gomendatzen dute, zeren eta «istripu» hitzak dakarren kasualitatearen konnotazioak ez baitu behar bezala nabarmentzen azpiko arrisku-faktoreen aldagarritasuna[8][9][10]. Horren ordez, mediku ingelesdunek stroke erabiltzen dute, garai batean konbultsio apoplexikoaren sinonimo gisa erabiltzen zena[11]. Nazio Batuen ErakundekoGaixotasunen Nazioarteko Sailkapenean, hasiera batean ingelesez argitaratua, stroke (8B20) erabiltzen du etiketa diagnostiko gisa[12]; bestalde, gaztelaniazko bertsioak garun-infartu (I63.9) gisa itzuli zuen CIE-10ean[13] eta garun-hodietako istripua (8B20) CIE-11n[14]. Bestalde, iktusa[15] (kolpe esanahia duen ahots latindarra), Errenazimentu garaiko mediku-tratatu latindarren edizioetan sartu zen, latin klasikoan «bat-bateko eraso» gisa hartzen zena, nahiz oso espezifikoa ez izan. Garun-infartuaren sinonimotzat hartzen da, istripu zerebrobaskularrarekin batera[16].
Garun-atake terminoa garun-hodietako istripuaren izaera akutua azpimarratzeko sartu zen, American Stroke Association-en arabera (American Heart Association-en atala)[17], zeinak 1990ez geroz erabili duen terminoa[18]. Istripu zerebrobaskular iskemikoari zein hemorragikoari buruz hitz egiteko erabiltzen da[19].
Koadroaren larritasuna txikitu dezaketen tratamenduak garaiz emanez gero, gaur egun, espezialista askok nahiago dute beste terminologia bat erabili, hala nola garun-atakea eta garun-hodietako sindrome iskemiko akutua (bihotzeko eta sindrome koronario akututik eratorriak, hurrenez hurren), lehen sintomen aurrean azkar jokatu behar dela adierazteko[20]. Bestalde, Espainiako Medikuntzako Errege Akademia Nazionaleko termino medikoen hiztegiak (2011) eremu semantiko berean biltzen ditu honako izen hauek: iktusa, garun-hodietako istripua, garun-hodietako istripu akutua, garuneko hodi istripua, istripu entzefalikoa, apoplexia, garun-apoplexia, garun-hodietako gaixotasun akutua eta garuneko gaixotasun akutua; gainera, hizkuntza-erregistro gisa barne hartzen ditu: garun-atakea, garun-kongestioa eta garuneko isuria adierazten du; azkenik, eta dagoeneko erabiltzen ez dena, iktus apoplexikoa[21].
Iktus iskemiko edo garun-hodietako krisi buxatzaile bat (garun-infartu ere deitua) gertatzen da egiturak odol-fluxua bat-batean, eta berehalako etetearen ondorioz, odol-isuria galtzen duenean. Horrek infartu-eremu bat sortzen du, eta une horretantxe gertatzen da benetako garun-infartua. Entzefalo-masa isurtzen duten arteriaren bat buxatzeagatik bakarrik gertatzen da, bai fibrina edo kaltzioa metatzeagatik, bai eritrozitoetan anormaltasunen bat gertatzeagatik, baina, oro har, arteriosklerosiagatik (edo ateroesklerosiagatik) edo enbolo batengatik (garun-enbolia) izaten da, beste leku batetik datorrena, izan bihotzetik edo beste arteria batzuetatik (karotiden edo arku aortikoaren adarkatzetik, esaterako). Garun-arterien iskemia mekanismo eta prozesu hauen bidez gerta daiteke:
Arterien estenosiak (hodi-uzkurdura) prozesu asko pizten ditu (garun-basoespasmoa). Sarritan, gastu kardiakoaren gutxitzeak edo arterietako tentsio larria eta jarraituak eragiten du, eta horrek estenosia eragiten du, eta, beraz, garun-fluxu baxua.
Oso garrantzitsua da bihotzaren aurikulako fibrilazioa kontrolatzea, bihotzeko fibrilazioek garunera irits daitezkeen tronboak osa baitezakete eta IZBak eragin.
Iktus tronbotiko edo aterotronbiko batean, Gatzapen bat (tronboa) sortzen da garuna isurtzen duten arterietako batean, eta horrek iskemia eragiten du; garun-arterietan aterosklerosi-plakak egoteak laguntzen du fenomeno hori agertzen.
Iktus tronbotikoan, eskuarki, odol-gatzapen[23] bat sortzen da plaka aterosklerotikoen inguruan. Arteria pixkanaka blokeatzen denez, garun-hodietako istripu tronbotiko sintomatikoak astiroago agertzen dira iktus hemorragikoan baino. Tronbo batek, berez (odol-hodia erabat blokeatzen ez badu ere), IZB enboliakoa eragin dezake tronboa hautsi eta odolean zehar bidaiatzen badu; momentu horretan, enboloa deritzo. Istripu zerebrobaskularra bi tronbosi motak eragin dezakete:
Hodi txikien gaixotasunak garunaren barruan dauden arteria txikienak sartzen ditu tartean: Willisen zirkuluaren adarrak, garuneko erdiko arteria, zurtoina eta orno arteria distaletik eta basilarretik sortzen diren arteriak. Hodi txikietan tronboak sor ditzaketen gaixotasunak hauek dira (beheranzko intzidentzian): lipohialinosia (Odol-presio handiaren eta zahartzearen ondorioz odol-hodietan materia hialino koipetsua metatzea), endekapen fibrinoidea (hodi horiei eragiten dien istripu zerebrobaskularra, istripu zerebrobaskular lakunartzat ezaguna) eta mikroateroma (plaka aterosklerotiko txikiak)[25].
Zelula faltziformeen anemiak (odol-zelulak pilatzea eta odol-hodiak blokeatzea eragin dezakeenak) garun-hodietako istripua ere eragin dezake. Garun-hodietako istripua da zelula faltziformeen anemia duten 20 urtetik beherako pertsonen bigarren heriotza-kausa nagusia[26]. Airearen kutsadurak ere garun-hodietako istripua izateko arriskua areago dezake[27].
Garuneko sinu benosoaren tronbosiak[28] iktusa eragiten du tokiko zain-presioa handitzearen ondorioz, arteriek eragindako presioa gainditzen baitu. Errazagoa da infartuek Odoljario-eraldaketa bat jasatea (odol-ihesa kaltetutako ingurunera) beste garun-hodietako istripu iskemiko batzuk baino[29].
Gorputzeko beste zati bateko (enboloa) zain batean sortutako odolbildu baten ondorioa da, zeinak, guztiz edo partzialki askatu ondoren, garunera bidaiatzen duen odolaren bidez. Zirkulazio-emarira hainbat arrazoirengatik iritsitako beste material baten ondorioa ere izan daiteke. Eskuarki, bihotzean sortutako odolbildua da, edo baita haustura (gantz-enbolia), tumore (enbolismo metastasikoa), farmako edo aire-burbuila bat ere. Garuneko arteria txikietara iristean, enboloa geratu egiten da haien tamaina baino handiagoa denean, eta, orduan, fenomeno iskemikoa sortzen du.
Odoljarioak iktusa bi mekanismoren bidez eragiten du. Alde batetik, arteria horren mendeko garun-eremua odol fluxurik gabe uzten du, baina, bestetik, galdutako odolak konpresioa eragiten du garun-egituretan, beste odol-hodi batzuk barne; beraz, horrek eragindako eremua handitu egiten du. Gero, presio osmotikoaren diferentziak direla eta, sortutako hematomakfluxu plasmatikoa erakartzen du, eta, ondorioz, tokiko konpresioa berriro handitzen da. Mekanismo hori dela eta, garuneko odoljario baten larritasunaren eta pronostiko medikoaren balorazioa 24-48 ordu atzeratzen da, kaltetutako eremua erabat zehaztu arte.
Arrazoi nagusia odol-presio handia (arteria-hipertentsioa) da, baita garuneko aneurismaren bat ere eta, ondoren, sedentarismoa (gorputz-mugikortasun txikia, batez ere beheko gorputz-adarretan: egunean, gutxienez, ordu-erdiko ibilaldirik ez egitea), erradikalen kontsumo handitik datozenak, besteak beste, tabako, frijitu edo koipe hidrogenatuetatik, elikadura txarra gantz kaltegarrien kontsumoagatik (kolesterola, triglizeridoak, trans gantzak, etab.), arteriosklerosia eragin dezaketenak, eta horrekin batera, alkohol, tabako edo droga gehiegi kontsumitzeaz gain, bihotzeko arazoak izatea, hala nola aurikulako fibrilazioa edo hasiera batean bihotzekoak edo baskularrak ez diren beste gaitz batzuk, hala nola diabetesa edo estresa. Faktore horietako edozeinek, edo aldi berean batek baino gehiagok, iktusa izateko joera handitzen dute.
Gaixotasun zeliakoak, tratatu ezean, horrelako erasoak eragin ditzake, batez ere gazte eta haurrengan. hala ere, ez da aintzat hartzen, ez eta diagnostikatu ere, batez ere digestio-sintoma nabarmenik gabe gertatzen delako. Atzerapenak diagnostikoan, kalte itzulezinak ekar ditzake[31].
gantz kaltegarrien maila (triglizeridoak gehitzea barne), hala nola dentsitate txikiko lipoproteina edo LDL altua (kolesterol-mota bat), zeinak handitu egin baitaitezke olio hidrogenatuen eta osasungarriak ez diren beste elikagai batzuen kontsumoaren ondorioz;
Aldian-aldian aspirina pixka bat hartzeak, iktusaren kontrako prebentzio eragina izango du[32]. Hala ere, aspirina minaren kontrako sendagaia da, eta, zenbait kasutan, bere kontraindikazioak ditu[33].
Garun-hodietako atakearen ezaugarrietako bat da (iktusa, enbolia, garun-isuria, garun-hodietako istripua edo apoplexia) bat-batean gerta daitekeela, aurretiko intentsitate txikiko sintoma batzuk eman ondoren edo, zuzenean, oharkabean pasatuak. Beraz, funtsezkoa da garun-hodietako atakeari aurre hartzea eta horren arrazoiak aztertuko dituzten azterketa medikoak egitea (arestian deskribatu dugun moduan).
Nolanahi ere, baliteke aldez aurretik intentsitate txikiko eta iraupen txikiko sintomek arazoren bat adieraztea, zeinak, agian, oharkabean pasa daitezkeen motelak izateagatik: parestesiak (inurridurak), muskulu-talde ez oso espezifiko baten ahultasuna, amnesia-gertaera laburrak, desorientazio txikiak eta beste batzuk. Sintoma txiki horiek dira ohikoenak, baina garrantzi handia dute, zeren aurretik abisatzen baitituzte.
Nabarmentzekoa da, garun-hodietako krisi baten aurreko egunetan (maiz, eta, gutxi gorabehera, aurreko 7 egunetako batean, baita aurreko egunean ere), buruko mina agertzen dela paziente askoren artean[35]: buruko min larria eta ezohikoa, arazoren bat dagoela adierazten duena. Hori agertzeak garun-hodietako erasoaren aurkako aurreneurriei (ikus goian) jarraitzea gomendatzen du, eta azterketa medikoa eskatzea.
Garun-hodietako krisi baten aurreko sintoma (aitzindariak) askotarikoak izan daitezke, eta, kaltetutako garun-eremuaren arabera, zentzumenezkoak, motorrak edo bien konbinazioa (sentsitibo-motorrak) izan daitezke. Hauek dira ohikoenak:
Beso edo hanka batean indarra galtzea, edo aurpegiko paralisia (hemiparesia / hemiplegia).
Adierazteko zailtasuna, esaten zaiona ulertzeko zailtasuna edo hizkuntza ulertezina (disartria).
Ibiltzeko zailtasuna, oreka edo koordinazioa galtzea.
Zorabioak, buruko min zakarra, bizia eta ohiz kanpokoa, ia beti beste sintoma batzuekin batera.
Begi batean edo bietan ikusmena galtzea.
Gainera, garun-atakea jasaten eta bizirik ateratzen diren % 50, depresioa izaten dute lehenengo urteetan, baina, halere, ez dira diagnostikatuak izaten, eta horrek eragin negatiboa izan dezake pertsona horien egoera orokorrean.
Garun-hodietako atake bat iristen denean[36][37], berez, bat-batean gertatzen da, eta haren ondorengo sintomak ezagut daitezke lehen sorospenen protokoloaren bidez (behean ageri da).
Garun-hodietako krisi bat (iktusa, garuneko apoplexia, garuneko enbolia, garuneko hemorragia, garuneko isuria edo garuneko hodietako istripua) bat-batean agertzen da, baina berehala eta modu egokian erreakzionatzeko ezagut daiteke[38][39][40], L.O.G.I.K.A protokoloa erabiliz. Siglak pazienteak izan ditzakeen sintomei dagokie (bat edo gehiago), eta erabil daitezkeen lehen laguntzei:
(L)aguntza lortu: Deitu larrialdi-zerbitzu medikoetara garun-hodietako erasoaren berri emateko (iktusa, garun-apoplexia, garun-enbolia, garun-isuria edo garun-hodietako istripua), eta laguntza profesionala ahal bezain laster jaso. Medikuntza-zentro batera joateko[41], metodorik azkarrena eta seguruena (normalean) anbulantzia izaten da (edo helikopteroan, horretarako metodorik baldin badago), osasun-adituen talde batekin batera.
(G)orputzaren zati baten indarra galtzea: Gorputz-atal batek, normalean beso edo hanka batek, mugimenduak edo sentikortasuna gutxituak ditu. Pazienteak inurridura senti dezake (parestesia).
(I)kusmen-eragozpena: Ikusmenaren zentzua edo beste pertzepzio-zentzu bat hondatuta dago.
(K)omunikatzeko zailtasuna: Hizketa hondatuta dago.
(A)urpegia: Aurpegiaren zati bat, gehienetan alde bakarra, keinu batean geratzen da, edo mugitzeko zaila da. Pazienteari irrifar egiteko eskatzen bazaio, ezpainak keinu asimetrikoan gera daitezke.
Ohiko beste sintoma batzuk dira: buruko mina, batzuetan goragaleez lagunduta, zerbait ulertzeko bat-bateko ezintasuna eta, oro har, nahastea.
Behin arazoa aurkitu ondoren, pazienteak eserita edo etzanda egon behar du, burua altxatuta, lasai, ahaleginik egin gabe eta indarkeriarik gabe tratamendu mediko profesionala jaso arte. Lehenengo lau orduak erabakigarriak dira, eta, horregatik, beharrezkoa da medikuen parte-hartzea epe horretan.
Pazienteak arnasa hartzeari uzten badio edo bihotzak taupadak egiteari uzten badio, bihotz-biriketako bizkortzea egin behar zaio berehala.
Nolanahi ere, garun-hodietako atakeari dagokionez, funtsezkoa da prebentzioa, eta hura eragiten duten faktoreak (ikus gorago aipatutako xehetasunak) aztertuko dituzten azterketa medikoak egitea.
Istripu zerebrobaskularraren lehen sorospenetan aspirina eta beste botika batzuk erabiltzeari buruz:
Medikuak botika egoki bat errezetatu dien pazienteek hobera egin dezakete dosia orduan hartuz gero. Hala ere, hau hartu behar da kontuan: Odola jariatzen duten substantzia antikoagulatzaileek (adibidez, apixabana, dabigatrana, warfarina eta klopidogrela), iktus iskemikoetan agertzen diren bezalako tronboen kontra jarduten dute (horietan odol-hodiren bat buxatuta dago, bihotzekoa emandakoetan agertzen direnen antzera). Aspirinak ere efektu inhibitzailea du koaguluetan. Horregatik, infartuaren kasuetan gertatzen den antzera, erabilgarria izan liteke garun-hodietako atakearen biktimari aspirina-tableta bat ematea, alergikoa ez bada eta aspirinarekiko bateraezintasunik ez badu[42] (eragin antitronbotikorako, aspirina-dosia baliozkotzat jotzen da 162tik 325 mg-ra bitartekoa)[43]. Baina kontuan hartu behar da garun-hodietako atakearen arrazoia ez dela beti koagulazio- edo buxadura-motaren bat, baizik eta iktus hemorragikoetan agertzen den odol-galera (odol-hodi batetik odola ateratzen den horietan). Hori gertatzea errazagoa da garun-hodietako atakeetan bihotzekoetan baino, eta, kasu horretan, antikoagulatzaile eta jariakorrek (esaterako, arestian aipatutakoak, aspirina barne), modu batean edo bestean, agertzen den odol-galera areagotuko lezakete.
Zenbait sendagai nitratoz osatuak daude, odol-hodiak lasaitzeko balio dutenak. Hala ere, azterketa baten arabera[44], ez da nitroglizerinadun botikarik erabiltzen zenbait iktusen aurka, eta horien artean sartzen dira iskemikoak (buxadurak eragindakoak) eta hemorragikoak. Kontuan hartu behar da odol-hodi bat haustearen ondorioz gertatzen direla iktus hemorragikoak, eta odol-hodi hori odoletan geratzen da, beraz, iktusa hemorragikoa bada, ez litzateke komeni izango odol-hodia zabaltzea.
Iktus batetik sendatzen ari den paziente baten terapia okupazional saioa.
Diziplinarteko errehabilitazio-programa bat behar da, garun-atake batetik bizirik atera diren pertsonei laguntza integratzailea emango diena. Horrek kontuan hartu behar ditu alderdi motorrak zein hizketarekin, ikus-nahasteekin, eguneroko bizitzako jarduerekin eta ondorio ezgaitzaileekin nahiz espastizitatearekin zerikusia dutenak; horrela lortuko du atake batetik bizirik atera denak bere ohiko jarduerei berriro ekiteko adinako independentzia-maila, neurri batean bederen. Diziplinarteko talde horretan egongo dira fisioterapeutak, neuropsikologoak, fonoaudiologoak (logopedak), terapeuta okupazionalak eta medikuntzarekin zerikusia duten guztiak, hala nola mediku errehabilitatzailea edo fisiatria, psikiatra eta neurologoa[45].
Horrelako gertaera baten ondoren, ondorioak jasaten duen beste talde bat pertsonaren familiakoak eta lagunak dira; horiek orientazioa behar dute berreskuratzen ari den pertsonari laguntzeko modurik onena zein den jakiteko, batez ere, dauden ziurgabetasunaren eta larritasunaren aurrean, errehabilitazio-prozesua oztopa dezaketelako.
Asian (batez ere Txinan) eta Hegoafrikan egindako 15 azterlanen berrikuspen sistematikoak erakutsi zuen errehabilitazio komunitarioak eragin positiboa duela ezintasunak dituzten pertsonengan. Ezgaitasun fisikoak dituzten pertsonei buruzko sei azterlanetatik, hiruk apoplexia kasuetarako ondorio onuragarriak erakutsi zituzten. Gaur egun, saiakuntza kliniko berrien bidez, mindfulness eta ariketa fisikoan oinarritutako esku-hartzeek iktusaren fase kronikoan dituzten onura kognitibo eta emozionalak argitu nahi dira[46]. Horrez gain, beharrezkoa da birgaitzeen eraginkortasun-kostu ebaluazioa egitea, baliabideen esleipena ebaluatu ahal izateko[47].
Gaur egun, gaixotasun zerebrobaskularrak osasun publikoko arazo nagusietakoak dira. Mendebaldean hirugarren heriotza-kausa dira, helduen arteko baliaezintasun iraunkorreko lehena eta adineko pertsonengan urritasun neurologikoaren arrazoi nagusietako bat. Hala ere, frogatu ahal izan denez, 0 eta 14 urte bitarteko haurren iktusak dira suspertze-indize handienak dituztenak, izaera plastikoagatik eta garunaren garapen-egoeragatik.
Garuneko kalteak pazientearen bizi-ibilbidea hausten du eta, kostu soziosanitario handia duenez, familia-, gizarte- eta erakunde-egoerak baldintzatzen ditu.
Prebalentzia:
64 urtetik gorakoetan % 3,5.
Espainian, urtean, 150 - 250 kasu daude 100.000 biztanleko.
Intzidentzia edadez eta sexuz:
65 eta 74 urte bitarteko gizonezkoetan gehiago agertzen da.
75 urtetik gora, prebalentzia nabarmen igotzen da emakumeen artean.
Hilkortasuna
Europan hirugarren heriotza-arrazoia da. Sexuen arabera, emakumearen heriotza-eragile nagusia da.
Espainiako estatuan, heriotza-eragile nagusia da emakumeetan eta hirugarrena gizonetan[48]. Urtero, iktusak 90 heriotza eragiten ditu 100.000 biztanleko.
Iktusaren ondorengo lehen hilabetean, heriotza-tasa % 25etik gorakoa da.
Gaixotze-tasa
% 32,3k errehabilitazioa behar du.
% 27,4k ezgaitasuna du eguneroko bizitzako oinarrizko jardueraren baterako.
Iktus bat izan duten pazienteen % 17,7k sei hilabeteren buruan mendekotasuna du.
% 12,5ek depresioa jasaten du lehenengo hiru hilabeteetan.
% 10 dementzia bilakatzen da hurrengo hiru hilabeteetan.
Eragindako pertsonen kopurua, ondorioen iraupena, larritasuna eta ondorioen aniztasuna, eragindakoen eta haien familien bizi-kalitatean duten eragina, ondorio ekonomiko eta produktiboak direla eta, hartutako kalte zerebrala lehen mailako arazo soziosanitario bihurtzen da[49].
Mesopotamia eta Persian[50] dokumentatu izan dira istripu zerebrobaskularraren eta herentziazko transmisioaren gertakariak Kristo aurreko bigarren milurtekotik aurrera. Hipokrates Koskoa izan zen iskemiarekin lotzen den bat-bateko paralisiaren fenomenoa deskribatzen lehena. Apoplexia, grezierazkoποπλλλος-etik (bortxaz abaildua), lehenengo aldiz agertu zen idazki hipokratikoetan fenomeno hori deskribatzeko[51][52]. Geroago, Galeno Pergamokoak sintomak deskribatu zituen, kontzientzia bat-batean galtzearekin hasten direnak. Harrezkero, apoplexia kontzeptua asko erabili da medikuntzan aditzera emateko, bai garuneko zirkulazioaren haustura akutua, bai beste organo batzuetan azkar garatzen den odoljarioa (adibidez, obulutegiko apoplexia, giltzurrun gaineko apoplexia, etab.)[53].
De Motu Cordisen (1628), William Harvey mediku ingelesak odola gorputzean nola mugitzen den aztertu zuen, eta bihotzaren funtzioa ponpaketa gisa definitu zuen, odol-zirkulazioaren prozesua deskribatuz. Ezagutza horrek oinarri batzuk ezarri zituen garun-hodietako istripuaren kausak eta prozesu horretan odol-hodiek duten eginkizuna aztertzeko[54]. Apoplexian (1658), Johann Jakob Wepfersuitzar patologoak garun-hodietako istripu hemorragikoaren arrazoia identifikatu zuen, iradoki zuenean apoplexia zuten pertsonek odolustea zutela garunean. Garuna, orno-arteriak eta karotidak irrigatzen dituzten arteria nagusiak ere deskribatu zituen Wepfer-ek[55][51], bai eta iradoki zuenean garun-hodietako istripu iskemiko baten etiologia ere (garuneko infartu gisa ezaguna) hodi horien blokeo batek eragin zezakeela apoplexia[55]. Garun-anatomian (1664), Thomas Willis mediku ingelesak anastomosiak garuna odolez hornitzen duten arteria nagusietan duen zeregina dokumentatu zuen, eta istripu zerebrobaskularra prebenitzen duen garrantzia zehaztu zuen, haietako bat blokeatu baitzuen[56]. 1859an, Rudolf Virchowpatologo alemaniarrak ekarpen nabarmena egin zuen garun-hodietako istripuaren patogenia ulertzeko. «Tronbosia» eta «enbolia» hitzak proposatu zituen, eta horiek funtsezkoak izaten jarraitzen dute IZBaren diagnostikoan, tratamenduan eta prebentzioan. Ondoren, adierazi zuen arteria-tronbosia ez zuela hanturak eragiten, baizik eta pareta baskularreko koipe-endekapenak, eta aterosklerosiarekin lotu zuen[57].
↑World Health Organisation (1978). Cerebrovascular Disorders (Offset Publications) (en inglés). Geneva: Organización Mundial de la Salud. ISBN 978-92-4-170043-6. OCLC 4757533
↑«CIE-10-ES Diagnósticos» (Cuarta edición). Madrid: Ministerio de Sanidad de España/Organización Mundial de la Salud. 2022. Consultado el 7 de julio de 2022.
↑«Trastornos cerebrovasculares». Manual de codificación. CIE-10-ES Diagnósticos. 4a Edición. 2022. Madrid: Ministerio de Sanidad de España. 2021. p. 186. Consultado el 7 de julio de 2022. «El término ictus y ACV son usados a menudo de manera indistinta para referirse al infarto cerebral. Están indexados en el código I63.9 Infarto cerebral, no especificado.»
↑Mosby's Medical Dictionary, 8th edition (ingelesez). Elsevier. 2009
↑«What is a Stroke/Brain Attack?». National Stroke Association (en inglés). Archivado desde el original el 19 de octubre de 2013. Consultado el 27 de febrero de 2014.
↑Segen's Medical Dictionary. (en inglés). Farlex, Inc. 2010.
↑Diccionario de términos médicos. Madrid: Editorial Médica Panamericana. 2011. ISBN 9788498351835
↑«¿Qué es el ictus?, ¿cuáles son sus causas?» Archivado el 24 de febrero de 2021 en Wayback Machine., artículo en el sitio web Ictus SEN, del Grupo de Estudio de Enfermedades Cerebrovasculares de la SEN.
↑[3], artículo en inglés sobre la eficacia de la rehabilitación en ACV, del sitio web Evidence-Based Review of Stroke Rehabilitation http://www.ebrsr.com/ Consultado el 23 de mayo de 2020
↑Ramírez Moreno, J. M.: «Conceptos básicos en las enfermedades cerebrovasculares» Archivado el 12 de junio de 2013 en Wayback Machine., artículo en power point en el sitio web Neurodidacta, del Hospital Universitario Infanta Cristina, en Badajoz (España).
