Edukira joan

Txerto

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Txerto
AurkitzaileaEdward Jenner
Eponimoabehi
MotaSendagai biologiko eta farmako
Eragin dezakehartutako sistema immune eta neutralizing antibody (en) Itzuli
Identifikatzaileak
MeSHD014612
Injekzio bidezko txertaketa.

Txertoa prestakin biologikoa da, gaixotasun baten aurrean immunitate hartua aktibatzen duena. Normalean, eritasun jakin bat eragiten duen mikroorganismoaren antzeko agenteez osatuta egoten da, antigeno ere deituak.[1] Antigenoak hiru motatakoak dira: indargabetuta edo hilda dauden mikrobioak, horiek ekoitzitako toxinak edo azalean dituzten proteinak. Antigenoak immunitate-sistema aktibatzen du infektatutako organismoan, gorputz arrotz baten moduan identifikatu, eta horren aurkako antigorputz espezifikoak ekoizten ditu. Horrela, etorkizunean infekzio berdina pairatuz gero, gorputza gai izango da mikrobio arrotza azkar ezagutzeko eta suntsitzeko [2]. Txertoak profilaktikoak edo terapeutikoak izan daitezke. Profilaktikoak gaitza gertatu baino lehen prebentziorako erabiltzen diren txertoak dira; terapeutikoak, ordea, ez dira prebentziorako erabiltzen, infekzio edo minbizi-zelulen aurkako tratamendu gisa baizik.[3][4][5][6]

Txertoak jartzeari txertaketa edo txertatze deritzo. Gaur egun, txertaketa da gaixotasun infekziosoak saihesteko metodorik eraginkorrena[7]. Are gehiago, txertaketa masiboei zor diegu mundu zabalean baztanga bezalako hainbat gaitz infekzioso desagertu izana, baita beste hainbaten maiztasuna murriztu izana ere, hala nola, amorru, poliomielitis edo tetanos gaixotasunenak. Azken hamarkadetatik hona txertoen eraginkortasuna zabal eta sakon ikertu eta egiaztatu da. Sakonki aztertu diren txertoen artean daude influenzaren txertoa,[8] Giza papilomaren birusaren aurkako txertoa[9] eta barizelaren txertoa.[10] Munduko Osasun Erakundearen esanetan, jada hogeita bost infekzio desberdinetarako txertoak daude baimenduta eta eskuragarri.[11]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Edward Jenner

Baztangaren aurkako tratamendu moduan birus horren inokulazioa erabiltzen hasi ziren Txinan X. mendean[12], baina aurkitu den lehen erreferentzia XV. mendekoa da.[13] Garai hartan, sudur bidezko haize-ematea erabiltzen zen; gaixoen pustulak hauts bihurtu eta sudurretik sartzen ziren, baztanga arina zuten pertsonak immunizatzeko asmoz. Horrez gain, haize-ematean oinarritutako bestelako teknikak ere erabiltzen omen ziren Txinan XVI. eta XVII. mendeetan zehar.[14]

Hala ere, baztangaren aurkako aurrerapen garrantzitsuenen artean lehenak Edward Jenner mediku ingelesak egindakoak izan ziren. 1760ko hamarkadan esaten zen behizainek ez zutela inoiz baztanga larria jasango, aurretik behi-baztanga pasatu izanak giza baztangatik babesten zituelako. Hori ikusita, Jenner-ek 1796an 8 urteko haur bati besoa marratu eta zaurian behi-baztangadun gizon baten zornea jarri zion. Sei aste geroago, behi-baztangaren sintomak desagertu zirenean, giza baztangaren birusarekin mutikoa inokulatu arren, ez zuen gaixotasunik garatu.[15][16] Edward Jenner-ek teknika garatzen eta hainbat indibiduotan probatzen jarraitu zuen eta horren arriskuak txikiak zirela ikusita, Ingalaterran giza baztangan oinarritutako haize-ematea debekatu zen 1840. urtean.[17]

Behi-baztangaren birusa eta giza baztangarena desberdinak dira, baina antzekotasun batzuk badituzte, eta elkarri immunitatea eragiten diote. Izan ere, behi-baztangaren birusak ez du gizakia kutsatzen, baina antigorputzen sorrera eragiten du eta, ondorioz, gizakiek immunitatea garatzen dute giza baztangaren birusaren aurrean. Horrek giza baztangaren aurkako erresistentzia izatea ahalbidetzen du.

1880ko hamarkadan Louis Pasteur-ek eman zion hasiera txertoen bigarren belaunaldiari, hegazti-koleraren eta antrax-aren aurkako tratamenduak garatu zituenean.[18] Immunizazio-mekanismo hau izendatzen lehena izan zen eta "vaccine" izena eman zion, latineko "vacca" terminoan jatorria duena. Hori egin zuen Edward Jenner-ek egindako aurkikuntzen omenean, "vacca"-ren esanahia 'behia' delako.

Edward Jenner, bere seme gaztea inokulatzen.

Aurrerapen horiek ikusita, XIX. mendearen amaieran, derrigorrezko txertoak ezartzeko legeak onartu ziren. XX. mendean zehar, txertoen erabilera asko zabaldu zen eta difteriaren, elgorriaren, hazizurriaren eta errubeolaren aurkako tratamenduak garatu ziren. Oso garrantzitsuak izan ziren 50eko hamarkadan poliomelitisaren aurkako txertoaren garapena eta giza baztangaren desagerpena 60ko eta 70eko hamarkaden bitartean.[15]

Hala ere, oraindik garapen bidean daude herpes sinplearen, malariaren, GIB birusaren eta blenorragiaren aurkako txertoak. [19]

Kronologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hona hemen noiz garatu zen gaixotasunen baterako lehendabiziko txertoa:

XVIII. mendea
XIX. mendea
Jonas Salk, 1955ean, poliomelitisaren aurkako txertoen hazkuntzarako erabilitako bi botila eskuetan dituela.
XX. mendea
XXI. mendea

Eraginkortasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoak gaixotasun infekziosoen kontra egiteko historian egon den baliabiderik garrantzitsuena da. Dena dela, txertoek badituzte mugak,[20] gerta baitaiteke ostalariaren immunitate-sistemak beharrezko erantzuna ez ematea. Erantzun falta eragin dezaketen faktoreak dira, besteak beste, diabetesa, GIB infekzioak, esteroideak eta adina. Arazoa genetikoa ere izan daiteke. Izan ere, B zelulen falta egon daiteke, eta zelula horiek antigorputz-ekoizleak dira. Antigorputz falta izanez gero, ezin izango dira antigenoei lotu eta immunitate-sistemak ez du kaltea ezagutuko (ezagupena antigorputzen bidez egiten baita).

Antigorputzak ekoizten badira ere, babesa nahikoa ez izatea gerta daiteke. Izan ere, gerta daiteke erantzun immunologikoa erabilgarria izateko motelegia izatea, antigorputzak patogenoak guztiz ez deuseztatzea, edo erresistentea den patogenoaren andui bat izatea. Dena dela, nahiz eta erantzuna optimoa ez izan, heriotza-tasa, gaixotze-tasa eta sendatze-denbora murrizten dituzte txertoek.

Adjubanteak erabiltzen dira jadanik sortutako babes immunologikoa sendotzeko, bereziki 50-70 urte baino gehiagoko pertsonen artean, adin horretan txertoekiko erantzuna ahultzen delako.[21]

Txertoen eraginkortasuna ondoko faktoreen araberakoa izan daiteke:

  • Gaixotasunaren izaerak eragina izan dezake gara daitezkeen txertoen eraginkortasunean.
  • Txerto batzuek gaixotasunaren andui jakin batzuekiko espezifizitate nabariagoa dute. Beraz, mikroorganismoaren anduiak eraginkortasunari eragin diezaioke.[22]
  • Txertatze-egutegia jarraitu den ala ez.
  • Txertoekiko erantzun idiosinkratikoa. Pertsona batzuek ez dute txerto batzuekiko erantzunik ematen, eta beraz, nahiz eta txertoa jaso, ez dituzte antigorputzak ekoizten.
  • Etniak, adinak, faktore genetikoek eta bestelako faktoreek ere eragina izan dezakete.

Txertoa jaso duen norbaitek gaixotasuna pairatuz gero ("breakthrough infection"), birulentzia txikiagoa izango du gaixotasunak.[23] Beraz, gaixotasuna ezabatu zein ez ezabatu, txertoen eragina oso positiboa dela frogatu da. Txertoak garatzen diren ahala, gizartean zehar zabaltzeko txertatze-kanpainak antolatzen dira.

Txertatze-kanpaina bat antolatzerakoan, komenigarria da zenbait jarraibide kontuan hartzea:

Txertatze masiboen eragina hobeto ulertzeko, adierazgarria da Estatu Batuetako elgorriaren txertoaren kasua. 1958. urtean 763.094 pertsonak pairatu zuten elgorria, eta haietatik 552 hil ziren.[24][25] Atera ziren txerto berriei esker, gaixotasunaren agerpena zeharo murriztu zen.[25] 2008. urtean 64 elgorri-kasu egon ziren, eta haietatik 54 beste herrialde batetik bidaiatu zuten pertsonek eragindakoak zirela uste zen. 64 pertsona horietatik, 63k ez zuten txertoa jaso edo ez zuten gogoratzen jaso zuten ala ez.[25]

Txertoen eraginkortasunari esker, baztanga ezabatzea lortu zen, hain kutsakor eta mortala bazen ere. Errubeola, poliomielitisa, elgorria, paperak, sukar tifoidea eta barizela gaixotasunak duela ehun urte baino askoz maiztasun baxuagorekin agertzen dira egun. Murrizketa hori gertatu da jende askok txertoa jasotzen badu askoz zailagoa delako gaixotasuna adieraztea eta zabaltzea. Ondorio horri talde-immunitate deritzo. Polioren kontrako ezabatze-kanpaina gogor baten ondorioz, arazo endemikoa izatetik Afganistan, Nigeria eta Pakistaneko zenbait eremutan soilik agertzera pasatu da.[26] Nahiz eta hain zabalduta egon duela ehun urte, gizakietan soilik adierazten den gaixotasuna denez, beste gaixotasun batzuen kasuan baino nolabait errazagoa izan da. Aipatutako populazio horietara heltzea zaila izaten da muga kultural eta fisikoak direla-eta.

Bestalde, frogatu da txertoek zenbait bakteriok antibiotikoekiko erresistentzia garatzeko probabilitatea murrizten dutela. Izan ere, Streptococcus pneumoniae-ren ondorioz eragindako pneumoniaren maiztasuna txertoen bidez murriztu denetik, antibiotikoekiko erresistenteak diren kasuen proportzioa ere nabariki jaitsi da.[27]

Albo-efektuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haurtzaroan zehar ematen diren txertoak oro har ez dira arriskutsuak.[28] Izan ere, albo-efektuak egonez gero, arinak izan ohi dira, eta txertoaren araberakoak.[29] Albo-efektu ohikoenak dira, besteak beste, sukarra, mina injekzio-tokiaren inguruan eta muskuluetako mina.[29] Pertsona batzuetan txertoen osagaiekiko erantzun alergikoa sor daiteke, eta txerto hirukoitz birikoa sukar-konbultsioekin erlazionatu da.[28][30]

Oso arraroa da albo-efektu larriak gertatzea.[28] Dena dela, barizelaren kontrako txertoak konplikazioak eragin ditzake immunodefizienteak diren pazienteetan, eta errotavirusen kontrako txertoa heste-inbaginazioen sorrerarekin erlazionatu da.[28]

Motak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txertoak hildako edo inaktibatutako mikroorganismoetatik zein horietatik purifikatutako produktuetatik abiatuta sortzen dira. Mota anitz daude, baina guztien helburu nagusia da antigorputzen sintesia eragiten den bitartean gaixotasuna garatzeko arriskua ekiditea.[31]

Inaktibatutakoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorriz patogenoak ziren mikroorganismoak konposatu kimikoen, beroaren edo erradiazioen bidez inaktibatzen dira.[32] Beraz, gaixotasuna sortzeko gaitasuna galtzen dute. Horien adibide dira poliomelitisaren txertoa, A hepatitisarena, amorruarena eta zenbait griperena.

Ahuldutakoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «mikrobio moteldu»

Txerto batzuk ahuldutako mikrobio biziz osatuta daude. Kasu askotan, mikroorganismo horiek birus aktiboak dira. Bi motatakoak izan daitezke: infektatzeko gaitasunik ez dutenak, baldintza desfaboragarrietan kultibatuta euren birulentzia-faktoreak galdu dituztelako; edo mikrobioen antzeko organismo ez hain arriskutsuak, immunitate-sistema aktibatzeko gai direnak. Nahiz eta indargabetutako txerto gehienak biralak izan, naturan bakterianoak aurki daitezke. Biralen artean daude, esaterako, sukar horia, elgorria, paperak eta errubeola; eta bakterianoen artean, sukar tifoidea, adibidez. Calmette eta Guérinek garatutako Mycobacterium tuberculosis txertoa ez dago andui kutsakor batez osatuta; horren ordez, "BCG" izeneko eraldatutako andui batek sortzen du erantzun immunitarioa. Yersinia pestis EV anduia daraman indargabetutako txertoa, ordea, izurriteen aurrean immunizatzeko erabiltzen da.

Ahuldutako txertoek badituzte abantailak eta desabantailak. Normalean, erantzun immunologiko iraunkorragoak eragiten dituzte, eta heldu osasuntsuek horiek nahiago izaten dituzte. Baina gerta daiteke pertsona immunodeprimituentzat seguruak ez izatea, eta kasu arraroetan mikrobioek muta dezakete, birulento bihurtu eta gaixotasuna eragin.[33]

Toxoideak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Toxizitaterik gabeko bakterioen toxinak dira. Kasu hauetan gaixotasuna bakterioek sortu beharrean, bakterioen toxinek eragin ohi dute. Horien adibide dira tetanosaren eta difteriaren txertoak. Hala ere, toxoide motako txertoek ez dute beti bakterio-jatorria izan behar: beste organismo batzuen toxinak ere erabil daitezke.

Azpiunitatedunak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Proteina baten azpiunitatea gai izan daiteke erantzun immunitarioa eragiteko. Adibidez, B Hepatitisaren aurkako azpiunitate-txertoa birusaren azaleko proteinez soilik dago osatuta. Proteina horiek lortzeko, lehen infektatutako pazienteen odoleko serumetik erauzten ziren, baina orain gene biralak errekonbinatzen dira, proteina biralak ekoiztu eta legamietatik erauzi. Azpiunitate-txerto baten beste adibide batzuk GPBaren eta gripearen aurkakoak dira. GPBaren aurkako txertoaren kasuan, proteinaz osatutako kapside birikoaz osatuta dago; gripearen aurkako txertoa, aldiz, influenza birusaren hemaglutinina eta neuraminidasa azpiunitateez osatuta dago. Oro har, azpiunitate-txertoak izurriteen aurrean immunizatzeko erabili ohi dira.

Konjugatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bakteria jakin batzuek euren kanpo-geruzan polisakaridoak dituzte, hain immunogenikoak ez direnak. Baina molekula horiei toxinak bezalako proteinak lotuz gero, immunitate-sistemak polisakaridoa antigeno moduan ezagutuko du. Teknika hau erabiltzen da B motako Haemophilus influenzaeren aurkako txertoan.


Gaur egun, beste txerto mota batzuekin saiaketak egiten ari dira:

  • Bektore rekonbinantea: beste desberdin bateko emandako mikroorganismo baten eta DNAren (edukita) fisiologia (gorputza) konbinatuz, immunitatea sor daiteke infekzio-prozesu korapilatsuak dituzten gaixotasunen kontra. Gaixotasun infekziosoen, baita ere minbizirako immunoterapien aurkako txertoak sortzeko ahaleginek, gaixotasun autoimmuneek eta alergiek adierazpen heterologoko sistema aukera|aldaera erabili dute, biralak eta bakterio bektoreak, baita ere DNAren eta ARN-en eraikuntza recombinantesak sartuz.[34] Bektore txerto-mota honetan erabilienak dira birus vaccinia, Lactobacillus eta Lactococcus-eko bakterio laktiko batzuk (ez patogenikoak) eta M.tuberkulosia eta typhi Salmonella-ko moteldutako (oso ondo ezagutzen denez gero eta bere efektu patogenikoak askoz leunagoak direnez gero, azken hau gehiago erabiltzen da). Txerto-mota honen arazo nagusiak dira haien aurreko erantzun immunitarioa gutxiegia izan dadin memoria sistema immunean eta antigenoaren ekoizpenaren indukzioan behin uzteko aukera bektorea dago organismoaren (tetraziklina eta aspirina bezalako eragile erabilera ikasten ari da) barruan.
  • DNA txertoa: garapen berriko txertoa, DNA infekzioso batetik sortua. DNA bakterioetako, giza edo abere zelula barruan birusa sartzerakoan funtzionatzen du. Sistema immunitarioko zelula batzuek DNAko agertutako proteina ezagutzen dute eta erasotzen diote eragindako zelulei bezala berezko proteinara ere. Zelula hauek denbora luzean bizi direnez gero, normalean proteina horiek produzitzen dituen agente patogenoa (infekziotzat hartzen dena) periodo luzearen ondoren aurkitzen bada, sistema immunitarioak erasoko die bat-batean. DNA txertoen abantaila produzitzea eta biltegiratzea oso errazak direla. Nahiz eta txerto-mota hau 2006an oraindik esperimentala izan, emaitza itxaropentsuak aurkezten ditu. DNA hori zelulen kromosomaren batean sartuko daitekeen eta mutaziorik produzi dezakeen ez dakigu hala ere konfiantza askorekin.

Txertoen egutegia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Umeen txertaketa-egutegi»

Herrialde bakoitzak gomendatzen du haurrak ahalik eta azkarren txertatzea, behin hauen sistema inmunologikoa prest dagoenean. Gainera, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendio internazional batzuk eskaintzen ditu.[35]

Haurren egutegi eta bidaiarien egutegietatik kanpo, badaude txerto batzuk gomendagarriak direnak bizitza osoan zehar; hala nola, gripea, tetanosa, pneumonia... Haurdun dauden emakumeen erresistentzia ikertzea oso ohikoa da errubeolaren aurrean. Adineko pertsonentzat gomendagarriak dira pneumonia eta gripearen aurkako txertoak, izan ere, adin batetik aurrera, arriskutsuago bihurtzen dira gaixotasun batzuk.

Txertoak eta ekonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekonomia txertoek jasaten duten erronka handienetakoa da. Txerto baten behar handia duten gaixotasun askok (HIESa, malaria edo tuberkulosia, adibidez) herrialde pobreetako biztanlerian eragin handia dute. Hainbat arrazoien ondorioz, hauen artean enpresa farmazeutiko eta bioteknologia erakundeek aterako luketen benefizio baxuaren aurrean motibaziorik ez sentitzea edota herrialde azpigaratu hauentzako eskuragai ez jartzea. Hala ere, esan behar da, txerto kopuruak gora egin duela azken hamarkadetan, gehienbat umeei ematen zaizkienak hauen lehen urteetan. Txertoen garapenaren gehiengoa gobernu, GKE, unibertsitate eta agentzia internazionalen laguntzari esker eman da. Ikerlari eta politiko askok industria hau batzeko eta motibatzeko deia egiten dute, prezioen gaineko presioa, zergak eta konpromiso enpresarialak bezalako teknikak erabiliz, VIHaren aurkako txertoa aurkitzen duen enpresari ordainsaria ziurtatuz.

Txertoekiko aurkakotasuna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Txertoekiko aurkakotasuna»
Haurrei txertoa jartzea garrantzitsua dela dioten biztanleen ehunekoa (2018)

Txertoekiko aurkakotasuna, batzuetan antitxertaketa deitua, txertoa hartzeko edo seme-alabei gaixotasun kutsakorren aurkako txertoa jartzeko errezeloa edo arbuioa da. Termino horren barruan sartzen dira txertaketaren erabateko arbuioa, txertoen atzerapenaren aldekoak, txertoen onarpena baina erabileraren inguruko zalantza erakusten dutenak, edo txerto batzuen erabilera, baina ez beste batzuena defendatzen dutenak[36][37]. Txertaketaren aurkako argudioak kontraesanean daude txertoen segurtasunari eta eraginkortasunari buruzko adostasun zientifiko izugarriarekin[38][39][40][41]. Munduko Osasun Erakundearen ustez, txertoen aurreko oposizioa da munduko osasunerako hamar mehatxu nagusietako bat[42][43].

Txertoen aurkako jarreraren atzean dagoen eztabaida txertoaren moraltasunari, etikari, eraginkortasunari edo segurtasunari buruzko eztabaida da. Ebidentzia mediko eta zientifikoak erakusten du gaixotasun infekziosoen ondoriozko heriotzaren prebentzioaren onurek immunizazioaren ondorio kaltegarri arraroak konpentsatzen dituztela.[44][45] Txertaketa XVIII. mendearen amaieran egiten hasi zirenetik, haren aurkariek diote txertoek ez dutela funtzionatzen. Arriskutsuak direla edo izan daitezkeela, horien ordez higiene pertsonala nabarmendu beharko litzatekeela. Edo nahitaezko txertaketek norbanakoen eskubideak edo printzipio erlijiosoak urratzen dituztela.[46] Harrezkeroztik, txertaketen aurkako kanpainek beharrezkoak ez ziren kalteak eta masa-heriotzak eragin dituzte.[47][48][49][50][51]

Txertoek albo-ondorioak izan ditzakete, eta immunizazio-programen arrakasta herritarren segurtasunarekiko konfiantzaren araberakoa da. Immunizazioaren segurtasunarekiko mesfidantzek eredu bera jarraitzen dute maiz: ikertzaile jakin batzuek iradokitzen dute osasunaren alterazioren bat txertoaren ondorio kaltegarria dela, hau da, kontrako ondorio horri buruzko iragarpen goiztiarra egiten da. Hasierako azterketa ez dute beste talde batzuek erreproduzitzen eta horren ondoren, zenbait urte behar izaten dira txertoarekiko konfiantza publikoa berreskuratzeko.[44]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «OMS | Vacunas» WHO (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  2. ↑ Albero, Josu: Mikrobioen mundu liluragarria, EHUak argitaratuta (2019) 113-117 orr. ISBN: 978-84-1319-082-2
  3. ↑ Melief, Cornelis J. M.; van Hall, Thorbald; Arens, Ramon; Ossendorp, Ferry; van der Burg, Sjoerd H.. (2015-9). «Therapeutic cancer vaccines» The Journal of Clinical Investigation 125 (9): 3401–3412.  doi:10.1172/JCI80009. ISSN 1558-8238. PMID 26214521. PMC PMC4588240. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  4. ↑ Bol, Kalijn F.; Aarntzen, Erik H. J. G.; Pots, Jeanette M.; Olde Nordkamp, Michel A. M.; van de Rakt, Mandy W. M. M.; Scharenborg, Nicole M.; de Boer, Annemiek J.; van Oorschot, Tom G. M. et al.. (2016-3). «Prophylactic vaccines are potent activators of monocyte-derived dendritic cells and drive effective anti-tumor responses in melanoma patients at the cost of toxicity» Cancer immunology, immunotherapy: CII 65 (3): 327–339.  doi:10.1007/s00262-016-1796-7. ISSN 1432-0851. PMID 26861670. PMC PMC4779136. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  5. ↑ (Ingelesez) Brotherton, Julia ML. (2015-08). «HPV prophylactic vaccines: lessons learned from 10 years experience» Future Virology 10 (8): 999–1009.  doi:10.2217/fvl.15.60. ISSN 1746-0794. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).[Betiko hautsitako esteka]
  6. ↑ Frazer, Ian H.. (2014-05-01). «Development and implementation of papillomavirus prophylactic vaccines» Journal of Immunology (Baltimore, Md.: 1950) 192 (9): 4007–4011.  doi:10.4049/jimmunol.1490012. ISSN 1550-6606. PMID 24748633. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  7. ↑ United States Centers for Disease Control and Prevention (2011). A CDC framework for preventing infectious diseases. Archived 2017-08-29 at the Wayback Machine. Accessed 11 September 2012. "Vaccines are our most effective and cost-saving tools for disease prevention, preventing untold suffering and saving tens of thousands of lives and billions of dollars in healthcare costs each year."
  8. ↑ Fiore, Anthony E.; Bridges, Carolyn B.; Cox, Nancy J.. (2009). «Seasonal influenza vaccines» Current Topics in Microbiology and Immunology 333: 43–82.  doi:10.1007/978-3-540-92165-3_3. ISSN 0070-217X. PMID 19768400. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  9. ↑ Chang, Yuli; Brewer, Noel T.; Rinas, Allen C.; Schmitt, Karla; Smith, Jennifer S.. (2009-07-09). «Evaluating the impact of human papillomavirus vaccines» Vaccine 27 (32): 4355–4362.  doi:10.1016/j.vaccine.2009.03.008. ISSN 1873-2518. PMID 19515467. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  10. ↑ Liesegang, Thomas J.. (2009-8). «Varicella zoster virus vaccines: effective, but concerns linger» Canadian Journal of Ophthalmology. Journal Canadien D'ophtalmologie 44 (4): 379–384.  doi:10.3129/i09-126. ISSN 1715-3360. PMID 19606157. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  11. ↑ World Health Organization, Global Vaccine Action Plan 2011-2020. Archived 2014-04-14 at the Wayback Machine. Geneva, 2012.
  12. ↑ Lang, Graeme. (2001-03). «Book Reviews : Joseph NEEDHAM, edited by Nathan SIVIN, Science and Civilisation in China, Volume 6. Biology and Biological Technology, Part VI: Medicine. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. 261 pp., with bibiliographies and index. ISBN: 0-521-63262-5. Price: £45.00» China Information 15 (1): 299–302.  doi:10.1177/0920203x0101500144. ISSN 0920-203X. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  13. ↑ (Ingelesez) Needham, Joseph. (2000-04-13). Science and Civilisation in China: Volume 6, Biology and Biological Technology, Part 6, Medicine. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-63262-1. (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  14. ↑ 1952-, Williams, Gareth,. (2010). Angel of death : the story of smallpox. Palgrave Macmillan ISBN 9780230274716. PMC 506248749. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  15. ↑ a b Stern, Alexandra Minna; Markel, Howard. (2005-5). «The history of vaccines and immunization: familiar patterns, new challenges» Health Affairs (Project Hope) 24 (3): 611–621.  doi:10.1377/hlthaff.24.3.611. ISSN 0278-2715. PMID 15886151. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  16. ↑ Dunn, P. M.. (1996-1). «Dr Edward Jenner (1749-1823) of Berkeley, and vaccination against smallpox» Archives of Disease in Childhood. Fetal and Neonatal Edition 74 (1): F77–78. ISSN 1359-2998. PMID 8653442. PMC PMC2528332. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  17. ↑ Didgeon, J. A.. (1963-05-25). «Development of Smallpox Vaccine in England in the Eighteenth and Nineteenth Centuries» British Medical Journal 1 (5342): 1367–1372. ISSN 0007-1447. PMID 20789814. PMC PMC2124036. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  18. ↑ «TRANSLATION OF AN Address ON THE GERM THEORY.» The Lancet 118 (3024): 271–272. 1881-08  doi:10.1016/s0140-6736(02)35739-8. ISSN 0140-6736. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  19. ↑ Baarda, Benjamin I.; Sikora, Aleksandra E.. (2015). «Proteomics of Neisseria gonorrhoeae: the treasure hunt for countermeasures against an old disease» Frontiers in Microbiology 6: 1190.  doi:10.3389/fmicb.2015.01190. ISSN 1664-302X. PMID 26579097. PMC PMC4620152. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  20. ↑ Grammatikos, Alexandros P.; Mantadakis, Elpis; Falagas, Matthew E.. (2009-06). «Meta-analyses on Pediatric Infections and Vaccines» Infectious Disease Clinics of North America 23 (2): 431–457.  doi:10.1016/j.idc.2009.01.008. ISSN 0891-5520. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  21. ↑ Appavu, Rajagopal. (2016). «Nanovaccine Development for Cocaine Addiction: Immune Response and Brain Behaviour» Journal of Vaccines & Vaccination 07 (02)  doi:10.4172/2157-7560.1000313. ISSN 2157-7560. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  22. ↑ Schlegel, M.; Osterwalder, J. J.; Galeazzi, R. L.; Vernazza, P. L.. (1999-08-07). «Comparative efficacy of three mumps vaccines during disease outbreak in Eastern Switzerland: cohort study» BMJ (Clinical research ed.) 319 (7206): 352. ISSN 0959-8138. PMID 10435956. PMC PMC32261. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  23. ↑ Préziosi, Marie-Pierre; Halloran, M. Elizabeth. (2003-09-15). «Effects of pertussis vaccination on disease: vaccine efficacy in reducing clinical severity» Clinical Infectious Diseases: An Official Publication of the Infectious Diseases Society of America 37 (6): 772–779.  doi:10.1086/377270. ISSN 1537-6591. PMID 12955637. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  24. ↑ Orenstein, Walter A.; Papania, Mark J.; Wharton, Melinda E.. (2004-05-01). «Measles elimination in the United States» The Journal of Infectious Diseases 189 Suppl 1: S1–3.  doi:10.1086/377693. ISSN 0022-1899. PMID 15106120. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  25. ↑ a b c Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (2008-05-09). «Measles--United States, January 1-April 25, 2008» MMWR. Morbidity and mortality weekly report 57 (18): 494–498. ISSN 1545-861X. PMID 18463608. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  26. ↑ Dodds, Dr Anneliese Jane, (born 16 March 1978), Member (Lab) South East Region, European Parliament, since 2014. Oxford University Press 2015-12-01 (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  27. ↑ Halaris, A. E.; Belendiuk, K. T.; Freedman, D. X.. (1975-10-15). «Antidepressant drugs affect dopamine uptake» Biochemical Pharmacology 24 (20): 1896–1897. ISSN 0006-2952. PMID 19. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  28. ↑ a b c d Maglione, Margaret A.; Das, Lopamudra; Raaen, Laura; Smith, Alexandria; Chari, Ramya; Newberry, Sydne; Shanman, Roberta; Perry, Tanja et al.. (2014-8). «Safety of vaccines used for routine immunization of U.S. children: a systematic review» Pediatrics 134 (2): 325–337.  doi:10.1542/peds.2014-1079. ISSN 1098-4275. PMID 25086160. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  29. ↑ a b «Botulism from Home-Canned Bamboo Shoots - Nan Province, Thailand, March 2006» PsycEXTRA Dataset 2006 (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  30. ↑ WORCESTER, SHARON. (2010-10). «CDC to Monitor Seasonal Flu Vaccine for Seizures» Pediatric News 44 (10): 14.  doi:10.1016/s0031-398x(10)70446-x. ISSN 0031-398X. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  31. ↑ Chen, Wilbur H.; Jackson, Lisa A.; Edwards, Kathryn M.; Keitel, Wendy A.; Hill, Heather; Noah, Diana L.; Creech, C. Buddy; Patel, Shital M. et al.. (2015-11-11). «Persistence of Antibody to Influenza A/H5N1 Vaccine Virus: Impact of AS03 Adjuvant» Clinical and Vaccine Immunology 23 (1): 73–77.  doi:10.1128/cvi.00475-15. ISSN 1556-6811. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  32. ↑ Lopez, C.S.; Krauskopf, E.; Villota, C.E.; Burzio, L.O.; Villegas, J.E.. (2017-07). «Cervical cancer, human papillomavirus and vaccines: assessment of the information retrieved from general knowledge websites in Chile» Public Health 148: 19–24.  doi:10.1016/j.puhe.2017.02.017. ISSN 0033-3506. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  33. ↑ (Ingelesez) Bhattacharya, J. K. Sinha & S.. A Text Book of Immunology. Academic Publishers ISBN 9788189781095. (Noiz kontsultatua: 2018-11-16).
  34. ↑ «Welcome to Elgg.» web.archive.org 2013-05-23 (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  35. ↑ Stern, Alexandra Minna; Markel, Howard. (2005-05-01). «The History Of Vaccines And Immunization: Familiar Patterns, New Challenges» Health Affairs 24 (3): 611–621.  doi:10.1377/hlthaff.24.3.611. ISSN 0278-2715. (Noiz kontsultatua: 2019-12-19).
  36. ↑ (Ingelesez) Smith, Michael J.. (2015-12-01). «Promoting Vaccine Confidence» Infectious Disease Clinics of North America 29 (4): 759–769.  doi:10.1016/j.idc.2015.07.004. ISSN 0891-5520. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  37. ↑ (Ingelesez) Larson, Heidi J.; Jarrett, Caitlin; Eckersberger, Elisabeth; Smith, David M. D.; Paterson, Pauline. (2014-04-17). «Understanding vaccine hesitancy around vaccines and vaccination from a global perspective: A systematic review of published literature, 2007–2012» Vaccine 32 (19): 2150–2159.  doi:10.1016/j.vaccine.2014.01.081. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  38. ↑ «Communicating science-based messages on vaccines» Bulletin of the World Health Organization 95 (10): 670–671. 2017-10-01  doi:10.2471/blt.17.021017. ISSN 0042-9686. PMID 29147039. PMC PMC5689193. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  39. ↑ (Ingelesez) Lopez, German. (2018-08-21). «Why do some people oppose vaccination?» Vox (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  40. ↑ (Ingelesez) Ceccarelli, Leah. «Defending science: How the art of rhetoric can help» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  41. ↑ «Vaccine Safety | Vaccines» www.vaccines.gov (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  42. ↑ «Ten threats to global health in 2019» web.archive.org 2019-06-27 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  43. ↑ (Ingelesez) «The anti-vax movement has been listed by WHO as one of its top 10 health threats for 2019» Newsweek 2019-01-15 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  44. ↑ a b (Ingelesez) Bonhoeffer, Jan; Heininger, Ulrich. (2007-06). «Adverse events following immunization: perception and evidence:» Current Opinion in Infectious Diseases 20 (3): 237–246.  doi:10.1097/QCO.0b013e32811ebfb0. ISSN 0951-7375. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  45. ↑ (Ingelesez) Demicheli, Vittorio; Jefferson, Tom; Rivetti, Alessandro; Price, Deirdre. (2005-10-19). The Cochrane Collaboration ed. «Vaccines for measles, mumps and rubella in children» Cochrane Database of Systematic Reviews (John Wiley & Sons, Ltd): CD004407.pub2.  doi:10.1002/14651858.cd004407.pub2. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  46. ↑ Wolfe, R. M. (2002-08-24). «Anti-vaccinationists past and present» BMJ 325 (7361): 430–432.  doi:10.1136/bmj.325.7361.430. PMID 12193361. PMC PMC1123944. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  47. ↑ Phadke, Varun K.; Bednarczyk, Robert A.; Salmon, Daniel A.; Omer, Saad B.. (2016-03-15). «Association Between Vaccine Refusal and Vaccine-Preventable Diseases in the United States» JAMA 315 (11): 1149.  doi:10.1001/jama.2016.1353. ISSN 0098-7484. PMID 26978210. PMC PMC5007135. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  48. ↑ «Frequently Asked Questions (FAQ)» web.archive.org (Boston Children's Hospital) 2013-10-17 (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  49. ↑ (Ingelesez) Wolfe, Robert M.; Sharp, Lisa K.. (2002-08-24). «Anti-vaccinationists past and present» BMJ 325 (7361): 430–432.  doi:10.1136/bmj.325.7361.430. ISSN 0959-8138. PMID 12193361. PMC PMC1123944. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  50. ↑ (Ingelesez) Poland, Gregory A.; Jacobson, Robert M.. (2001-03-21). «Understanding those who do not understand: a brief review of the anti-vaccine movement» Vaccine 19 (17): 2440–2445.  doi:10.1016/S0264-410X(00)00469-2. ISSN 0264-410X. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).
  51. ↑ (Ingelesez) «An Epidemic of Fear: How Panicked Parents Skipping Shots Endanger Us All» Wired 17 (11) ISSN 1059-1028. (Noiz kontsultatua: 2021-04-06).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gai honi buruzko informazio gehiago lor dezakezu Scholian
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txerto&oldid=9916590"(e)tik eskuratuta