Batel

Pasaia batelekua, beladuna (2000an eraikia)

Batelak Zokoako portuan.

Esperanza elkarteko batela, Kontxan (1948)

Batela (edo batelekua^{[erreferentzia behar]}) bost bat metro luze eta lau tosta dituen ontzia da, antzina arrantzarako beladuna baina egun batez ere arraunketan erabiltzen dena batel estropadatan.

Batela izan da euskal kostaldeko arrantza-ontzietan txikiena. Jatorrian, masta bakarra zeukan eskuarki; alabaina, kasuren batean txalupa handiagoen biko masteria imitatu izan du. XX. mendearen lehen zatian aisialdiko ontzi gisa hasi ziren erabiltzen, kostaldeko herri turistikoetan. Mendearen erdialdean behin betiko baztertu zen belaren erabilera, eta arraunez propultsatua izateko forma egokiagoak hartzen hasi zen. XX. mendearen lehen erdialdean traineru estropadez gain ontzi txikiagoen arteko lehiak ohikoak izaten ziren, tostarteko ontzietan (batelak) edo aulki mugikorrean (iolak).

Historia

Donostiako 1352ko zigilua, ondo ezarritako ontzigintzaren tradizioa erakusten duen euskal ontzia.

Poliesterrezko batela, Ziburu

Euskal ontzigintzaren ohikoa den egurrezko batel berri baten popa-zutoin alderantzikatua eta oso nabarmena.

Aspalditik daude arrantza-ontzi txikiak (1353an idatzitako Bermeoko Ermandadearen ordenantzetan garrantzi ertainekotzat aipatzen dira batelak.) Ontzi mota hau gutxienez XIII. mendetik dokumentatu da. Izan ere, Parisko artxibo nazionaletan Donostiako zigiluaren argizari-aztarna ikus daiteke, 1297ko agiri batean.

Itsasontzi hauek XX. mendearen hasieran hartu zuten motorra, 1920tik aurrera.

Kostatik hurbil arrantzatzeko erabiltzen da, batez ere txipiroiak, antxoak, txitxarroa eta legatza. Tretza, mailasare txikiak eta krustazeoentzako nasak ere arrantzatzeko ere balio du. Batzuk, zubi estalia ez dutenez, ohikoa edo oso gomendagarria ez den arren, itsasotik urrundu egiten dira udako egun onetan, hegalaburra arrantzatzera, kostatik 10-15 milia ingurura hurbiltzen denean.

Ezaugarriak

Zurezkoak

Itsasontzi hau zur eraikitzen zen, 1970eko hamarkadaren erdialdera arte.

Batel baten diseinua nahiko finkoa da, baina hala ere aldakuntza kopuru jakin bat onartzen dute. Bere kroskoaren forma honela defini daiteke:

• branka, oro har, zuzena da, pixka bat irtena eta oso tulipa-formakoa, alboak apur bat fragatatuta
• txopa estutua, alderantzizko txopa oso nabarmena, xafla positiboa nahiko nabarmena da.

Oholak oso txikituta daude. Altzairuzko babes-bukadura (tradizionalki brontzez egindako banda leuna) gilaren azpian kokatzen da, zurtoinetik popa-zutoinera arte. Batez ere haien tamaina da itsasontzi hauek bereiztea ahalbidetzen duena. Krosko luzeenek aldaketa teknikoak eragin dituzte, hala nola marko korrituak eta akazia bero-tolestuan dauden beste batzuen arteko txandakatzea. Bere egitura pichpin (begirik gabeko zur biguna, zeinaren gogortasuna ia haritzarenera iristen den) edo iparraldeko pinuez, haritzezko armazoi eskaladun (zerratuta) eta lurrunez berotutako akazia-zoru batez osatuta dago, errazago tolestu eta errematxatuta berotzeko oholak (teknika hau zuraren lerroa errespetatzen duena da) eta haritz-gila bat. Haritz zatiak kontu handiz aukeratzen dira, egur-zuntzek hortik aterako den piezaren kurbei jarrai ditzaten

Ezaugarri formal hauek Euskal Herriko hainbat itsasontziri, 4,50 eta 20 metro luze bitartekoak, horien artean batela, trainerua, trainerilla eta lera^{[erreferentzia behar]}. Gaur egun, Lapurdin zurezko gutxi geratzen dira: Baionako Patxikua eta Donibane Lohizune ko Airosa' arrantza-ontzia (1954).

Motordunak

2023an, Hondarribiko portuan kabina txiki bat duen poliesterrezko batel txikia. Horrela, euskal kostaldeko arrantza-unitate handienak imitatzen ditu

Batelak gasolinazko motor txikiekin hornitzen ziren lehen (hortik "gazolin" ezizena) gero diesel motorrekin. Horretarako laginketa handitu, zabalera handitu eta giltza lodi bat gehitzeak helize-ardatzaren igarotzea ahalbidetzen zuen.

Atzeko bizkarrean masta txiki bat altxatzen da eta bere boma finkoa, gehienetan altzairu herdoilgaitzez egina, bela triangeluar finko bat daramana. Bere funtzioa ez da dirudien bezala gidatzea, ibiltzea ekiditeko eta haizeari aurre egiteko baizik, bai nabigatzean, bai arrantzan aritzean motorra geldituta. Posizio-argiak, nabigazio-argiak, radar islatzailea eta irrati-antena instalatu ohi dira bertan. Txipiroi saltzaile batzuk ere ikus ditzakegu kabina txiki batekin. Horretan euskal kostaldeko arrantza-unitate handienak imitatzen dituzte. Baina ohikoagoa da Kantabriako portuetan euskal portuetan baino.

2024an, Elkano izenekoa, 6 metroko luzera, 21 zaldiko hiru zilindroko diesel motor batek bultzatuta. 2024ko maiatzean Pasaiako itsas jaialdian inauguratu zen.

Zuntzezkoak

Itsasontzi hau zur eraikitzen zen, 1970eko hamarkadaren erdialdera arte. Adibidez, Hondarribiko Olaziregi ontziolan, poliester zuntzera igaro ziren garai hartan, eta berrogeita hamar urtetan zurezko txirbildun lisadore guztiak ordezkatu zituzten. Ezaugarri nagusiak mantendu zituzten oraindik. Baina alderantzizko popa-zutaren ezaugarri nagusia ezin da poliester molde batean berregin, kroskoa ez litzatekeelako orduan desmoldagarria izango. Egurrezko eraikuntzak bakarrik ematen du popa-zutoinari alderantzizko forma oso nabarmena ematea, eta horrek zurezko batelekuari atzeko eraikuntzaren dotoretasun oso berezia ematen dio, tipikoki euskal kostaldekoa. Baionatik Bermeora arteko portuetan ikus daitezke ehunka poliesterrezko txirbil plantxatzaile, elkarren ondoan lerrokatuta eta zurezko gutxi batzuk baino ez dira geratzen portu horietan.

Hala ere, estalkirik gabeko txalupa izaten jarraitzen du, eta horrek ohikoa ez den ezaugarri berezia ematen dio, are bareago diren beste kostalde batzuetan eta are gehiago Bizkaiko Golkoa bezalako itsaso zakar batean. Zuntzez eraikitakoek ere ez dute estalkirik unitate gutxi batzuk izan ezik, oso gutxitan kabina txiki bat jartzen da motorraren kanpaiaren atzean, unitate handiagoen itxura emanez.

Berpiztea

Zurezko eraikuntza erabat desagertu ondoren, elkarte batzuk berreskuratzen saiatu dira: Albaola (Pasaia), Euskal Batel Eroak (Lekeitio), Egurrezkoa eta Itsas Begia elkartea eta Marin (Ziburu), Les Escumayres Talasta (Donibane Lohizune).

Ikus, gainera

• Batel estropada
• Trainerilla
• Traineru

Kanpo estekak

• Gipuzkoako batel ligaren estropadako argazkiak.

• Datuak: Q2891178