Panama

Panama
Panamako Ereserki Nazionala
Panamako bandera coat of arms of Panama (en)
Geografia
Hiriburua	Panama Hiria 9°0′0″N 79°30′0″W
Azalera	74.177,3 km² Ura %2,9
Punturik altuena	Volcán Barú (en)
Punturik sakonena	Karibe itsasoa (0 m)
Kontinentea	Ipar Amerika eta Hego Amerika
Mugakideak	Costa Rica, Kolonbia eta Ameriketako Estatu Batuak
Administrazioa
Gobernu-sistema	Demokrazia konstituzionala
Panamako presidentea	Laurentino Cortizo
Panamako presidentea	Laurentino Cortizo
Legebiltzarra	National Assembly of Panama (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) Ameriketako Estatuen Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Central American Bank for Economic Integration (en) Group on Earth Observations (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Regional Organization for Agricultural Health (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO
Demografia
Biztanleria	4.098.587 (2017) 129.587 (2016)
Dentsitatea	55,25 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania
Erabilitako hizkuntzak	ikusi gaztelania, Northern Embera (en) , Panamanian Sign Language (en) , Catío hizkuntza, Guaymí (en) , Buglere (en) , Teribe (en) , San Miguel Creole French (en) , San Blas Kuna (en) eta Border Kuna (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	2,444 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	62.819 (2012)
Bizi-itxaropena	78,001 (2016)
Giniren koefizientea	49,8 (2019)
Giza garapen indizea	0,805 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	61.838.175.800 $ (2017) 4.017.259.200 (2016)
BPG per capita	15.196 $ (2017) 830 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	100.500.908.265 nazioarteko dolar (2017) 6.857.610.622 (2016)
BPG per capita EAPn	24.520,867 nazioarteko dolar (2017) 1.308,042 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	5 % (2016)
Erreserbak	2.703.336.161 $ (2017) −1.143.416.876 (2016)
Inflazioa	1,5 % (2016) 1,2 (2015)
Historia
1903	Granada Berriko Erregeorderria
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+507
ISO 3166-1 alpha-2	PA
ISO 3166-1 alpha-3	PAN
Ordu eremua	ikusi UTC−05:00 : America/Panama (en)
Elektrizitatea	110 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.pa
visitpanama.com…

Panama (izen ofiziala, Panamako errepublika; espainieraz, República de Panamá) Ameriketako erdialdeko estatua da. Karibe eta Ozeano Barearen arteko istmoan dago.

Bertan dago Panamako kanala, bi ozeanoak lotzen dituen ubide artifiziala.

Geografia

Panamaren mugak hauek dira: iparraldean, Karibe itsasoa (Ozeano Atlantikoa); ekialdean, Kolonbia; mendebaldean, Costa Rica; hegoaldean, Ozeano Barea. Kolonbiarekin 55 km-ko muga du eta Costa Ricarekin 330 km-koa. 2.490 km-ko kostaldea du.

Hiriburua Panama Hiria da (451.121 biztanle 2005ean). Hiri nagusiak: San Miguelito, David, Colón eta Baru.

Panamaren banaketa administratiboa

Panamaren banaketa administratiboa.

Sakontzeko, irakurri: «Panamaren banaketa administratiboa»

Panamak, administratiboki, 9 probintzia ditu, 75 barruti edo udalerri eta 3 eskualde indigena.

Probintziak eta hiriburuak

1. Bocas del Toro - Bocas del Toro
2. Cocle - Penonome
3. Colon - Colon
4. Chiriqui - David
5. Darien - La Palma
6. Herrera - Chitre
7. Los Santos - Las Tablas
8. Panama - Panama Hiria
9. Veraguas - Santiago

Eskualde indigenak

1. Kuna Yala - El Porvenir
2. Enbera-Wounaan - Union Choco
3. Kuna Madugandi
4. Kuna Wargandi
5. Ngobe-Bugle - Buabidi

Orografia eta hidrografia

Panamako mapa fisikoa.

Panama Karibe itsasoaren eta Ozeano Barearen arteko lur-zerrenda meharra da, 770 km luze eta alderdirik estuenean, ubidean, 50 km zabal dena. Panamako ubidearen bitartez lotzen dira Ozeano Atlantikoa eta Ozeano Barea. Lautadek eta garaiera txikiko muinoek osatzen dute Panamako lurralde gehiena. Mendi garaiak ere badira. Tabasara mendizerra Costa Ricako mugatik barrena sartzen da Panaman, eta lurraldearen erdialderaino iristen da; mendilerro horretan dago Panamako mendi garaiena: Barú sumendi itzalia (3.475 m). Panamako ekialdean, Karibe itsasoaren aurrez aurre, Darién eta San Blas mendiak daude, eta handik hegoaldera, Maje, Jungurudo eta Sapo mendilerro txikiak. Mendi garaienak hauek dira: aipatutako Barú sumendia, Cerro Fábrega (3.375 m), Itamut (3.280 m) eta Echandi (3.163 m).

Iparraldeko itsasertza laua eta zingiratsua da, eta hegoaldekoa, berriz, iparraldekoa baino luzeagoa eta hautsiagoa. Mendebaldetik ekialdera, iparraldeko kostan, Chiriqui aintzira eta Mosquitos golkoa daude, eta hegoaldekoan, berriz, Chiriquiko golkoa, Santuen penintsula eta Panamako golkoa. Uharte txiki asko dago. Uharte nagusiak Coiba (493 km²), Isla del Rey (234 km²) eta Cebaco (80 km²) dira.

Panamako ibaiak, lurraldearen egitura estua dela eta, laburrak eta malda handikoak dira. Kostaldeko lautadetan deltak eta zingirak eratzen dituzte. Luzeagoak dira ura Ozeano Barean isurtzen duten ibaiak Karibe itsasoan isurtzen dutenak baino. Tuira (182 km), Chucunaque eta Bayano dira ibai nagusiak. Chagres ibaiaren ura Panamako ubidearen ur-sistema erregulatzen duen Gatun aintzira artifiziala hornitzeko erabiltzen da. Ibai nagusiak hauek dira: Chucunaque (231 km), Tuira (230 km), Bayano (206 km), Santa María (173 km) eta, garrantzitsuena ekonomiaren aldetik, Chagres (125 km), Panamako ubidea urez hornitzen baitu. Aintzira handienak Gatun (423,15 km²), Bayano (185.43 km²) eta Alajuela (57 km²) dira.

Klima eta landaredia

Panamako klima tropikala da, beroa eta hezea. Ipar-ekialdeko haizeek euria ekarri ohi dute. Ozeano Bareko itsasaldeko mendebaldean, bi sasoi bereizten dira urtean zehar: hezea, maiatzetik abendura, eta idorra, urtarriletik apirilera; alderdi horretan urtean 1.200 mm euri izaten da gutxienez. Gainerako tokietan, berriz, urte guztian zehar izaten da euria, maiatzetik abenduraino gehienbat: 3.000 mm euri inguru Karibe aldean eta 1.600 mm hegoaldeko kostan, baina toki askotan 3.500 mm euri izateraino iristen da. Euri gehiena maiatzean izaten da. Garaieraren arabera, Panaman hiru klima-eremu bereiz daitezke: 700 m-tik behera lurralde beroa dago, lurralde osoaren % 87, urte guztian zehar 18 Â°C baino gehiago izaten dituena; 700-1.500 m bitartean lurralde epela, lurralde osoaren % 10, batez beste 15-18 Â°C izaten dituena; 1.500 m-tik gora lurralde hotza, lurralde osoaren % 3, urte guztian 15 Â°C baino gutxiago izaten dituena. Bi kostaldeetan urteko batez besteko tenperatura 27 Â°C da.

Oihanek eta basoek Panamako lurraldearen erdia baino gehiago hartzen dute. Oihana bereziki ugaria da Karibe aldeko ekialdean eta Darién mendietan. Panamako basoetan, besteak beste, zedroa eta jakaranda hazten dira. Ozeano Bare aldeko muinoetan eta lautadetan, berriz, sabana eta, alderdi idorragoetan, sastraka eta oihana tartekatzen dira. Kostaldeetan, Karibe aldean batez ere, palmondoak eta mangladiak daude.

Biztanleak

Cuna etniako emakumea.

Panamako gaur egungo biztanle gehienak hango amerindiarren, espainiarren eta afrikarren mendeetako nahasteen ondorengoak dira. Espainiarrak XVI. mendean istmora iritsi zirenean, cuna, guaimi, choco eta beste amerindiar batzuk bizi ziren lurraldean. Gaur egun, amerindiarrak biztanle guztien % 8 baino ez dira eta, talde txikitan banatuak bizi dira Dariéngo oihanean eta mendebaldeko mendietan barreiatuak. Geroago, esklaboak eraman ziren Afrikatik. XIX. eta XX. mendeetan, langile asko joan zen Panamara Estatu Batuetatik, Frantziatik, Txinatik, Antilletatik eta beste herrialde askotatik burdinbidea eta ubidea egitera. Panamako jaiotza-tasaa Ameriketako erdialdeko apalena da, baina, etorkinei esker, biztanleria oso bizkor ugaldu da XX. mendean zehar, Bigarren Mundu Gerra bitartean batez ere. 1900. urtean 300.000 biztanle zituen Panamak eta bi milioi baino gehiago 1980an. Heriotza-tasa ere apala da. Bizi-itxaropena 70 urtekoa da gizonezkoentzat eta 74 urtekoa emakumezkoentzat. Biztanleen heren bat Panama hirian eta aldirietan bizi da.

Etniak: mestizoak % 60; beltzak eta mulatoak % 20; zuriak % 10; amerindiarrak % 8; asiarrak % 2.

Erlijioa: katolikoa % 84; protestantea % 4,8; musulmana, % 4,5.

Gobernua eta gizartea

Panama errepublika bat da. Konstituzioaren arabera, 67 kidez osatutako Legebiltzarrak du botere legegilea. Botere betearazlea lehendakariari dagokio. Lehendakaria bost urtez behin hautatzen da, eta berak izendatzen ditu ministro-batzordeko kideak eta gainerako goi-karguak. Nolanahi ere, Panamako guardia nazionaleko buruzagi nagusiak ahalmen handia du gobernuan. Administrazioari dagokionez, Panama bederatzi probintziatan banatua dago; amerindiarrentzat barruti berezi bat dago: San Blas.

Panamako gizarte-laguntzaren babesa zabala da. Osasun-egoera ona da, auzo batzuetan izan ezik. Hezkuntza nahitaezkoa eta dohain da 7-15 urte bitartekoentzat. Hiriburuan, Panamako unibertsitatea (1935) eta Santa Maria Antiguako unibertsitatea (1965) daude.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Panamako historia»

Europarrak iritsi baino lehen, Erdialdeko Panaman zeramika landu zuen Monagrillo kultura garatu zen (K.a. 2500-1700), Amerika osoan teknika hori garatu zuen lehenetako bat. Coclé estiloko ontziteria polikromatua egin zuten. Conté aztarnategiko ehorzketa ikusgarriak Panamako ondare arkeologiko handienen artean daude.

Vasco Núñez de Balboa espainiar konkistatzailea.

Europarrak iritsi ziren garaian, indigenaren populazioa milioi bat eta bi miloi artekoa izan zitekeen. Espainiarren esku XVI. mendetik, 1821ean, Jose de Fabrega koronelaren agindupean, Simon Bolivarrekin bat egin zuen Panamak, Kolonbia Handiko Errepublika osatzeko. Errepublika 1830ean desegitean, Panamak Kolonbian jarraitu zuen.

AEBk, Panamako ubidea eraiki nahian, paper garrantzitsua jokatu zuen Panamak independentzia lor zezan. Independentzia 1903ko azaroaren 3an aldarrikatu zuen Panamak. 1903ko abenduan, Phillipe Bunau Varillak, herritarren baimenik gabe Panamaren izenean akordiorik sinatzeko botererik ez zuen frantziar herritarrak, Hay-Bunau Varilla Hitzarmena sinatu zuen AEBrekin. Horren bidez, Panamako ubidearen administrazioa ABEren esku geratu zen mugagabeko epe baterako. Auzia 1977an konpondu zen, Torrijos-Carter Hitzarmenarekin.

Torrijos-Carter Hitzarmena.

Panamako gobernuak ustelkeria eta ezegonkortasuneko aldiak izan zituen. Omar Torrijos jeneralak boterea 1968an hartu zuen, estatu-kolpe baten bidez. Nahiz eta presidente-titulua inoiz ez hartu, 1981 arte botere osoa bere esku egon zen.

Torrijosen heriotzaren ostean, boterea militarren esku geratu zen. 1983rako, Manuel Antonio Noriega zen Panamako buru nabarmena. Panamako polizia sekretuko zein CIAko kide ohia zen. 1989ko abenduaren 20an, AEBren armada Panaman sartu zen Noriega atzematera, Noriegak droga banatzeko negozioan harremanak zituela argudiatuta.

Noriegaren ondoren, hauteskunde bidez aukeratu da Panamako presidentea. 1999ko abenduaren 31n, Panamako ubidearen administrazioa eskuratu zuen Panamak.

Ekonomia

Panamako ekonomia garapen bidean dago, baina, halako egoeran dauden beste herrialdeetan ohi ez bezala, zerbitzuetan oinarritzen da (garraioak, finantzak, zerbitzuak, turismoa). Panamako ubidea guztiz funtsezkoa da mundu osoko merkataritza-harremanetan.

Lehen sektoreak Nazio Produktu Gordinaaren (NPG) % 10 eta langileen % 29 hartzen ditu. Nekazaritzari dagokionez, garapen bidean dauden herrialde gehienetan bezala, bizibidea ateratzeko lursail txikiak eta esportaziora bideraturik dauden handiak bereizi behar dira. Lursail txikietan, arroza, artoa, mandioka, patatak eta tomateak lantzen dira batez ere, eta handietan, txikietan baino baliabide eta ekoizpen askoz handiagoekin, kakaoa, azukre-kanabera, tabakoa, laranjak, kokondoa eta kafea. Zur bikaineko zuhaitzak izan arren, basoa ez da ia ustiatzen. Behi- eta zerri-hazkuntzak garrantzi handia du Chiriqui, Veraguas eta Los Santos probintzietan. Arrantzak aurreramendu handia izan du XX. mendearen bukaeran: izkirak, abakandoak, ganbak eta arrain-irina esportatzen dira. Panamako golkoan perlak hartzen dira.

Panamako mea-baliabideei dagokienez, oraindik ustiatu gabe badago ere, aipagarria da Cerro Coloradoko kobre-hobia, munduko handienetakoa baita. Itsasoan, Kariben eta Ozeano Barean, petrolioa aurkitu da. Panamak behar duen argindarraren erdia baino gehiago ibaietan eraiki diren zentral hidroelektrikoetan lortzen da.

Industria hazten ari da, baina oraindik ez dago guztiz aurreratua: plastikogintza, ehungintza, tabakogintza, larrugintza eta, batez ere, janari-industria (haragi- eta arrain-kontserba, azukrea, esnea eta esnekiak). Industriak NPGaren % 17 eta langileen % 16 hartzen ditu.

Panamak garapen handia izan du finantzen ikuspuntutik.

Panamaren diru-iturri nagusietako bat Panamako ubidea erabiltzeagatik Estatu Batuek ordaintzen dioten errenta da. Colón hiriko portua, Hong Kong-en ondoren, merkataritza-harreman askeetarako munduko gune nagusia da (Zona franca de Colón). Garrantzitsua da, halaber, zergei itzuri egiteko Panamako banderapean dagoen itsas ontzidia, beste herrialde batzuetako ontziz osatua, eta ontzi-kopuruan munduko hirugarrena dena. Horregatik guztiagatik, Panama nazioarteko finantzagune handienetakoa bihurtu da, eta Ameriketako eta Europako banketxe nagusiek dihardute han.

Turismoak gero eta garrantzi handiagoa du. Zerbitzuek, beraz, langileen erdiak baino gehiago eta NPGaren hiru laurdenak hartzen dituzte. Panamak merkataritza-harreman gehienak Estatu Batuekin ditu: bananak, izkirak, kafea, jantziak eta larrua esportatzen ditu, eta produktu kimikoak, makinak, tresneria, petrolio gordina eta ibilgailuak inportatzen.

Ipar Amerika eta Hego Amerika alderik alde igaroko dituen errepidearen Panamako zati batzuk amaitu gabe daude. Bi kostaldeak errepidez, burdinbidez eta ubidez daude lotuak. Panamako portu nagusiak, ubidearen alde banatara, Cristobal eta Balboa dira. Aire bidezko garraioaren azpiegitura ona da; aireportu nagusia hiriburutik hurbil dagoen General Torrijos nazioarteko aireportua da.

Kanpo-loturak

• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Panama