Lankide:Gotzon/Justizia klimatikoa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Haurrak justizia klimatikoaren alde.

Justizia klimatikoaren nozioak adierazten ditu klima-aldaketari buruzko berdintasunari dagozkion ikuspegi etiko, moral, legal eta politikoa, ez soilik ikuspegi fisiko edo ingurumenekoak. Era berean, erabiltzen da aipatzeko klima-aldaketaren aurka edo hartara egokitzeko hartutako neurri urriagatik aurkeztutako salaketa eta ekintza legalak.[1]

2006 eta 2019 artean, klimari buruzko 1.300 salaketa baino gehiago aurkeztu ziren hogeita hamar bat herrialdetan;[2] batzuetan haurrek aurkeztu zituzten.[3] Akusatuak gobernuak ziren batez ere, baina lege-ekintza horiek gero eta gehiago nabarmentzen dituzte berotegi-efektuko[4][5] gas asko isurtzen dituzten enpresak.

Klima defendatzeko xedez aurkeztutako auzien adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Fenomeno hori 2000. urtearen hasieran sortu zen.[6] Christel Cournil akademikoak justizia klimatikoko hiru auzi-kategoria bereizten ditu:

  • Estatuen aurkako prozesuak, adibidez Frantziako l'Affaire du siècle.[oh 1] Orobat salatzen dute estatuek berek finkatutako berotegi-efektuko gasen murrizketa-ibilbidea ez dela betetzen, edo aurkaratzen dituzte «klimatizidatzat» jo daitezkeen proiektuei (autobideak edo aireportuak, adibidez) estatuek emandako baimenak. Ikuspegi prebentiboa da, ez horrenbeste kalte-ordain bat eskatzeko helburuaz, baizik Estatua behartzea etorkizunean behar adinako neurriak hartzera, isurketak amaiarazteko.
  • Enpresen aurkako auzibideak, bereziki Shell edo Total petrolio-konpainien aurkakoak. Bi konpainiak justiziaren aurrera eramanak izan ziren, Ugandan zaintza-eginbeharra ez gordetzeagatik. Industriaurreko garaiarekiko 1,5 °C-ko berotze-ibilbidearekin bat egitera behartu nahi zituzten, hau da, Parisko hitzarmenak klimari buruz finkatutako ibilbidearekin.
  • berotze globalaren aurkako borrokaren izenean ilegaltasunean jartzen diren ekintzaileen aurkako epaiketak; adibidez, Emmanuel Macronen erretratuak.[7]

Erreklamatzaileek zabarkeriaren edo erantzukizun penalaren printzipioak aipatzen dituzte (hau da, besteri bidegabe kalte egitea).[8][9] Herrialde batzuetan zuhurtzia-printzipioa ere erabil daiteke. 2000tik 2008ra, halako salaketen kopurua dozena batzuk izatetik (legelari askoren arabera halako salaketak demandatzaileen alde bideratzeko aukerak oraindik oso ahulak baitziren[10]) ehunka eta milaka izatera iritsi ziren mundu osoan zehar, auzitegietarako guztiz berria zen gai batean.

Zenbait legelarik, hala nola T.D Lyttonek (2007), konparatu izan dituzte auzibide horiek tabakoaren industriaren aurkako neurriak hartzera behartzeko izandakoekin, edo eskola-eremuan hilketak eta tiroketa masiboak ahalbidetzen dituzten su-armen aurkako erabakiak hartzera behartzeko izandakoekin, edo kleroko partaideek egindako sexu erasoen aurka ezarritakoekin.[11]

Aditu askok oraindik ere uste dute halako ekintzek emaitza oso urriak ekarriko dituztela, batez ere AEBn, herrialde horretan asko baitira klima aldaketa bera zalantzan jartzen dutenak; beste batzuek, ordea, uste dute auzibide mota horrek emaitza irudikaezinak ukan ditzakeela; egia izan arren epaileak ez daudela estatuko agentziak bezain ongi hornituak klimari buruzko esperientziari dagokionez, egia da, baita ere, Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldearen gero eta txosten gehiago dituztela, klimaren zientzietan oinarrituta, eta txosten bakoitzak gero eta argiago azaltzen duela gizakiaren erantzukizuna aldaketa klimatikoan, eta agerian jartzen etorkizun hurbileko arrisku larrien hedadura.[11] H.M. Osofsky legelariak elkarrizketa berri bat ikusten du aniztasun juridikoaren barruan.[12]

2010eko hamarkadan, gero eta prozesu judizial gehiago egoteak zuzeneko ondorioak izan zituen lege-araudian, eta zeharka, zenbait enpresaren portaeran eta iritzi publikoan,[13] bai eta energiaren nazioarteko erregulazioen eta berotegi-efektuko gasen emisioen gobernantzan ere.[14] 2017an, nazioarteko konpromisoak gorabehera, CO2aren isurketak hazten joan diren arren, Nazio Batuen Ingurumen Programaren txosten batek[15] 894 ekintza judizial erregistratu zituen munduan.[16]

2019an, ikerketa batek 1328 dokumentu bildu zituen 28 herrialdetan, 1990etik 2019ra bitartean (Lurraren Goi-bilera prestatu zenean), herritarrek, GKEek eta, batzuetan, haurrek. Kexa horien 2/3 baino gehiago aurkeztu ziren AEBetako justiziaren aurrean. eta Australia[17], baina, duela gutxi, gero eta kexa gehiago aurkeztu dira Pakistan eta Uganda bezalako herrialdeetan. Legezko ekintza gehienak 2006tik aurrera aurkeztu ziren. 2015etik aurrera (PAT21 dela eta), herritarren manifestazio ugari agertu dira klima presaz eta eraginkortasunez babestearen alde, eta 2018an hasi da gazteen mugimendua klimaren alde.[18]

Zientzia ekonomiko eta politikoetan ikertzaile ingeles batzuek fenomenoa kuantifikatu nahi izan zuten ikerketa batean[5] —Nature aldizkariak argitaratua—.[2] Ikerlarien arabera, 2006az geroztik, kexak gero eta gehiago oinarritu ziren giza jardueren eta klima-aldaketaren (eta, bereziki, muturreko fenomeno meteorologiko batzuen) arteko kausaltasun-loturak bilatzen dituzten «egozpen-zientzietan», eta desarautze klimatikoak gizakiari, ekosistemari eta biodibertsitateari sortzen dizkien kalteetan.[2]

Autoreek diotenez, gutxi batzuek ez dute klima babestu nahi, baizik eta «klima-aldaketaren aurka borrokatzeko egindako ahaleginak zapuztu nahi dituzte». Kexa horiek guztiak auzitegi nazionaletan eta, batzuetan, nazioz gaindikoetan aurkeztu izan dira. 2020ko uztailaren 1ean, Nazio Batuen Ingurumen Programak gutxienez 1.550 auzi klimatiko zenbatu zituen 38 herrialdetan, horietatik 1.200 AEBetan; kopuru hori ia bikoiztu egin zen hiru urtean.[19]

Azalpena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Justizia klimatikoak lotura bat ezartzen du, alde batetik, klima-aldaketaren ondorioen eta, bestetik, justizia-kontzeptuaren artean —batez ere ingurumen-justizia eta justizia sozial gisa ulertuta—. Justizia klimatikoaren barruan sartzen dira, besteak beste, berdintasun soziala, giza eskubideak, oinarrizko eskubide norbanakoenak eta kolektiboak, etorkizuneko belaunaldien eskubidea eta klima-aldaketaren erantzukizun historikoak aztertzea. Justizia klimatikoaren funtsezko proposamen bat da klima-aldaketaren erantzukizun apalena dutenek jasaten dituztela ondorio larrienak.[20]

Justizia klimatikoaren auzia beste aldarrikapen batzuetan integratzen da maiz. Hala ageri da, esate baterako, Frantziako jaka horien mugimenduaren aldarrikapenetan; izan ere, salatzen dute ez dagoela erregai fosilen gaineko zergarik (kerosenoa, fuel-olio astuna), aireko edo itsasoko garraioan.[21] Nicolas Hulot Trantsizio Ekologiko eta Solidarioko ministroak, Emmanuel Macron-en lehen agintaldiaren hasieran, hau adierazi zuen 2018ko azaroaren 22an: «Mundu guztiak daki hegazkinen kerosenoa ez dela zergapetzen, zamaontzien erregai astuna ez dela zergapetzen. Ez da jaka hori bat izan behar horregatik sumintzeko».[22].

Klimarako lege-ekintzen adibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegoafrika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2019ko ekainean, Hego Afrikako GroundWork[oh 2] eta Vukani-Ubuntu[oh 3] erakundeek gobernuaren aurka jo zuten herritarrek aire osasuntsua arnasteko duten «eskubidea urratzeagatik», ikatz-meategiak dauden ipar-ekialdeko barrutietan. Ikatz-meategiak eta ikatz-zentralak dauden eskualde honetan airea oso kutsatuta dago. GKEek gobernuari leporatu zioten ez zuela kutsadura hori murrizteko ezer egin, nahiz eta 2012. urteaz geroztik airea kudeatzeko plan bat onartuta egon.[23]

Alemania[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2015ean, Peruko nekazari batek kalte-galerak eskatu zizkion RWE talde energetiko alemanari, klima-aldaketaren mehatxuak direla eta.[24] Lehen aldia izan zen pertsona batek krisi klimatikoarekin lotutako kalte-galerak eskatzen zituena. Hurrengo urtean, 2016an, Esseneko auzitegiak baztertu zuen auzia, kausalitate konplexuegia zela iritzita. 2017an, Hammeko auzitegiak, ordea, epaitu zuen erantzukizuna ezin zela besterik gabe baztertu, arazoa igorle ugariren artean sortzen den aitzakiatan, denek baitute erantzukizun-zati bat.[25][26]

Nekazariek gobernuari aurre egin zioten, hark onartu baitzuen 2020rako ez zituela berotegi efektuko gasak murrizteko helburuak beteko. 2018ko uda lehorrena izan zen 1911z geroztik, eta galera handiak ekarri zituen nekazarientzat.[27][28] Administrazio-auzitegiak erabaki behar izan zuen helegitea onartu ala ez.

2021eko apirilean, Karlsruheko Konstituzio Auzitegi Federalak, lau ingurumen-elkarteren auziari erantzunez, Alemaniako gobernua behartu zuen 2019ko abenduan hartutako helburu klimatikoak handitzera. Izan ere, auzitegiak irizten zuen legeria ez zetorrela bat belaunaldi gazteen «oinarrizko eskubideekin», eta ez zeudela «2031tik aurrera emisioak murrizteko behar diren baldintzak» aurreikusita.[29] Hartara behartuta, gobernuak aurreratu egin behar izan zuen karbono-neutraltasunaren xedea betetzeko epea, 2050etik 2045era.[30]

Alemaniako Greenpeacek, Deutsche Umwelthilfe[oh 4] elkarteak eta Fridays for Future mugimenduak auzitara eraman zituzten BMW, Mercedes eta Volkswagen enpresa autogileak eta Wintersahll Dea energia multinazionala, 2021eko irailean, barne-errekuntzako motordun autoen ekoizpena 2030erako uztera behartzeko asmoz. Argudiatu zuten «klima krisia elikatzen ari direla eta hori ez dela legala», Parisko Hitzarmenaren aurka zelakoan.[31]

Australia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2019ko otsailean, auzitegi batek Parisko Hitzarmena eta Nazio Batuen Klima Aldaketari buruzko Esparru Hitzarmena hartu zituen aintzat meatzaritza-proiektu bat bazter uzteko.[32]

Urte bat geroago, 2020ko uztailean, neska ikasle batek auzitara eraman zuen gobernua. Aurpegiratzen zion inbertitzaileei ez jakinaraztea, argi eta garbi, herrialdeak zeuzkan betebehar nahitaezkoak beroketa globalari aurre egiteko, Australia bete-betean baitago beroketa globalaren arriskuen eraginpean, gehiago oraindik 2020ko hasieran lau bat hilabetez izandako baso-sute bizien ostean, herrialdearen zati handi batean, 33 pertsona eta milioika animalia hil ondoren.[33]

Belgika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

ASBL Klimaatzaak[oh 5] (Klimaren auzia) elkarteak errekurtso bat ezarri zuen 2014. urtean, Belgikako estatuaren eta hiru eskualdeen aurka, politika klimatikoaren arloan hartutako konpromisoak betetzera behartzeko.[34] 50.000 herritarrek baino gehiagok sinatu zuten eskaera bat elkartearen webgunean.[35] 2021eko ekainaren 17an, Bruselako lehen auzialdiko auzitegiak «akats baten» erruduntzat jo zuen Belgikako estatua, Kode Zibila eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmena hausten zituelako, bere politika klimatikoan zuhurtziaz jokatu gabe.[36]

Kanada[aldatu | aldatu iturburu kodea]

ENvironement JEUnesse (ENJEU)[oh 6] elkarteak Kanadako gobernuaren aurkako auzibidea bultzatu zuen, 2019an, klima-aldaketari aurre egiteko borrokan ezer egiten ez zuela leporatuta; ez bakarrik murrizketa-helburuak aski ez zirelakoan, baizik, gainera, errespetatzen ez zituelakoan.[37] Gorte gorenak, baina, ez zuen auzibidea onartu, 2022ko uztailean.[38]

Kolonbia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2018ko urtarrilean, 25 gazte eta haurrek Kolonbiako gobernuaren aurka jo zuten auzibide batean, giro osasuntsua izateko eskubidea aldarrikatu nahirik, Demanda Generaciones Futuras izenpean.


Lehen auzialdiko auzitegiak atzera bota zuen arren gazteon auzia, Kolonbiako Gorte Gorenak eskatzaileen alde egin zuen 2018ko apirilean. Gobernuari deforestazioa eta klima-aldaketa murrizteko neurriak har zitzala agintzeaz gain, Amazoniako oihana «babesteko, kontserbatzeko, mantentzeko eta lehengoratzeko» eskubidea duen «zuzenbidezko subjektua» dela ere ebatzi zuen.[39][40]

Ameriketako Estatu Batuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estatu federalaren aurkako epaiketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Juliana v. United States (edo «Gazteak AEBen aurka») izenaz ezagutzen den mugimenduak AEBetako gobernua auzitara eraman zuen 2015ean, beroketa globalaren aurrean ezer egiten ez zuelakoan. 2016ko azaroan, Ann Aiken epaileak ebatzi zuen:

« Nire epaiketa arrazoitua eraibiliaz, ez daukat zalantzarik giza bizia babestuko duen sistema klimatiko bat edukitzeko eskubidea funtsezkoa dela gizarte aske eta egituratu batean[41] »

Auzia 2018ko urriaren 29an hasi behar zen, baina Gorte Gorenak bertan behera utzi zuen prozedura, eta bederatzigarren zirkuiturako Apelazio Gorteari eskatu zion erabaki bat eman zezala, Gobernuak ezarritako eskaeraz, kasu onartezina deklaratzeko.[42] Eskaera horrek aitortzen zuen badagoela giza jarduerekin lotutako berotze global bat, baina ukatzen zuen gobernuaren erantzukizuna. Adierazten zuen ez dagoela giza bizitza babesteko gai den klima-sistemarako eskubiderik.[40]

2019ko ekainaren 3an, bederatzigarren zirkuiturako Apelazio Federaleko auzitegiak bi aldeen azalpenak entzun zituen.[43]

2020ko urtarrilean, atzera bota zuen auzia. Nahiz eta gazte demandatzaileek «ekintza bat beharrezkoa dela modu sinesgarrian argudiatu duten, klima-aldaketa ez da arazoa epaitegientzat… Gogoz kontra bada ere, ondorioztatzen dugu errekurtso hori gure botere konstituzionaletik haratago dagoela», zioten epaileek. Abokatuak iragarri zuen erabakiaren aurkako helegitea aurkeztuko zuela, eta horrek bederatzigarren zirkuitura itzuliko zuela kasua, berrikuspenera, eta gorteko epaile guztiek entzunaldia egin beharko zutela.[44]

AEBetako estatuen edo haien aurkako auzibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alaskan, porrot baten ondoren (epaimahaiak salaketa baztertu zuen 2014. urtean, Alaskako gobernuari egindako gaitzespenei dagokienez nahiko zehatza ez delako), haur talde batek bigarren salaketa bat aurkeztu zuten.[45]

2021eko urtarrilean, bost estatuk auzitara jo zuten gasaren eta petrolioaren enpresa erraldoien aurka.[19]

New Yorkeko Estatuak auzitara eraman zuen ExxonMobil enpresa, inbertitzaileak engainatu egin zituelakoan, esanez inbertsioetan kontuan hartzen ari zela klima-arriskua, eta, bitartean, barne-kalkuluak egiterakoan karbono-prezio apalagoa (40 dolar) erabiltzen ari zela enpresaren adierazpen publikoetan erabilitako prezioaren aldean (80 dolar),...[46][47][48][49][50] InsidClimate erakundeak eta Los Angeles Times egunkariak egindako bi ikerketen arabera, ExxonMobileko adituek, 1970. eta 1980. urteen amaieran, ohartarazi zituzten enpresako agintariak zer-nolako mehatxua zekarren klima-aldaketak petrolio-konpainiaren jardueren gainean. Baina enpresak, orduan, nahiago izan zuen zalantzan jartzea giza-erantzukizuna klima-aldaketaren bizkortzean.[51] 2019ko abenduaren 10ean, New Yorkeko Gorte Goreneko epaile Barry Ostrager-ek erruduntzat jo zuen ExxonMobil. Epailearen esanetan, «epai honen bidez, ExxonMobil ez da klima-aldaketaren eragile gisa duen erantzukizunetik salbuetsi nahi, bere erregai fosilen ekoizpenean berotegi-efektuko gasak isurtzen baititu».[52]

Massachusettseko estatuak ExxonMobil-en aurkako auzibideak iragarri zituen 2019an, klimaren zientzia zalantzan jartzeko ahaleginetan ekintza edo praktika bidegabe edo engainagarrietan parte hartzeagatik.[47]

Hiriek sustatutako auzibideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2021eko urtarrilean, gutxienez 21 hirik hartu jo zuten auzitara.[19]

Baltimorek petrolio-konpainien talde bat eraman zuen auzitara, besteak beste, BP, Chevron, ExxonMobil eta Royal Dutch Shell enpresak, argudiatuz enpresa horiek erantzule direla klima-aldaketari egiten dioten ekarpenagatik, eta hiria bereziki zaurgarria izan daitekeela ondoriozko itsas mailaren igoeraren aurrean.[53]

Charleston, Hego Carolinako hiria, penintsula batean dago eraikia, hiru ibairen bidegurutzean eta Ozeano Atlantikoaren ertzean; beraz, itsas mailaren gorakadaren eraginpean egon daiteke, bete-betean. 2020ko irailean, AEBko hegoaldeko lehen hiria izan zen klima-aldaketak eragindako kalteengatik salaketa aurkeztutakoa: 24 enpresa eraman zituen auzitara, horien artean, ExxonMobil, Chevron, BP eta Royal Dutch Shell; salatzen zuen hamarkada batzuk lehenagotik bazekitela aldaketa klimatikoa eragiten ari zirela, baina informazio hori ezkutatu edo, arte eta gehiago, ukatu egin zutela. [19] Charlestonek kalte-ordaina eskatu zien, neurri handi batean egoeraren erantzuletzat jotzen zituen enpresei, eta, hala, aldaketa klimatikora egokitzeko kostuak finantzatu nahi zituen, kopuru zehatzik eskatu gabe.

Frantzia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2018an, Fondation pour la nature et l'homme, Greenpeace France, Notre affaire à tous eta Oxfam Frantzia elkarteek kanpaina bat jarri zuten abian Frantziako estatua auzitara eramateko, klima-aldaketaren aurkako borrokan ustez ezer egin ez duelako.[54][55] Kanpaina abian jarri eta hogeita lau ordura, 600.000 sinadura baino gehiago jaso zituen eskaerak. 2019ko urtarrilaren 10ean, 2 milioi baino gehiago izango direla kalkulatzen zen.[56] Elkarteen helburua da estatuak klimaren arloan duen «gabezia erruduna» aitortzea eta administrazio-epaileak behartu dezan klimaren berotzea 1,5 °C-tik behera geldiarazteko neurri erabilgarri guztiak hartzera.[7] Halaber, euro sinboliko baten pareko kale-ordaina eskatu zuten, Frantziak klima berotzearen eta haren ondorioen eragile izateagatik sortutako kalte moral eta ekologikoagatik.

Grande-Synthe udalerriak, itsas mailaren gorakadak mehatxatuta, estatuari auzitara eraman zuen 2019ko urtarrilean, l'Affaire du siècle.[oh 1] hasi zuten lau GKEen laguntzarekin, baita Parisko eta Grenobleko hirien laguntzaz ere. 2020ko azaroaren 9an, kontalari publikoak eskatu zuen egiaztatzeko berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak murrizteko gobernuak hartutako ibilbideari esker bete ahal izango ote ziren Frantziarako ezarritako murrizketa-helburuak, bai herrialdean bai Europan.[57] Estatu Kontseiluak hiru hilabete eman zizkion gobernuari 2020ko azaroaren 19an, klimari buruzko konpromisoak betetzen dituela frogatzeko, eta hori lehen aldiz gertatu zen Frantzian.[58][59][60]

2019ko ekainaren 19an, hamalau udalerri edo lurraldek (Arcueil, Baiona, Begla, Bisa, Champneuville, Correns, Grande-Synthe, Paris Handiko Ekialdea, Grenoble, La Possession, Mouans-Sartoux, Nanterre, Sevan eta Vitry-le-François), Notre affaire à tous, ZEA, Sherpa eta les Eco Maires elkarteen laguntzaz, auzitara eraman zuten Total energia enpresa, Parisko Hitzarmena betetzen ez zuelakoan. Frantziako enpresa handienen (5.000 langile baino gehiago lurraldean) zaintza-betebeharrari buruzko legean oinarritzen ziren. Izan ere, halako enpresek beren jardueren osasun, ingurumen edo giza eskubideen arriskuak identifikatu behar dituzte, eta neurri egokiak hartu.[61][62]

2019ko urrian, Lurraren Adiskideen Sareak eta Survie elkarteak, Ugandako lau elkarterekin batera, salaketa bat aurkeztu zuten Total eta haren Total Uganda filialaren aurka; Tilenga petrolio-ustiapenerako proiektu erraldoiak eragindako gizarte- eta ingurumen-arriskuak saihesteko eskatu zieten. Nekazariei debekatu egin zitzaien beren lurretara sartzea Total Ugandak agindutako finantza-konpentsazioak jaso aurretik. Epaileek ebatzi zuten, 2020ko urtarrilaren 30ean, espedientea ez dela beren eskumenekoa, baizik eta Merkataritzako Auzitegiaren eskumenekoa.[63][64] Elkarteek, aldiz, giza eskubideak eta ingurumena larriki urratzeagatik nahi dituzte eraman auzitara, uste baitute merkataritza-auzitegi batek ezin duela halakorik epaitu.[65]

2020ko urtarrilaren 31n, Frantziako Konstituzio Kontseiluak irizpen bat eman zuen, esanez «ingurumenaren babesak justifikatzen ditu[ela] ekintzaile izateko askatasuna mugatzea». Hori zela eta, arrazoitzen zuen Frantziako pestizida-ekoizleei ezarritako debekua, hirugarren herrialdeetara esportatu ez zitzaten Europar Batasunak debekatutako substantziak dituzten produktuak, nekazaritzaren eta elikaduraren legeak (Egalim)[66] aurreikusten zuen bezala, eta, hala, arrazoia kentzen zien Landareen Babeserako Industriaren Batasunari (UIPP) (kide dira, besteak beste, Syngenta, Bayer eta BASF).[67]

2021eko otsailaren 3an, l'Affaire du siècle.[oh 1] auziaren esparruan, Administrazio Auzitegiak onartu zuen estatuak ez zituela bete berotegi-efektua eragiten duten gasak murrizteari buruzko konpromisoak, eta, beraz, «hutsegite bat» egin zuela. Lau elkarteek euro sinboliko bat jaso zuten kalte moralengatik. Epaileek, halaber, auzia bideratzeko beste bi hilabete gehigarri agindu zituzten, eskatutako ekintza-aginduari buruz iritzia eman baino lehenago.[68]

Estatu Kontseiluak bederatzi hilabete eman zizkion Frantziari (2022ko martxoaren 31 arte) «neurri eragingarri guztiak hartzeko», 2030erako berotegi-efektua eragiten duten gasen emisioak % 40 murrizteko helburua lortzeko.[69]

Britainia Handia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Apelazio Auzitegiak legez kanpokotzat jo zuen Heathroweko aireportuarenn hirugarren pista egiteko proiektua, ez baitzen aintzat hartu Parisko Hitzarmena, eta «ministroek ez dituzte kontuan hartu gobernuak krisi klimatikoaren aurka borrokatzeko hartutako konpromisoak».[70]

Irlanda[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Friends of the Irish Environment, FIE[oh 7] (Irlandako Ingurumenaren Lagunak) elkarteak auzitara eraman zuen gobernua, 2017an onartutako Arintze Plan Nazionalak guztiz urratzen zituuelakoan Ekintza Klimatikoaren eta Garapen Apalenaren Legea (2015erako bozkatua), Irlandako Konstituzioa eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmena.[19] FIEk estatuari aurpegiratu zion ez zuela tarteko etaparik aurreikusi mende erdialdera karbono gutxiko ekonomia baterako trantsizioa bermatzeko, eta plan berri bat berridazteko eskatu zion, epe labur eta ertainera asmo handiagokoa.

Auzitegi Nagusiak FIEren aurkako iritzia eman zuen, botereen banaketa aintzat hartuta, esparru horretan gobernuak erabaki-ahalmen zabala izan behar duela irizten baitzuen.[71]

Baina Auzitegi Gorenak erabaki zuen, 2019ko otsailaren 13an, salbuespenezko inguruabarrek zuzeneko errekurtsoa justifikatzen zutela eta kasuak garrantzi publiko nahiz juridikoko gaiak planteatzen zituela; hala, adierazi zuen ez dagoela desadostasunik FIEren eta gobernuaren artean klimaren zientziari edo klima-aldaketak izan ditzakeen ondorioen larritasunari dagokienez.

2020ko uztailaren 31n, Auzitegi Gorenak bertan behera utzi zuen gobernuak 2017an aurkeztutako 2050erako berotze globalaren aurkako plana; epaian, Frank Clarke magistratuak erabaki zuen plana «legeak eskatzen duen bezain zehatza izatetik urrun» zegoela.[72] Horixe izan zen, hain zuzen ere, Kolonbiaren eta Herbehereen ondoren, Auzitegi Goren batek onartzen zuen hirugarren kasu klimatikoa.[73][74]

Klima-aldaketari buruzko adituen iritziz, Irlandako gobernuak 2019ko udazkenean aurkeztutako klima-legearen proiektua ez zen nahikoa.[19]

Zeelanda Berria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ioane Teitiota Ozeano Bareko Kiribatiko gizon bat da; itsas mailaren igoerak gehien mehatxatzen duen herrialdeetako bat da Kiribati. 2013an, babesa eskatu zuen Zeelanda Berrian, beraren bizitza eta familiarena arriskuan zeudela argudiatuz. HegoTarawa uharteak 1947an 1.641 biztanle izatetik 2010ean 50.000 izatera igaro zen, itsasoaren maila igo zen heinean beste uharteak ez baitziren bizitzeko modukoak; egoera horrek indarkeria eta tentsio sozialak eragin zituen. Gainera, ur gezaren eskasia eta lurrak lantzeko zailtasunak zeuden, geruza freatikoaren gazitasuna dela eta. Kiribati bizigabe bihur zitekeen 10-15 urteren buruan. Zeelanda Berriko auzitegiek ezetsi egin zuten Teitiota babesteko eskaera. Nazio Batuetako Giza Eskubideen Batzordeak berretsi egin zuen Zeelanda Berriak hartutako erabakia; izan ere, 10-15 urte bitarteko epean, Kiribatiko Errepublikak, nazioarteko komunitatearen laguntzarekin, neurri positiboak har zitzakeen herritarrak babesteko eta, beharrezkoa izanez gero, birkokatzeko. Hala ere, batzordeak «onartu zuen etorkizunean klimari buruzko ekintza sendorik egin gabe, gobernuek, giza eskubideen nazioarteko zuzenbidearen arabera, debekatuta izan zezaketela pertsonak beren bizitza arriskuan dagoen lekuetara bidaltzea», adierazi zuen Jane McAdam irakasleak, Gales Berriko Unibertsitateko errefuxiatuen nazioarteko zuzenbiderako Kaldor Zentroko zuzendariak.[75]

Norvegia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gazteria eta Natura eta Greenpeace Norvegia ingurumen elkarteek salaketa bat aurkeztu zuten, 2017ko azaroan, Artikoan petrolioa eta gasa erauzteko baimen berriak eman zituen Norvegiako estatuaren aurka. 2018ko urtarrilean, ezetsi egin zen salaketa, eta 75 esplorazio-baimen berri eman ziren, horietatik zortzi Barents itsasoan. Elkarteek errekurtsoa aurkeztu zuten.[76][28]

Pakistan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2015. urtean, nekazari batek auzitara eraman zuen gobernua, bere politika klimatikoa ez ezartzeagatik (2012an bozkatu zuten). Pakistango justiziak nekazariaren alde egin zuen, eta klima-aldaketari aurre egiteko ahaleginak indartzeko agindu zien ministerioei.[2]

Herbehereak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Urgenda Fundazioaren logoa.
2019an, Herbehereetako Auzitegi Gorenak epaitu zuen gobernuak berotegi-efektuko gasen emisioak murriztu behar zituela, klima-aldaketak gizakien osasuna arriskuan jartzen baitu.

2012an, Roger Cox abokatu herbeheretarrak prozedura judiziala proposatu zuen, klima-aldaketaren aurkako ekintza behartzeko tresna gisa. Hurrengo urtean, 2013an, Urgenda Fundazioak[oh 8] 900 demandatzaile bilduta, Herbehereetako gobernuaren aurkako auzibide bat aurkeztu zuen, «klima-aldaketa arriskutsuak eragiten dituzten berotegi-efektuko gasen isurketak murrizteko behar beste neurri ez hartzeagatik».[77] Herbehereetako gobernua Europar Batasuneko lehenetarikoa izan zen 2050erako karbonoaren neutraltasuna lortzeko konpromisoa hartzen .[78]

2015eko ekainaren 24an, Hagako barrutiko epaitegiak erabaki zuen Herbehereetako gobernuak gehiago egin behar zuela berotegi-efektuko gasen isurketak gutxitzeko, herritarrak klima-aldaketaren eraginetatik babestearren. Epaiak aurrekari judizial bat bat ezartzeaz gain, munduan erantzukizun klimatikoagatik emandako lehen auzitzat jotzen da.[79]

2018ko urriaren 9an, Hagako apelazioen epaitegiak berretsi egin zuen 2015eko epaia.[16] Le Monde egunkariak, orduan, «justizia klimatikoaren arloan aurrekaririk ez duen erabakitzat» jo zuen.[16] James Thornton Client Earth-eko[oh 9] zuzendariaren arabera, «erabaki hori ongi finkatutako zientzian oinarritzen da, eta gobernu baten erantzukizunaren printzipio zaharra hartzen du aintzat. funtsean. Arrazoibide hori edozein sistema juridikotan aplika daiteke, eta, zalantzarik gabe, beste herrialde batzuetako auzitegiek erabiliko dute».[16] 2018an, Herbehereetako isurketak % 15 apalagoak ziren 1990ekoekin alderatuta, Herbehereetako Ingurumen Agentziaren txosten baten arabera.[78] Epaia jakitera eman zen Klima-aldaketari buruzko Gobernuarteko Taldeak klimaren arloan berehala jardun beharrari buruzko txosten berezi bat argitaratu eta hurrengo egunean.[16]

2019ko abenduaren 20an, Herbehereetako Auzitegi Gorenak behin betiko epaia eman zuen. Epai horrek berretsi egin zuen gobernuak karbono dioxidoaren emisioak % 25 murriztu behar zituela 2020aren amaierarako, 1990eko mailekin alderatuta, klima-aldaketak giza osasunerako dakartzan arriskuak kontuan hartuta.[80][81][82] Auzitegiak Nazio Batuen Klima Aldaketari buruzko Esparru Hitzarmenean eta Giza Eskubideen Europako Hitzarmenean oinarritu zuen epaia; azken hitzarmen horrek estatu alderdiei ezartzen die herritarren bizitza eta ongizatea babesteko beharra.[83] David R. Boy Giza Eskubideei eta Ingurumenari buruzko Nazio Batuen arabera, «orain arte klima-aldaketari buruz munduan izan den erabaki judizial garrantzitsuena da, eta baieztatzen du giza eskubideak larrialdi klimatikoaren mehatxupean daudela eta nazio aberatsak legez behartuta daudela isurketak azkar eta sendo murriztera».[83] Epaia eman baino hamar egun lehenago, Herbehereetako gobernuak arau bat onartu zuen, elektrizitatea sortzeko ikatza erabiltzea debekatzen zuena.[78]

Herbehereetako estatuak urtea amaitu aurretik CO2 emisioak % 25 murrizteko neurri gehiago hartu behar zituen arren, auzitegi gorenaren erabakiarekin bat etorriz, 2020ko apirilaren 1ean, Eric Wiebes Ekonomia eta Klima Gaietarako ministroak adierazi zuen «orain beste lehentasun batzuk daude[la]», Covid-19ren pandemia zela eta.[84] Contexte frantses hedabide espezializatuaren arabera,[oh 10] adierazpen publiko hori «klimaren neutraltasunaren aitzindari den herrialde bateko ofizial batek gauzatua, eta, bestetik, Green Deal-eko arduradun den Frans Timmermans Europako Batzordearen lehendakariordearen herrikide batek emana Europar Batasunean martxan dauden helburu klimatikoen aurkako errefusatze ikusgarriena izan da, bestela ere klima-aldaketaren aurkako borrokaren kontra egon ohi diren herrialde batzuk mintzatuak baitziren, ez aspaldi, zentzu berean».[84] Auzitegi gorenaren 2019ko erabakiaren eta 2021eko urtarrilaren artean, Herbehereetako estatuak bost urteko planeko 54 neurrietatik 30 aplikatu zituen. Plan hori Urgenda Fundazioarekin bat egin zuten ehunka erakundek ezarri zuten, Herbehereetako berotegi-efektuko gasen emisioak murrizteko.[85]

2020ko irailean, Ordezkarien Ganberak CDA, VVD, PVV eta SGP alderdien mozio bat onartu zuen, gobernuari eskatzeko azter zezala nola Herbehereek bultza ditzaketen enpresak energia nuklearrean inbertitzera, berotze globalari aurre egiteko.[86]

2020ko urriaren 14an, Genevako auzitegi batek absolbitu egin zuen erregai fosiletan egindako inbertsioak salatzeko banku batean pintura gorri garbiz estalitako ekintzaile bat.

Lausanako ekintza klimatikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2018ko azaroan, hamabi ekintzailek tenisean jokatu zuten Crédit Suisse banketxearen Lausanako sukurtsal batean, energia fosiletan egindako inbertsioak salatzeko (bankuak babestutako Roger Federer aipatuz). 2020ko urtarrilean, Lausanako Polizia Auzitegiak beharkizun egoera aitortu eta kargugabetu egin zituen. 2020ko irailean, ordea, Vaudeko Kantonamendu Auzitegiak klimaren premia aitortu arren, beste ekintza-bide batzuk bazirela iritzita, kondenatu egin zituen.[87]

Europar Batasuna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2019an, Europar Batasuneko Justizia Auzitegiak irizpena eman zuen Brusela, Madril eta Parisko hirien alde, Europako Batzordea auzitara eramana baitzuten Euro 6 diesel ibilgailuek nitrogeno dioxidoa igortzeko Europako araua gainditzeko baimena emateagatik.[88]

Giza Eskubideen Europako Gortea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2020ko irailean, 8 eta 21 urte bitarteko sei gazte portugaldarrek salaketa bat aurkeztu zuten 33 herrialderen aurka; besteak beste, Europar Batasuneko estatu kide guztiak, Erresuma Batua, Norvegia, Turkia, Errusia eta Suitza, Giza Eskubideen Europako Auzitegian (GEEA), «huts egin zutelako herrialde bakoitzari zegokion eginbeharra betetzen klima-hondamendia saihesteko». Salatzaileen iritziz, inertziak eraginda, salatutako estatuek urratu egin zuten «bizitzeko eskubidea, bizitza pribatua eta familia errespetatzeko eskubidea eta bereizkeriarik ez jasateko eskubidea», eta GEEAri eskatu zioten behartu zitzala herrialde horiek berotegi-efektuko gasen isurketak are gehiago murrizteko presazko neurriak hartzera. Portugalek bereziki jasan zituen urte hartan tenperatura goratuak eta sute handiak. Lehenengo aldia da GEEA gai klimatiko batez arduratzen dela.[89][19] 2020ko azaroaren 30ean, auzitegiak kasu onargarritzat eta presazkotzat jo zuen.[90]

Prozedura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Greenpeace nazioarteko gobernuz kanpoko erakundeak gida bat argitaratu zuen 2018an, gobernu edo enpresa baten aurkako salaketa judizial bat aurkezteko azalpen xeheak emanez. Holding your Government Accountable for Climate Change: A People’s Guide (Zure gobernuaren erantzukizuna klima-aldaketan. Guztientzako gida bat) izenburuaz, lau urrats nagusi aipatzen zituen:[91]

  1. Eragindako kalteak dokumentatzea literatura zientifikoak eta txosten ofizialek emandako datuetan oinarrituta.
  2. Legearen zein artikulu urratu den identifikatzea, adibidez, ingurumena babesteko konstituzio-bermeak.
  3. Jarduteko interesa arrazoitzea eta guri zertan dagokigun erakustea, auzia onargarria izan dadin.
  4. Jasandako kaltearen eta hori saihesteko estatuak hartutako (edo hartu gabeko) neurrien artean kausaltasun-lotura ezartzea.

Karbono-aurrekontua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gazteak klimaren alde mobilizatu ondoren, Fridays for Future mugimenduaren bitartez,[92] Carbon Brief[oh 11] hedabide digitalak, The Guardian egunkariaren bitartez, azterketa bat argitaratu zuen, Ben Caldecott doktoreak proposatutako metodologian oinarrituta: 2100. urtearen epemugan, tenperaturaren igoera 2 gradutara edo 1,5 gradura mugatzeko baimendutako karbono-kopurua kontuan hartuta, ikerketak kalkulatzen du pertsona baten bizitzako karbono-aurrekontua, jaiotzaren arabera. Ikerketak erakusten duenez, egungo haur batek 1950ean jaiotako batek baino % 90 karbono-aurrekontu gutxiago izango du.[93]

Nature aldizkarian argitaratutako azterlan baten arabera, aberatsen arteko aberatsenen bizimoduak karbono asko isurtzen du. Horrela, munduko populazioaren % 0,5 aberatsenak 4.000 milioi tCO2e isurtzen ditu urtean, hau da, isurketen % 14, bizi-estiloari lotuta; % 50 pobreenak, berriz, isurketen % 10 egiten ditu. Hegazkin pribatuei uko egitera behartzea, adibidez, ingurumen-zergak gehitzea baino eraginkorragoa eta bidezkoagoa litzateke, zergek gutxien dutenei eragin ohi baitiete bereziki. Herentzia handiak zergapetzeak (189 mila milioi dolarreko herentzia 2017an 44 oinordekorentzat) klima-krisiaren aurka borrokatzeko dirua biltzea ere ahalbidetuko luke.[94][95]

NBEk 1992an emandako hitzarmenaz geroztik, testu zientifikoek herrialdeen «erantzukizun komun baina bereizien» printzipioa onartzen dute, klima-aldaketan duten erantzukizun historikoaren eta aberastasun-mailaren arabera.[96] Hala ere, Klima aldaketari buruzko 2009ko Konferentziaz geroztik, ez da aipatzen herrialdeen artean berdintasunez banatutako karbono-aurrekonturik, baizik eta estatuen borondatezko ekarpenak onartzen dira, helburu komun bakar bat ezarrita. Ikuspegi hori pragmatikoagoa da, eta Parisko hitzarmenak joera horri jarraitu zion.[97]

Erreakzioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Klimaren aldeko aktibistak batzuetan erradikal arriskutsutzat erakusten zaizkigu, baina benetako erradikal arriskutsuak dira erregai fosilen ekoizpena handitzen duten herrialdeak.

Australia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Australiako lehen ministroak adierazi zuen, 2019ko azaroan, «bigarren mailako boikot ekintzak» antolatzen dituzten manifestarien aurka legeak egin nahi zituela. Haien helburua da enpresak behartzea meatzaritzarekin akordiorik ez egitera. «Praktika horiek legez kanpo uzteko mekanismoak identifikatzeko lanean ari gara», esan zuen.[98]

Herbehereak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Uniper enpresak[oh 12] Herbehereetako gobernua jazartzeko mehatxua egin zuen 2020an, Energiari buruzko Gutunaren Itunean oinarrituta, 2030erako ikatza pixkanaka kentzeko plana egin baitzuen. Plan horrek Maasve 3 ikatz-zentrala ixtera behartuko du enpresa, ireki eta 15 urte doi igaro ondoren, edo beste erregai batekin funtzionatzeko moduan berrantolatzera.[99][100]

Eslovenia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ascent Resources eskisto-gasa ustiatzen duen Erresuma Batuko enpresak Esloveniako gobernua auzitara eraman zuen, Energiari buruzko Gutunaren Ituna baliatuta, gobernuaren politika ekologikoek enpresaren aktiboen balioa bidegabe kaltetzen dutela argudiatuz.[100][101]

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ a b c L'affaire du siècle kanpaina zabal bat bat izan zen, lau elkartek (Fondation pour la nature et l'homme, Greenpeace France, Notre affaire à tous eta Oxfam France) hasitako 2018ko abenduaren 17an, auzitara eman nahirik frantses Estatua, beroketa klimatikoaren aurka utzikeria ukan duela eta.
  2. ↑ Groundwork irabazteko asmorik gabeko elkarte bat da, Hegoafrikan lan egiten duena, besteak beste, justizia klimatikoaren esparruan. Ikus Groundwork.
  3. ↑ Vukani-Ubuntu erakundeak garapen komunitarioaren arloan lan egiten du Hegoafrikan. Ikus Vukani-Ubuntu.
  4. ↑ Deutsche Umwelthilfe irabazteko asmorik gabeko elkarte bat da, Alemanian lan egiten duena ingurumenaren eta justizia klimatikoaren esparruetan. Ikus Deutsche Umwelthilfe.
  5. ↑ ASBL Klimaatzaak ekimenak auzitegien erabakien bidez behartu nahi du Belgikako gobernua klima-aldaketaren aurkako benetako neurriak hartzera. Ikus ASBL Klimaatzaak.
  6. ↑ ENvironement JEUnesse antolakundeak ingurumen heziketa bultzatzen du Quebecen, 1979az geroztik. Ikus ENvironement JEUnesse.
  7. ↑ Friends of the Irish Environment erakundeak ingurumenaren arloko aktibistak elkartzen ditu Irlandan, 1997az geroztik. Ikus Friends of the Irish Environment.
  8. ↑ Urgenda Fundazioa elkarte ekologista bat da, Herbehereetan gizarte ekonomia iraunkor baten alde borrokatzen duena. Energia iturri berriztagarrietan oinarritutako ekonomia zirkularra bultzatzen du. Ikus Urgenda Fundazioa.
  9. ↑ Client Earth antolakundeak 50 bat herrialdetan egiten du lan, legeen bitartez aldaketa sistemikoak eragiteko. Ikus Client Earth.
  10. ↑ Contexte sareko hedabideak Europar Batasunaren ingurumen legegintza aztertzen du. Ikus Contexte.
  11. ↑ Carbon Brief Erresuma Batuko hedabide digital bat da, klimaren arloko zientzien eta politiken inguruko albisteak eta azterketak plazaratzen dituena. Ikus Carbon Brief.
  12. ↑ Uniper enpresa multinazional bat da, Alemanian sortua, energiaren arloan diharduena.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Ez hitz egin klima aldaketaz, justizia klimatikoaz baizik» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  2. ↑ a b c d Nisha Gaind (2019) «Climate activists turn to lawsuits to force action on global warming Citizens and organizations have filed more than 1,300 cases worldwide since 1990», Nature |2019ko uztailaren 9an argitaratua| doi: 10.1038/d41586-019-02121-6
  3. ↑ Nature (2019) US Supreme Court allows historic kids’ climate lawsuit to go forward Case aims to compel the government to slash greenhouse-gas emissions|2018ko azaroak 3
  4. ↑ «Beroketa gasen isuriak %84 murriztu behar dira mende erdirako, hondamendi klimatikoari aurre egiteko» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  5. ↑ a b Setzer J and Byrnes R (2019) Global trends in climate change litigation: 2019| London: Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and Centre for Climate Change Economics and Policy, London School of Economics and Political Science (laburpena)
  6. ↑ (Frantsesez) Rochfeld, Judith. (2019). Justice pour le climat !: Les nouvelles formes de mobilisation citoyenne. , ‎ Odile Jacob or. ISBN 2738148611..
  7. ↑ a b Coralie Schaub. (2021-01-28). «Urgence climatique : l'État pointé du droit» Libération (12325): 2-3...
  8. ↑ Hunter D & Salzman J (2006) Negligence in the air: the duty of care in climate change litigation. U. Pa. L. Rev., 155, 1741.
  9. ↑ Grossman D.A (2003) Warming up to a not-so-radical idea: tort-based climate change litigation. Colum. J. Envtl. L., 28, 1.
  10. ↑ Hsu S.L (2008) A realistic evaluation of climate change litigation through the lens of a hypothetical lawsuit. U. Colo. L. Rev., 79, 701.
  11. ↑ a b Lytton T.D (2007) Using Tort Litigation to Enhance Regulatory Policy Making: Evaluating Climate-Change Litigation of Lessons from Gun-Industry and Clergy-Sexual-Abuse Lawsuits. Tex. L. Rev., 86, 1837.
  12. ↑ Osofsky H.M (2007) Climate change litigation as pluralist legal dialogue. A Stan. Envtl. LJ, 26, 181 (laburpena)
  13. ↑ Peel, J & Osofsky H.M (2015) Climate Change Litigation (No. 116). Cambridge University Press.
  14. ↑ Osofsky, H. M. (2005) The geography of climate change litigation: Implications for transnational regulatory governance. Wash. ULQ, 83, 1789.
  15. ↑ Michael Burger, Justin Gundlach, Nazio Batuen Ingurumen Programa, Sabin Center For Climate Change Law, NBIP, 2017ko maiatza ({{ISBN|978-92-807-3656-4}}). Irakurri sarean; 202ko eguneratzea.
  16. ↑ a b c d e Patricia Jolly. (2018-10-09). Les Pays-Bas sommés par la justice d’intensifier leur lutte contre le changement climatique. ..
  17. ↑ Peel J (2007) The role of climate change litigation in Australia's response to global warming. Environmental and Planning Law Journal, 24(2), 90-105.
  18. ↑ COP 21 : des manifestations à travers le monde. 2015-11-30.
  19. ↑ a b c d e f g Aude Massiot. (2021-01-28). «Le cours mondial des actions en justice à la hausse» Libération (12325): 5...
  20. ↑ Catherine Larrère. (2015eko martxoa). «Inégalités environnementales et justice climatique» Annales des Mines - Responsabilité et environnement: 73-77. ISSN 1268-4783..
  21. ↑ L'avion échappera-t-il encore longtemps à une taxe environnementale?. .
  22. ↑ Gaël Vaillant. (2018-11-25). Taxer le kérosène des avions ? Le gouvernement s'en remet à un débat. ..
  23. ↑ Afrique du Sud : l'État assigné en justice pour des raisons environnementales. 2019-06-11.
  24. ↑ «Nekazari perutar batek RWE konpainia elektrikoa auzitegietara eraman du klima-aldaketa medio» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  25. ↑ «Environnement. Face au réchauffement climatique, les peuples réclament justice» L'Humanité 2017-12-04.
  26. ↑ Ümit Yoker, « Les pollueurs au tribunal », Horizons, Fonds national suisse-ren eta Académies suisses des sciences-en aldizkaria, 131. zk., 2022ko martxoa, 40-42. or.
  27. ↑ Climat: des agriculteurs allemands attaquent le gouvernement en justice. .
  28. ↑ a b Arnaud Gonzague eta Pascal Riché. « L'Affaire du Siècle » peut-elle devenir le procès du siècle ?. .
  29. ↑ Verfassungsgericht zwingt Deutschland zu mehr Klimaschutz. 2021-04-29.
  30. ↑ L’Allemagne renforce ses objectifs climatiques après le camouflet infligé par la Cour constitutionnelle. 2021-05-05..
  31. ↑ «BMW, Mercedes, Volkswagen eta Wintersahll Dea auzitara, krisi klimatikoa elikatzeagatik» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  32. ↑ Australie : le climat invoqué par un tribunal pour rejeter un projet minier. ISSN 0182-5852...
  33. ↑ «Student files first climate change lawsuit against Australian government» Reuters 2020-07-22.
  34. ↑ «Les procès se multiplient contre l'inaction climatique» L’Écho 2018-12-07.
  35. ↑ Belga. (2017-12-23). «Climat: l'affaire du siècle et Klimaatzaak, même combat» RTBF.
  36. ↑ Michel De Muelenaere. (2021-06-17). «Climat : la justice condamne sévèrement la faiblesse de l’action belge» Le Soir..
  37. ↑ Une action collective pour forcer Ottawa à lutter contre les changements climatiques. .
  38. ↑ (Frantsesez) «Justice climatique: La Cour suprême du Canada rejette la demande d’autorisation d’ENvironnement JEUnesse • ENvironnement JEUnesse» ENvironnement JEUnesse 2022-07-28 (Noiz kontsultatua: 2022-09-17).
  39. ↑ (Gaztelaniaz) Dejusticia. (2018-04-05). «En fallo histórico Corte Suprema concede tutela de cambio climático y generaciones futuras» Dejusticia (Noiz kontsultatua: 2022-09-17).
  40. ↑ a b Marris, Emma. (2018-11-03). «US Supreme Court allows historic kids’ climate lawsuit to go forward» Nature 563: 163.  doi:10.1038/d41586-018-07214-2..
  41. ↑ (Ingelesez) «The climate change lawsuit that could stop the U.S. government from supporting fossil fuels» www.cbsnews.com (Noiz kontsultatua: 2022-09-26).
  42. ↑ Élisabeth Schneiter. (2018-10-23). Aux États-Unis, la Cour suprême entrave le procès des jeunes pour le climat. ..
  43. ↑ Schwartz, John. (2019-06-04). «Judges Give Both Sides a Grilling in Youth Climate Case Against the Government» The New York Times ISSN 0362-4331..
  44. ↑ Schwartz, John. (2020-01-17). «Court Quashes Youth Climate Change Case Against Government» The New York Times ISSN 0362-4331..
  45. ↑ Tollefson J (2019) Kids’ climate lawsuit to go before Alaska court ; State supreme court will determine whether case that accuses government of endangering public welfare can proceed | Nature News, 09 oct 2019
  46. ↑ ExxonMobil faces trial over allegations of misleading investors on climate crisis. .
  47. ↑ a b New Report Explains How to Debunk ExxonMobil's Denial, as Legal Cases Against It Proceed. .
  48. ↑ Climat : la compagnie pétrolière ExxonMobil assignée devant la justice US. 2019-10-20.
  49. ↑ Washington, Yona HELAOUA, à. (2019-10-28). Climat. Le géant du pétrole ExxonMobil sur le banc des accusés à New York. .
  50. ↑ «Exxon multinazionalak urtero %17 hazi nahi ditu CO2 emisioak, filtratutako dokumentuen arabera» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  51. ↑ Stephane Lauer. (2015-11-06). «La justice américaine demande des comptes à ExxonMobil sur le réchauffement climatique» Le Monde.
  52. ↑ Arnaud Leparmentier. (2019-12-11). «Réchauffement climatique : Défaite de l’État de New York contre ExxonMobil» Le Monde.
  53. ↑ Conley, Lisa. (2019-10-22). Supreme Court allows climate case targeting Big Oil to proceed. .
  54. ↑ «Klima aldaketaren kontra agindutakoa ez betetzeagatik auzitegietan da Frantziako Gobernua» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  55. ↑ «La justice climatique, une affaire d’Etat» Le Monde.fr 2018-12-27..
  56. ↑ Climat : deux millions de signataires appuient le recours contre l'Etat. 2019-01-11..
  57. ↑ La justice pourrait contraindre l'État français à réévaluer sa politique climatique. .
  58. ↑ « Décision historique » : le Conseil d’État pourrait enjoindre au gouvernement d’agir pour le climat. 2020-11-19.
  59. ↑ Stéphane Mandard; Audrey Garric. (2020-11-19). «Le gouvernement a trois mois pour prouver qu’il respecte ses engagements climatiques, une première en France» Le Monde.fr.
  60. ↑ Notre affaire à tous. (2020-11-19). CP / Décision du Conseil d’État sur le recours de Grande-Synthe : une avancée historique pour le climat et pour la suite de l’Affaire du Siècle. .
  61. ↑ «Klima larrialdiaren erdian, negozio eredua aldatu baino, Total-ek nahiago izaten du zalantza hauspotu eta zabaldu» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  62. ↑ Torgemen, Émilie. (2019-06-18). Des collectivités locales vont attaquer Total pour inaction climatique. .
  63. ↑ «Total affirme remplir son « devoir de vigilance » à l’égard de sa filiale ougandaise» Le Monde.fr 2019-12-13.
  64. ↑ Total assigné en justice pour manquement à son devoir de vigilance climatique. .
  65. ↑ Survie. Total Ouganda : le TGI se déclare incompétent au profit du tribunal de commerce. .
  66. ↑ (Frantsesez) «EGalim 1 : tout savoir sur la loi Agriculture et Alimentation» Ministère de l'Agriculture et de la Souveraineté alimentaire (Noiz kontsultatua: 2022-09-18).
  67. ↑ Torre, Jean-Baptiste de la. (2020-01-31). «La protection de l’environnement» justifie des atteintes à la « liberté d’entreprendre », selon le Conseil constitutionnel. .
  68. ↑ Demagny, Xavier. (2021-02-03). L'Affaire du siècle : l'État condamné pour son inaction climatique, décision "historique". .
  69. ↑ Climat. La justice donne 9 mois à l’État pour prendre des mesures supplémentaires. 2021-07-01.
  70. ↑ Heathrow third runway ruled illegal over climate change. .
  71. ↑ Pollak, Sorcha. Climate activists lose High Court case against Government. .
  72. ↑ Réchauffement: jugé imprécis, le plan du gouvernement irlandais annulé en justice. 2020-07-31.
  73. ↑ Supreme Court to hear Climate Case Ireland appeal. 2020-02-14.
  74. ↑ Supreme Court to hear Climate Case Ireland appeal. 2020-02-14.
  75. ↑ editor, Kate Lyons Pacific. (2020-01-20). «Climate refugees can't be returned home, says landmark UN human rights ruling» The Guardian ISSN 0261-3077..
  76. ↑ Norway defends new Arctic oil drilling. .
  77. ↑ Klimaatorganisatie klaagt staat aan. .
  78. ↑ a b c Aude Massiot. (2019-12-20). Les Pays-Bas définitivement condamnés pour inaction climatique. ..
  79. ↑ Arthur Neslen. (2015-06-24). Dutch government ordered to cut carbon emissions in landmark ruling. ..
  80. ↑ (Ingelesez) Dutch State to reduce greenhouse gas emissions by 25% by the end of 2020 sur rechtspraak.nl
  81. ↑ La Cour suprême oblige l'État néerlandais, attaqué par une ONG, à faire davantage pour le climat. 2019-12-20.
  82. ↑ Agence télégraphique suisse. (20 décembre 2019). «La justice ordonne à l'État néerlandais de réduire ses émissions de gaz» RTS info..
  83. ↑ a b Laurent Radisson. (2019-12-23). Justice climatique : la Cour suprême des Pays-Bas rend une décision historique. ..
  84. ↑ a b Anna Hubert. (2020-04-01). Coronavirus : les anti Green Deal sortent du bois. ..
  85. ↑ Margaux Solinas. (2021-01-28). «Aux Pays-Bas, un combat payant pour le climat» Liébration (12325): 4...
  86. ↑ Les Pays-Bas songent à construire 10 nouveaux réacteurs nucléaires: 'Objectif 2025 pour le premier coup de pelle'. 2020-09-24.
  87. ↑ (Frantsesez) «Le Tribunal fédéral tranchera sur la désobéissance climatique» Le Temps 2020-09-24 ISSN 1423-3967. (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  88. ↑ Jean-François Julliard (2019) On ne joue plus ! Manuel d'action climatique et de désobéissance civile. Paros, Ed. Seuil. ISBN 978-2021421606. 57. or.
  89. ↑ «Six jeunes Portugais attaquent 33 Etats afin de les contraindre à agir contre la crise climatique» Le Monde.fr 2020-09-03.
  90. ↑ «La CEDH se penche pour la première fois sur le réchauffement climatique» RTS Info 2020-11-30.
  91. ↑ (Ingelesez) «Holding your Government Accountable for Climate Change: A People’s Guide» Greenpeace International (Noiz kontsultatua: 2022-09-25).
  92. ↑ «Mugimendu klimatikoa kalera itzuliko da klimaren aldeko justizia eskatzeko» Argia (Noiz kontsultatua: 2022-09-27).
  93. ↑ «Climate crisis: today’s children face lives with tiny carbon footprints» The Guardian 2019-04-10 ISSN 0261-3077..
  94. ↑ Actualité. Climat 2030 ISBN fr..
  95. ↑ Lucht, Wolfgang; Nika Dubrovsky; Kim, Kyoung Mi; Otto, Ilona M.. (2019-02). «Shift the focus from the super-poor to the super-rich» Nature Climate Change 9 (2): 82–84.  doi:10.1038/s41558-019-0402-3. ISSN 1758-6798..
  96. ↑ «COP21 : les points clés de l’accord universel sur le climat» Le Monde 2015-12-12.
  97. ↑ Copenhague bouleverse le mandat de négociation et laisse de côté l'équité. .
  98. ↑ AFP. (2019-11-01). L'Australie veut sévir contre les écologistes radicaux au discours "apocalyptique". .
  99. ↑ Darby, Megan. (2020-05-22). 'Not appropriate': Uniper seeks compensation for Dutch coal phase-out. .
  100. ↑ a b EU tries to stop fossil fuel companies suing states over climate action. 2020-10-28.
  101. ↑ UK fracking company sues Slovenia over environmental protection. .

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Gotzon/Justizia_klimatikoa&oldid=9259679"(e)tik eskuratuta