Aurizperri
Aurizperri | ||
---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | ||
Aurizperriko zeharkarrika, neguan | ||
| ||
Kokapena | ||
Herrialdea | Nafarroa Garaia | |
Eskualdea | Pirinioak | |
Udalerria | Erroibar | |
Administrazioa | ||
Mota | kontzeju | |
Izen ofiziala | Aurizberri / Espinal | |
Burua (2019-2023) | Mikel Joseba Landabere Villanueva (kontzejuburua) | |
Posta kodea | 31694 | |
Herritarra | aurizperriar, aurizberriar | |
Geografia | ||
Koordenatuak | 42°58′45″N 1°22′13″W / 42.9792°N 1.3703°W | |
Azalera | 18,37 km² | |
Garaiera | 867 metro | |
Distantzia | 40,6 km (Iruñetik) | |
Demografia | ||
Biztanleria | 233 (2020) | |
Dentsitatea | 13 bizt/km² | |
Datu gehigarriak | ||
Sorrera | 1269 (Tibalt II.aren fundazioa) |
Aurizperri[1][a] (erroibarreraz; euskara batuaz eta ofizialki: Aurizberri)[b] edo Auzperri[c] Erroibar ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.
2020 urtean 233 biztanle zituen.
Bertako biztanleak aurizperriarrak (euskara batuaz: aurizberriarrak) dira.
Donibanetik | Donejakue bidea Nafar bidea |
Donejakuera | |||||
Auritz (3,7 km) |
Aurizperri | Mezkiritzeko gaina (1,7 km) | |||||
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperri edo Aurizberri edota Auzperri beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Espinal
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Espinal (1264)
- el Espinal (1269)
- l'Espinal (1366)
- Espinal (1406)
- Spinal (1532)
- Espinal (1767)
- Aceriz-cerri (1911)
- Aurizperri (1925)
- Auzperri (1925)
- Auritze-berri (1966)
- Auritz-berri (1968)
- Auzperri (1968)
- Auritzperri (1982)
- Espinal (1996)
- Aurizberri (1996)
Etimología
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperri, Aurizberri edo Auzperri toponimoa izen gardena da. Auritz (hurbileko Auritz herri) eta perri ("berri") hitzeten arteko elkarketa da. "Auritz berri" bezala birformulatu liteke. Erroibarreraz, "berri" esaten da "perri". Auzperri Aurizperri izenaren uzkurdura bat da (aurizperri > auizperri > auzperri).
Espinal toponimoa, nafar erromantzetik zuzenean "elorri zuri" bezala euskaratzen da, gaztelaniak herri hau izendatzeko erabiltzen duena.
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armarria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperriko armarriak honako blasoi hau du:[3]
« | Hondo hori batez eta aurrean pagondo bat, aurrean otso bat duela. | » |
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperri Erroiberran barruan dago administratiboki, baina, geografikoki, Urrobi ibaiaren goialdeko haranean dago, Auritz eta Orreaga udalerrien ondoan. Ibaian behera Artzibar dago.
Ingurune naturala eta klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erroiberraren azalera handia dela eta bi klima ezberdin daude, iparraldeko klima azpiatlantiarra, pagadi ugari eta urte osoko prezipitazioekin, eta hegoaldeko klima azpimediterraneoa, basa pinuekin eta uda garaiko bi hilabete idorrekin. Urteko batez besteko prezipitazioak 1 200 mm dira hegoaldean, eta 2 000 mm ibarraren iparraldean. Batez besteko tenperatura 7 eta 10 gradu bitartekoa da.
Urteroko egun euritsuak 120 izaten dira ibarraren hegoaldean eta 140-150 egun iparraldean. Gunerik menditsuenetan egun euritsuak 150 baino gehiago izan daitezke.
Estazio meteorologikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erroiberran dagoen Aurizperri kontzejuan, itsasoaren mailatik 871 metrora, Nafarroako Gobernuak 1972an jarritako estazio meteorologikoa dago. [4] Gainera, 1975an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Erro kontzejuan, itsasoaren mailatik 672 metrora.[5] Aurizperriko estazioa da Aurizperrirako balio egokienak ematen dituena, hurbilen dagoena baita.
Datu klimatikoak (Aurizperri, 1972-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 15.0 | 20.0 | 23.0 | 25.0 | 29.0 | 36.0 | 35.0 | 35.0 | 31.0 | 27.0 | 20.0 | 15.0 | 36.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 5.7 | 6.5 | 9.6 | 12.8 | 16.1 | 20.6 | 23.2 | 23.1 | 19.9 | 15.4 | 9.2 | 6.4 | 14.0 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 2.2 | 2.4 | 5.2 | 8.1 | 11.3 | 15.2 | 17.5 | 17.1 | 1.1 | 10.6 | 5.6 | 2.7 | 9.3 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.6 | 00.8 | 3.5 | 6.5 | 9.8 | 11.8 | 11.1 | 8.3 | 5.7 | 2.0 | -1.1 | 4.6 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.3 | -10.3 | -5.8 | -2.2 | 0.6 | 4.1 | 7.0 | 5.3 | 1.1 | -2.4 | -6.4 | -9.3 | -2.3 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 188.2 | 162.4 | 162.3 | 156.3 | 138.8 | 80.2 | 61.7 | 61.3 | 95.5 | 152.8 | 204.9 | 176.1 | 1640.4 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 123.0 | 106.8 | 90.0 | 79.6 | 94.0 | 86.4 | 85.1 | 73.4 | 93.5 | 92.4 | 122.4 | 122.0 | 123.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.5 | 13.4 | 13.6 | 15.4 | 14.8 | 9.4 | 7.8 | 8.3 | 9.2 | 12.7 | 13.8 | 14.0 | 146.9 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.9 | 5.3 | 4.8 | 3.0 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.4 | 2.5 | 3.7 | 25.0 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[6] |
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Hirigintza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Auzoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herriak 5 auzo ditu:[7]
- Purgua
- Donejakue
- Pirinio
- Oianilun
- Urrobi
Kaleak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herriak 14 kale ditu:[7]
- Errotagaina karrika
- Iturrizar karrika
- Done Bartolome karrika
- Saroiberri karrika
- Soraundi karrika
- Tibalt II.a enparantza
- Aurizko errepidea
- Sorabilgo errepidea
- Iruña-Frantzia errepidea
- Martinputzubidea
- Done Jakue auzoa
- Oianilun auzunea
- Pirinio auzunea
- Urrobi industrialdea
Etxeak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herriak 130 etxe ditu:[7]
- Iturriberri
- Edurra
- Adipean
- Martin etxea
- Arpea
- Pedro Martin
- Tutoalde
- Zibur
- Iturri
- Txubiri
- Danborin
- Martiaz
- Etxetxikia
- Aberto etxea
- Jose Manuel
- Tornarena
- Juan Simon
- Perkain
- Enokoetxea
- Antxando
- Pedroiz
- Ederrena
- Alonso
- Montain
- Ouhan eder
- Kristobalena
- Kondearena
- Antorena
- Alcazar
- Alcazar berri
- Beltrarena
- Kontzeju
- Buruz
- Beretxena
- Txoko-berri
- Toki-ena
- Martinena
- Soraintzi
- Sorogibel
- Larrañeta
- Gurutzalde
- Larrain
- Ezpel
- Elizaldea
- Juanarena
- Matxe
- Urtabide
- Ekialde
- Gorostieder
- Etxetxiki
- Kutxarero
- Joaintzenea
- Ihanboribera
- Goitiartea
- Elizagoien
- Astobiskar
- Villanueva Reclusa
- Marisol
- Larrea
- Juandeaburre
- Txalaparta
- Ohianilun
- Mikelenea
- Alejoenea
- Oberena
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperriko lurretan dago Iturissa baskoi-erromatar hiria izan zenaren aztarnak. Ptolomeok aipatu zuen lehen aldiz hiri hura, eta Estrabonen garaikoa bide zen.
Hala ere, herriaren gaur egungo kokalekuari dagokionez, Erdi Arokoak dira ditugun lehendabiziko lekukotzak, izan ere, 1269an finkatu dute sorrera data, Tibalt II.a nafar erregearen eskutik.
1835-1845eko udal erreformetara arte, Erroibarko alkateak gobernatzen zuen, aldi berean Erroko bizkondeek izendatua eta jurisdikzio zibila zutenak, eta haranak aukeratutako diputatuek eta bertako bizilagunek izendatutako erregidoreek, zeinek –erregidoreak eta diputatuak– jurisdikzio ekonomikoa bakarrik baitzuten. 1802an irin-errota zegoen, eta 1847an eskola, zeinaren maisuak 960 erreal hautematen zituen; bideak tokikoak ziren eta egoera txarrean zeuden. XIX. mendearen bigarren erdialdean nolabaiteko garapena izan zuen; XX. mendearen hasieran karabineroen postua, merkataritza ona, errota eta basogintza industria txikia zituen.
1881ean sutea pairatu zuten, 25 etxe eta 14 borda suntsitu zirelarik. Pirinio aldeko beste herri batzuek bezala, Aurizperrik ere biztanleak galdu ditu XX. mendeko bigarren erdialdetik hona. Azken hamarkadan biztanle kopurua egonkortu egin da.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2020 urteko erroldaren arabera 233 biztanle zituen Aurizperrik.[8]
2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
263 | 260 | 264 | 255 | 248 | 240 | 237 | 236 | 240 | 237 | 234 | 235 | 243 | 242 | 243 | 245 | 241 | 239 | 235 | 235 | 233 |
Garraioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Autobuses Artieda autobus konpainiak Erroibar Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizperri - Mezkiritz - Lintzoain - Erro - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Politika
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperriko kontzejua kontzejuburuak eta lau kontzejukidek osatzen dute. Egungo kontzejuburua Mikel Joseba Landabere Villanueva da.
Kontzejua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Aurizperriko kontzejua kontzejukidek eta kontzejuburuak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Kontzejuburua Mikel Joseba Landabere Villanueva da. Kontzejukideak 3 daude:
- Oier Zaldua Ortiz de Guzman
- Naia Sanchez Carvallo
- Eneko Juanarena Urroz
Kontzejuburuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2011tik, Aurizperrik 2 kontzejuburu izan ditu:
Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
Juan Jose Villanueva Arriet | 2011 | 2015 |
Mikel Joseba Landabere Villanueva | 2015 | 2019 |
Mikel Joseba Landabere Villanueva | 2019 | jardunean |
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskara
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erroibarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Artzibar ibarrekin hitz egiten zena.[11]
Koldo Zuazok, 2010ean, Erroiberrak nafarrera euskalkian sailkatu zituen.[12]
Aurizperriko azpieuskalkia erroibarrera da, eta, zehazki, Aurizperriko aldaera.[13]
Euskararen Foru Legea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legeari jarraituz, Erroibar eremu euskalduneko udalerria da. 2001eko erroldan, herritarren % 24,01ek zekien euskaraz.
Jaiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Aurizperriko Orreagarako erromeria: maiatzaren azken asteburuan
- Done Bartolomeko jaiak: abuztuaren azken asteburuan
Ondasun nabarmenak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Done Bartolomeko eliza, 1961. urteko kristiau eliza.
- Hilarrien museoa, tokiko hilerriko 25 hilarriko bilduma.
- Iturissa baskoi-erromatar herrixka.
Aurizperriar ospetsuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Leny Escudero (1932-2015), euskal abeslari, kantautore eta aktorea.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ /auɾis̻péri/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - ↑ /auɾis̻β̞éri/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - ↑ /aus̻péri/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Aurizperri - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ .
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ a b c Erroibarko Udala. Aurizperriko planoa
- ↑ «Aurizberri» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ «Erro, Florencio - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
- ↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-12-13).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Erroibarrera.