Aribe

Aribe
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko eliza eta inguruko etxeen ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroako Foru Erkidegoa
Merindadea	Zangozako merindadea
Eskualdea	Aezkoa
Izen ofiziala	Aribe
Alkatea	Asier Chiquirrín Elizondo
Posta kodea	31671
INE kodea	31034
Herritarra	aribear
Kokapena
Koordenatuak	42° 56′ 42″ N, 1° 15′ 55″ W
Aribe Aribe (Nafarroa Garaia)
Ikusi OpenStreetMapen
Azalera	3,81 km2
Garaiera	707 metro
Distantzia	51 km Iruñera
Demografia
Biztanleria	44 biztanle
% 52,27    % 47,73
Dentsitatea	11,55 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	-% 24,19
Zahartze tasa	% 27,66
Ugalkortasun tasa	‰ 0
Ekonomia
Jarduera tasa	% 0 (2011)
Genero desoreka	% 0 (2011)
Langabezia erregistratua	% 6,99 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 20,97 (2010)
Euskararen erabilera	% 2,7 (2011)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aribe.es/

Aribe Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko udalerria da, Aezkoa bailaran dagoena, Iruñetik 51 kilometrora. Aezkoako erdigune geografikoan dago, herri guztiak lotzen dituen bidegurutze batean, Irati ibaiaren ertzean. Aribe da altitude baxuena duen Aezkoako herria. 2017an 41 biztanle zituen.

Izena

Izenak "Ari(aren) be(hean)" esan nahi du, Aria herriaren azpian baitago. Aribearrek, bestalde, "txipateroak" izen herrikoia hartzen dute.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Aribe Zangozako merindadearen iparraldean dago, NA-140 errepideak zeharkatzen duela. Iruñetik 51 kilometrora dago, toki estrategikoan, Aria, Orbaizeta, Garralda eta Hiriberrira doazen bideen erdian, Irati ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Ariarekin egiten du muga iparraldean, Hiriberrirekin ekialdean, Garaioarekin hegoaldean, eta Garraldarekin mendebaldean.

Ariben dago Aizpea edo Errotakoa leizea; bertan aurkitu zuten antzinako emakume baten hezurdura osoa, duela 8.000 urte ingurukoa.

Klima eta landaredia

Aezkoako herri gehienek bezala, mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera. Urteko batez besteko tenperatura 10,3 gradukoa da, eta prezipitazioak 1.400 mm ingurukoak. Euri-egunak 130 inguru izaten dira. Itsasoaren mailatik 700 metrora egonik, elurra maiz egiten du neguan, urtean 12 egunez batez beste.

Datu klimatikoak (Aribe, prezipizazioa: 1971-2014; tenperaturak: 1973-2014)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	21.0	24.0	27.0	31.0	35.0	38.0	37.0	35.0	28.0	22.0	21.0	38,0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	7.4	8.4	11.5	13.1	17.2	21.5	24.3	24.5	21.1	16.0	10.6	8.0	15.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.5	4.2	6.6	8.3	11.9	15.7	18.1	18.1	15.0	11.2	6.5	4.2	10.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.4	-0.1	1.7	3.5	6.6	9.8	11.8	11.7	8.8	6.3	2.4	0.3	5.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-16.0	-14.0	-15.0	-6.0	-2.0	1.0	2.0	2.0	-1.0	-4.0	-11.0	-14.0	-16.0
Pilatutako prezipitazioa (mm)	142.5	138.5	131.7	143.8	116.3	72.0	50.9	53.6	91.1	139.2	165.0	148.0	1392.6
Euri egunak (≥ 1 mm)	12.6	11.8	11.5	13.5	13.3	8.2	5.6	6.9	8.2	12.1	12.6	12.3	128.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.5	2.8	2.7	1.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.1	1.6	12.3
Iturria: meteo.navarra.es

Basoetako zuhaitz espezie nagusiak haritz kandugabeak eta pago arruntak dira. Baso gehienak udalerriaren ipar eta ipar-mendebaldean daude.

Historia

Erdi Aroan, Aezkoako herri guztiek bezala, Aribek urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Aribearrak kapareak ziren, Nafarroako errege-erreginek Erdi Aroan emaniko pribilegio eta eskubideei esker. XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.

Erdi Arokoak dira Aribeko ur sendagarriei buruzko lehen aipamenak; izan ere, inguruko herrietako hainbat gaixo bertara joaten zire, sendabide miragarrien bila. 1764an Gómez de Bedoyak idatzitako “Historia Universal de las Fuentes” liburuan, ur horien ezaugarri terapeutikoak goraipatu zituzten mediku, zirujau eta botikari ugarik. Ospea hedatuz joan zen, eta Aragoi eta Frantzian barrena ere hedatu zen Aribeko uren dohainen berria. 1864an, errate baterako, 600 pertsona baino gehiago hartu zituen bertako bainuetxeak.

Antzina, udalerriaren eremuak 680 erregu-lur zituen, laborantza lur pribatuak 164 erregu-lur ziren, eta herri-lurrak gainontzeko 516ak. Basoak, aldiz, 250 erregu-lur ziren. Herritarrak abeltzaintzatik bizi ziren batez ere. Mendialdeko herri askok bezala, Aribek asko sufritu zuen 1794ko Konbentzio Gerran, eta berriro ere 1837ko Lehen Karlistaldian.

1845ean, Aezkoako udala desegin zenean, Aribe udalerri independente bihurtu zen. Ordutik aurerra bertako ekonomia aldatuz joan zen eta, bideen ordez, errepide berriak eraiki ziren. Dena den, lanak asko luzatu eta atzeratu ziren, eta 1920ko hamarkadan artean ere bukatu gabe zegoen Aribe eta Jaurrieta arteko errepide berria. Garai hartan, Agoitzeraino heltzen zen tranbia elektrikoa, eta Agoitz, Auritz eta Garaioa arteko autobus zerbitzua zegoen. 1920ko hamarkadan errota bakarra zegoen martxan.

Demografia

Aribeko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko etorkin bakarra bizi zen herrian, biztanleriaren %1,64 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Udal hauteskundeak

Aribeko udalak hiru kide ditu, alkatea eta bi zinegotzi. 2007an ez zen udal hauteskunderik izan, ez zelako inongo talderik aurkeztu. Horren ondorioz, Nafarroako Gobernuak Teodoro Barrio izendatu zuen udalerriko presidente-kudeatzaile. 2011n, Agrupación Independiente Aribe zerrenda aurkeztu zen, eta Nicolás Ziritza hautatu zuten alkate. 2015ean, berriz, Agrupación Independiente Irati bakarrik aurkeztu zen, eta Asier Chiquirrín aukeratu zuten alkate.

Alkateak

2008-2011	Teodoro Barrio Laurenz	Izendatua
2011-2015	Nicolás Ziritza González	Indep.
2015-2019	Asier Chiquirrín Elizondo	Indep.

Udaletxea

• HELBIDEA: Andre Mariaren kalea, 18

Azpiegitura eta garraioak

Autobuses Artieda

Autobuses Artieda autobus konpainiak Aribe Iruñearekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Lintzoain - Erroibar - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Condaren lineak

Conda autobus konpainiaren Orbaizeta eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lintzoain - Eguesibar - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Kultura

Jaiak eta ospakizunak

Herriko jaiak abenduaren 8an ospatzen dira, Maria Sortzez Garbiaren omenez. Horrez gain,San Joakin baselizarako erromeria egiten da maiatzean. Pazko ondorengo lehen ostegunean beste erromeria bat egiten da, Orreagara. Thun thun dantza da Aribeko berezko dantza. Lau zatitan banaturik dago: soka dantza, zapi dantza, ingurua, eta karrika dantza. Biribilean dantzatzen da, eta neska eta mutikoek parte hartzen dute.

Ondasun nabarmenak

Aribeko zubi erromanikoa

• Aribeko zubi erromanikoa. Garaiora doan errepidearen hasieran dago. 50 metro luze eta 3,20 metro zabal da. Gaur egun, oinezkoek bakarrik erabil dezakete.
• Domentx etxeko garaia
• Maria Sortzez Garbia eliza, 1943an eraikia estilo neogotikoan.
• San Joakin ermita. Erdi Aroan eraikia, erabat suntsitu zuten 1794an, Konbentzio Gerran. Hiru urte geroago berreraiki, eta 1831n eraberritu zuten.

Aribear ospetsuak

• Pablo Mandazen, anaia Gines (1912-2011), maisua, biologoa, antropologoa eta apaiza.

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Arribe

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Ariberi buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• Aribeko Andre Mariaren kalearen ikuspegia, Google Street View zerbitzuan.

• Datuak: Q1763748
• Multimedia: Aribe