Aribe
| Aribe | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia | |||||||||
 Herriko eliza eta inguruko etxeen ikuspegia. | |||||||||
|
| |||||||||
| Administrazioa | |||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||
| Merindadea | Zangozako merindadea | ||||||||
| Eskualdea | Aezkoa | ||||||||
| Izen ofiziala |
 Aribe | ||||||||
| Alkatea | Asier Chiquirrín Elizondo | ||||||||
| Posta kodea |
31671 | ||||||||
| INE kodea |
31034 | ||||||||
| Herritarra | aribear[1] | ||||||||
| Kokapena | |||||||||
| Koordenatuak | 42° 56′ 42″ N, 1° 15′ 55″ W / 42.9451°N,1.2652°WKoordenatuak: 42° 56′ 42″ N, 1° 15′ 55″ W / 42.9451°N,1.2652°W | ||||||||
 | |||||||||
| Azalera | 3,81 km2 | ||||||||
| Garaiera | 707 metro | ||||||||
| Distantzia | 51 km Iruñera | ||||||||
| Demografia | |||||||||
| Biztanleria |
32 (2020) −1 (2019) | ||||||||
| |||||||||
| Dentsitatea | 11,55 biztanle/km² | ||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[2] |
-% 24,19 | ||||||||
| Zahartze tasa[2] | % 27,66 | ||||||||
| Ugalkortasun tasa[2] | ‰ 0 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Jarduera tasa[2] | % 0 (2011) | ||||||||
| Genero desoreka[2] | % 0 (2011) | ||||||||
| Langabezia erregistratua[2] | % 6,99 (2013) | ||||||||
| Euskara | |||||||||
| Euskaldunak[2] | % 20,97 (2010) | ||||||||
| Kaleko erabilera [3] | % (2016) | ||||||||
| Etxeko erabilera | % | ||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||
| Webgunea | http://www.aribe.es/ | ||||||||
Aribe[4] ([aɾiβe]) Nafarroa Garaiko ipar-ekialdeko udalerria da, Aezkoa bailaran dagoena, Iruñetik 51 kilometrora. Aezkoako erdigune geografikoan dago, herri guztiak lotzen dituen bidegurutze batean, Irati ibaiaren ertzean. Aribe da altitude baxuena duen Aezkoako herria. 2017an 41 biztanle zituen.[5]
Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Izenak "Ari(aren) be(hean)" esan nahi du, Aria herriaren azpian baitago. Aribearrek, bestalde, "txipateroak" izen herrikoia hartzen dute.
Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Inguru naturala eta kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aribe Zangozako merindadearen iparraldean dago, NA-140 errepideak zeharkatzen duela. Iruñetik 51 kilometrora dago, toki estrategikoan, Aria, Orbaizeta, Garralda eta Hiriberrira doazen bideen erdian, Irati ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Ariarekin egiten du muga iparraldean, Hiriberrirekin ekialdean, Garaioarekin hegoaldean, eta Garraldarekin mendebaldean.[6]
Ariben dago Aizpea edo Errotakoa leizea; bertan aurkitu zuten antzinako emakume baten hezurdura osoa, duela 8.000 urte ingurukoa.
Klima eta landaredia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aezkoako herri gehienek bezala, mendialdeko klima ozeanikoa dauka (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera. Urteko batez besteko tenperatura 10,3 gradukoa da, eta prezipitazioak 1.400 mm ingurukoak. Euri-egunak 130 inguru izaten dira. Itsasoaren mailatik 700 metrora egonik, elurra maiz egiten du neguan, urtean 12 egunez batez beste.[7]
 Datu klimatikoak (Aribe,[8] prezipizazioa: 1971-2014; tenperaturak: 1973-2014) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 24.0 | 27.0 | 31.0 | 35.0 | 38.0 | 37.0 | 35.0 | 28.0 | 22.0 | 21.0 | 38,0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 7.4 | 8.4 | 11.5 | 13.1 | 17.2 | 21.5 | 24.3 | 24.5 | 21.1 | 16.0 | 10.6 | 8.0 | 15.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.5 | 4.2 | 6.6 | 8.3 | 11.9 | 15.7 | 18.1 | 18.1 | 15.0 | 11.2 | 6.5 | 4.2 | 10.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -0.4 | -0.1 | 1.7 | 3.5 | 6.6 | 9.8 | 11.8 | 11.7 | 8.8 | 6.3 | 2.4 | 0.3 | 5.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -16.0 | -14.0 | -15.0 | -6.0 | -2.0 | 1.0 | 2.0 | 2.0 | -1.0 | -4.0 | -11.0 | -14.0 | -16.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 142.5 | 138.5 | 131.7 | 143.8 | 116.3 | 72.0 | 50.9 | 53.6 | 91.1 | 139.2 | 165.0 | 148.0 | 1392.6 |
| Euri egunak (≥ 1 mm) | 12.6 | 11.8 | 11.5 | 13.5 | 13.3 | 8.2 | 5.6 | 6.9 | 8.2 | 12.1 | 12.6 | 12.3 | 128.6 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.5 | 2.8 | 2.7 | 1.6 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.1 | 1.6 | 12.3 |
| Iturria: meteo.navarra.es[7] | |||||||||||||
Basoetako zuhaitz espezie nagusiak haritz kandugabeak eta pago arruntak dira. Baso gehienak udalerriaren ipar eta ipar-mendebaldean daude.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erdi Aroan, Aezkoako herri guztiek bezala, Aribek urteroko petxa ordaindu beharra zeukan. Aribearrak kapareak ziren, Nafarroako errege-erreginek Erdi Aroan emaniko pribilegio eta eskubideei esker. XIX. mende hasierara arte, Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.[6]
Erdi Arokoak dira Aribeko ur sendagarriei buruzko lehen aipamenak; izan ere, inguruko herrietako hainbat gaixo bertara joaten zire, sendabide miragarrien bila.[6] 1764an Gómez de Bedoyak idatzitako “Historia Universal de las Fuentes” liburuan, ur horien ezaugarri terapeutikoak goraipatu zituzten mediku, zirujau eta botikari ugarik.[9] Ospea hedatuz joan zen, eta Aragoi eta Frantzian barrena ere hedatu zen Aribeko uren dohainen berria. 1864an, errate baterako, 600 pertsona baino gehiago hartu zituen bertako bainuetxeak.[9]
Antzina, udalerriaren eremuak 680 erregu-lur zituen, laborantza lur pribatuak 164 erregu-lur ziren, eta herri-lurrak gainontzeko 516ak. Basoak, aldiz, 250 erregu-lur ziren. Herritarrak abeltzaintzatik bizi ziren batez ere. Mendialdeko herri askok bezala, Aribek asko sufritu zuen 1794ko Konbentzio Gerran, eta berriro ere 1837ko Lehen Karlistaldian.[6]
1845ean, Aezkoako udala desegin zenean, Aribe udalerri independente bihurtu zen. Ordutik aurerra bertako ekonomia aldatuz joan zen eta, bideen ordez, errepide berriak eraiki ziren. Dena den, lanak asko luzatu eta atzeratu ziren, eta 1920ko hamarkadan artean ere bukatu gabe zegoen Aribe eta Jaurrieta arteko errepide berria. Garai hartan, Agoitzeraino heltzen zen tranbia elektrikoa, eta Agoitz, Auritz eta Garaioa arteko autobus zerbitzua zegoen. 1920ko hamarkadan errota bakarra zegoen martxan.[6]
Demografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Aribeko biztanleria |
|---|
 |
| Datu-iturria: www.ine.es |
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko etorkin bakarra bizi zen herrian, biztanleriaren %1,64 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).
Politika[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Udal hauteskundeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Aribeko udalak hiru kide ditu, alkatea eta bi zinegotzi. 2007an ez zen udal hauteskunderik izan, ez zelako inongo talderik aurkeztu. Horren ondorioz, Nafarroako Gobernuak Teodoro Barrio izendatu zuen udalerriko presidente-kudeatzaile.[10] 2011n, Agrupación Independiente Aribe zerrenda aurkeztu zen, eta Nicolás Ziritza hautatu zuten alkate. 2015ean, berriz, Agrupación Independiente Irati bakarrik aurkeztu zen,[11] eta Asier Chiquirrín aukeratu zuten alkate.
Alkateak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| 2008-2011 | Teodoro Barrio Laurenz | Izendatua |
| 2011-2015 | Nicolás Ziritza González | Indep. |
| 2015-2019 | Asier Chiquirrín Elizondo | Indep. |
Udaletxea[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- HELBIDEA: Andre Mariaren kalea, 18
Azpiegitura eta garraioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Autobuses Artieda[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Autobuses Artieda autobus konpainiak Aribe Iruñearekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
- Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Lintzoain - Erroibar - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Condaren lineak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Conda autobus konpainiaren Orbaizeta eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Lineak honako ibilbidea egiten du:
- Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lintzoain - Eguesibar - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea
Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jaiak eta ospakizunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herriko jaiak abenduaren 8an ospatzen dira, Maria Sortzez Garbiaren omenez. Horrez gain,San Joakin baselizarako erromeria egiten da maiatzean. Pazko ondorengo lehen ostegunean beste erromeria bat egiten da, Orreagara. Thun thun dantza da Aribeko berezko dantza. Lau zatitan banaturik dago: soka dantza, zapi dantza, ingurua, eta karrika dantza. Biribilean dantzatzen da, eta neska eta mutikoek parte hartzen dute.[6]
Ondasun nabarmenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Aribeko zubi erromanikoa. Garaiora doan errepidearen hasieran dago. 50 metro luze eta 3,20 metro zabal da.[12] Gaur egun, oinezkoek bakarrik erabil dezakete.
- San Joakin ermita. Erdi Aroan eraikia, erabat suntsitu zuten 1794an, Konbentzio Gerran. Hiru urte geroago berreraiki, eta 1831n eraberritu zuten.[14]
- Bainuetxea: Iturrialdean dago kokatuta, Irati ibaiaren ondoan, 1960ko hamarkadatik abandonatuta eta erortzeko zorian. XVIII. mendetik ur termalen presentzia ezagutzen da, XIX. mendean garai hoberenak bizi zituen lekuak eta XX. mendeko hasieran, besteak beste, Hemingwayk disfrutatu zituen.[15]
Euskara[aldatu | aldatu iturburu kodea]
2001eko datuen arabera, Aribe da Aezkoako herrien artean hiztun ehunekorik apalena daukan hirugarrena:
- Hiriberri: %49.
- Aria: %37.
- Orbaizeta: %36.
- Abaurregaina: %34.
- Garralda: %30.
- Orbara: %29.
- Aribe: %21.
- Garaioa: %16.
- Abaurrepea: %8.
Aribear ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Pablo Mandazen, anaia Gines (1912-2011), maisua, biologoa, antropologoa eta apaiza.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Aribe EODAn.
- ↑ a b c d e f g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Navarra: Población por municipios y sexo. 2017. ine.es Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ a b c d e f Aribe. enciclopedianavarra.com Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ Aribeko estazioa, meteoeu.navarra.es
- ↑ a b Medikuntz-hidrologia Nafarroan. Medikuntza Historiaren Euskal Museoa, ehu.eus Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ Nombradas Comisiones gestoras en Narbarte, Legaria, Acedo, Lizasoain y Lorca, y presidente gestor en Aribe. Boletín Oficial de Navarra, 2007-12-17, navarra.es Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ Elecciones municipales 2015: Aribe. elecciones.mir.es Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ El Puente "Romano" de Aribe. turismoabaurrea.blogspot.com Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ La Parroquia de la Inmaculada, Aribe. turismoabaurrea.blogspot.com Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ La ermita de San Joaquin, Aribe. turismoabaurrea.blogspot.com Noiz kontsultatua: 2018-10-10.
- ↑ "La aguas medicinales de Aribe. Crónica del balneario" (Euskonews).
Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
 |
Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- (Gaztelaniaz) Ariberi buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
- Aribeko Andre Mariaren kalearen ikuspegia, Google Street View zerbitzuan.
Datuak: Q1763748
Multimedia: Aribe
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aribe
|
|
Aezkoako herriak |
|
|---|---|---|
|
Abaurregaina • Abaurrepea • Aria • Aribe • Garaioa • Garralda • Hiriberri • Orbaizeta • Orbara | ||
| |||||||
