Grezia

Grezia
Ύμνος εις την Ελευθερίαν
Goiburua: Eleftheria i thanatos (en)
Greziako bandera Greziako armarria
Geografia
Hiriburua	Atenas 37°59′3″N 23°43′41″E
Azalera	131.957 km² Ura %2,3
Punturik altuena	Olinpo (2.919 m)
Punturik sakonena	Kalipso osina (−5.269 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Albania, Bulgaria, Ipar Mazedonia eta Turkia
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika2
Greziako presidentea	Katerina Sakellaropoulou
Greziako lehen ministroa	Kyriakos Mitsotakis
Legebiltzarra	Greziako Legebiltzarra
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Australia Group (en) Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea Energiaren Nazioarteko Erakundea Eurocontrol (en) Europako Espazio Agentzia Europako Kontseilua Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea Europar Batasuna European Payments Union (en) Frankofonia Group on Earth Observations (en) International Centre for Migration Policy Development (en) International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Holocaust Remembrance Alliance (en) Interpol Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea Itsaso Beltzeko Kooperazio Ekonomikorako Erakundea Merkataritzaren Mundu Erakundea Missile Technology Control Regime (en) Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Nuclear Suppliers Group (en) Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Schengen eremua Telekomunikazioen Batasun Internazionala Treaty on Open Skies (en) UNESCO Visa Waiver Program (en)
Demografia
Biztanleria	10.482.487 (2021) −158.734 (2021)
Dentsitatea	79,44 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi greziar
Hizkuntza ofizialak	ikusi greziera Demotic Greek (en) greziera modernoa
Erabilitako hizkuntzak	ikusi greziera, greziera modernoa, Tosk Albanian (en) , Tsakonian (en) , Cappadocian Greek (en) , Greek Sign Language (en) , Romano-Greek (en) , turkiera, antzinako greziera, bulgariera, Pontic Greek (en) , mazedoniera, meglenera, arumaniera eta arvanitika
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,3 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	45.430 (2014)
Derrigorrezko eskolaratzea	5-16
Bizi-itxaropena	81,1 (2015)
Giniren koefizientea	33,1 (2019)
Giza garapen indizea	0,887 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	200.288.277.129,04 $ (2017) 7.597.464.002,178 (2016)
BPG per capita	18.885 $ (2017) 769 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	307.366.516.011 nazioarteko dolar (2017) 13.463.387.936 (2016)
BPG per capita EAPn	28.582,846 nazioarteko dolar (2017) 1.308,911 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	0 % (2016)
Erreserbak	7.803.722.132 $ (2017) 952.475.437 (2016)
Inflazioa	0,3 % (2016) −0,1 (2015)
Historia
Sorrera data: 1821eko martxoaren 25a (juliotar egutegia)
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+30
ISO 3166-1 alpha-2	GR
ISO 3166-1 alpha-3	GRC
Ordu eremua	ikusi Europa/Atenas Udako ordutegi: Ekialdeko Europako Udako Ordutegia Udako ordutegi: UTC+03:00 ordutegi estandarra: Ekialdeko Europako Ordua ordutegi estandarra: UTC+02:00
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Schuko (en)
Internet domeinua	.gr
government.gov.gr

Grezia Europa hegoaldeko estatua da, Europar Batasuneko kidea. 3.000 uharte ditu herrialdeak, Kreta guztien artean handiena.

Atenas (Αθήνα) da hiriburua.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Greziako historia»

Antzinako Grezia Mendebaldeko Zibilizazioaren jatorrizko kulturatzat hartzen da. Greziar kulturak Erromatar Inperioan itzelezko eragina izan zuen, baita Pizkundean eta beste ondorengo aroetan ere. Eragin hau hizkuntzan, politikan, hezkuntzan, filosofian, zientzian eta arteetan izan zen. Antzinako Grezia Iberiar penintsulatik Itsaso Beltzeraino grezieraz berba egiten zuten lurraldeez osatua zen.

Atenasko akropolian dagoen Partenoia

Zibilizazio minoikoa Brontze Aroko kultura aurrehelenistiko bat da, Kretako irlan k.a. 3000 eta 1200 urteen artean garatua. Izen hau, bere aurkitzaileak, Arthur Evansek, Knososeko jauregia (kultura honen adierazgarriena) Minos eta Minotauroaren kondairarekin lotu zuen.

Kultura horien gainbeheraren ondoren, K. a. 800dik aurrera, Egeo Itsasoaren inguruan, Italiako hegoaldean baita Mediterraneoko iparraldean eta Itsaso Beltzako kostaldean ere, greziar hiri-estatuak hedatu ziren. Pertsiarren inbasioei eutsita, oparotasun ekonomikoa eta kulturala garatu ziren, eta aurrekaririk ez zeukaten arkitektura, literatura, zientzia eta filosofia mailetara iritsi ziren. Nagusitasuna zela eta ika-mikan, Atenasek eta Espartak gerra ankerra borrokatu zuten, eremu osorako krisia ekarriz. Horretaz baliatuta, Mazedonia, iparraldeko erresuma, nagusitu zen, eta Alexandro Handia buru zutela, Ekialde Ertaina konkistatu zuten, greziar kultura eta aro helenistikoa zabalduz. Erromatarren garaipen militiarrak garai horri amaiera ekarri zuen K. a. 146an.

Antzinako Erromaren gainean eragin itzela izan arren, Grezia Erromatar Inperioko probintzia bilakatu zen Grezia. Inperioa bitan banandu zenean, ekialdeko zatian greziarra zen kultura nagusia. Bizantziar Inperioan greziera izan zen hizkuntza nagusia. Erasoak eraso, XV. mendera arte, inperio horrek zutik iraun zuen hamaika mendez. Otomandarren eskutan erortzean (1453), Konstantinoplako jakintsu asko mendebaldera migratu ziren, Pizkundearen eragile bat izanik. Nolanahi ere, greziar ortodoxoen kohesiorako, eta ondorengo nortasun greziarra osatzeko, oso lagungarria izan zen erlijioan banantzeko sistema otomandarra.

Navarinoko Gudua (1927ko urria), otomandarren egiazko agitearen amaiera izan zen.

Otomandar Inperiotik Greziak independentzia gerraren bidez lortu zuen 1821 eta 1829 bitartean. Hortik aurrera, Grezia eta Turkiaren arteko hartu-emanak gatazkatsuak izango dira oso, lurraldearen gaineko aldarrikapenak direla medio. Ioannis Kapodistrias aukeratu zuten errepublika berriko lehen buruzagitzat 1827an. Edonola ere, hil ostean, Mendebaldeko Botereek Wittelbach leinuko monarka bat ezarri zuen.

Balkanetako Gerretan, Greziak bere mendeko lurraldea eta populazioa areagotu zituen. Hurrengo urteetan, Konstantino I.aren eta Eleftherios Venizelos lehen ministroaren arteko tirabirek herrialdea elkarrenganako oso bortitzak ziren bi alderditan banandu zuten. Lehen Mundu Gerraren ostean, Grezia Mustafa Kemal buru zuen Turkiaren kontra borrokatu zen. Ondorioz, Lausanneko Itunean ezarri zen bezala, elkarren arteko populazio-mugimendu handiak burutu ziren. Greziak Anatoliatik etorritako 1.5 milioi laguni harrera eman behar izan zien.

Hurrengo urteetan, ezegonkortasuna eta estatu-kolpeak nagusitu ziren. Italia faxistak 1940ko urriaren 28an amore emateko eskatu zion Greziari. Ioannis Metaxas diktadoreak ezaguneko "OXI" (EZ) erantzun zion ultimatumari, eta Italiak eraso zuen. Albanian Italiako armada geldiarazi arren, alemaniar indarren aurrean erori zen Grezia. Nolanahi ere, greziar erresistentziak arazo franko eman zizkien okupatzaileei.

Askatu ondoren, erregezaleen eta komunisten arteko gerra zibila piztu zen. Horrek hurrengo 30 urtetarako ika-mikak eta krisialdi ekonomikoa zabaldu zituen herrialde osoan. 1967ko apirilaren 21ean militarrek, AEBetako babespean, estatu-kolpea eman zuten. 1973ko azaroan kontra estatu-kolpe batek Dimitrios Ioannides diktatore ezarri zuen. Hala ere, 1974ko uztailaren 20an, Turkiak Zipre inbaditzean, diktadura bertan behera erori zen.

Konstituzio demokratikoa indarrean jarri zen 1975ean, eta, erreferendumen bidez, monarkia deuseztatu zen urte horretan ere. Erbestetik itzulita, Konstatinos Karamalisek Demokrazia Berria alderdia eta Andreas Papandreuk PASOK alderdi sozialista osatu zuten, hurrengo hamarkadetan herrialdeko politikagintzan alderdi garrantzitsuenak. 1981eko urtarrilaren 1ean Europar Batasunean sartu zen eta 2001ekoan euro dirua hartu zuen.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Greziaren banaketa administratiboa»

Grezia 13 periferiatan banatua dago (hauetako 9 kontinentean et beste 4 uharte taldeek osatuak). Autonomia gune bat ere bada, Atos Mendia (Agio Oros, "Mendi Santua"), Erdialdeko Mazedonia periferiaren mugan.

Periferia hauek guztira 51 prefekturatan (nomoi) azpibanatuak daude.

Mapa	Zkia	Greziako periferiak	Hiriburua	Eremua	Biztanleria
	1	Atika	Atenas	3.808 km²	3.761.810
	2	Grezia Erdialde	Lamia	15.549 km²	605.329
	3	Erdialdeko Mazedonia	Tesalonika	18.811 km²	1.871.952
	4	Kreta	Iraklio	8.259 km²	601.131
	5	Ekialdeko Mazedonia eta Trazia	Kavala	14.157 km²	611.067
	6	Epiro	Ioanina	9.203 km²	353.820
	7	Joniar Uharteak	Korfu	2.307 km²	212.984
	8	Ipar Egeo	Mitilene	3.836 km²	206.121
	9	Peloponeso	Kalamata	15.490 km²	638.942
	10	Hego Egeo	Ermupoli	5.286 km²	302.686
	11	Tesalia	Larisa	14.037 km²	753.888
	12	Mendebaldeko Grezia	Patras	11.350 km²	740.506
	13	Mendebaldeko Mazedonia	Kozani	9.451 km²	301.522
	-	Atos Mendia (autonomia)	Karies	390 km²	2.262

Kultura

• Grezierazko literatura.

Arkitektura greziarra

Sakontzeko, irakurri: «Arkitektura greziarra»

Arkitektura greziarra Antzinako Greziaren zibilizazioak garatu zuen arkitektura da. K. a. 776tik I. mendera arte garatu zen. Greziar zibilizazioa mende luzeetan garatutako eragin ugariz loratzen da. Greziar zikloan, bi garai nagusi bereizten dira, aurrehelenikoa eta greziarra

Kanpo loturak

• Webgune turistiko ofiziala
• Balkandom lurraldeari buruzko webgunea