Hegazti

Hegazti
Aptiar-Gaur PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Malurus cyaneus Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Animalia
Azpierreinua	Bilateria
Filuma	Chordata
Subfilum	Vertebrata
Goiklasea	Tetrapoda
Klasea	Aves Linnaeus, 1758
Azpiklaseak
†Archaeornithes †Enantiornithes †Hesperornithes †Ichthyornithes Neornithes
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	arrautza, luma eta haragi

Hegaztiak edo txoriak (izen zientifikoa: Aves) animalia ornodun endotermiko talde bat dira. Lumak dituzte, hortzik gabeko baraila mokodunak, arrautza gogorrak erruten dituzte, tasa metaboliko altua dute, lau-ganbaradun bihotza eta hezurdura sendo baina arina. Mundu osoan zehar bizi dira. Txikienak 5 zentimetroko Mellisuga helenae kolibria da eta handiena 2,75 metro neurtzen duen ostruka. Tetrapodorik arrakastatsuenak dira, 10.000 espezie bizidun baino gehiagorekin. Espezie horien erdiak Passeriformes ordenakoak dira, txori kantariak. Hegazti guztiek hegalak dituzte, baina espezieen arabera garatuago edo atrofiatuago egon daitezke; hegalik gabeko bi hegazti ezagun bakarrak desagertutako moa eta elefante txoria ziren. Hegalak aurreko gorputz-adarretik eboluzionatu dute, hegaztiei hegan egiteko aukera emanez; ondoren, eboluzio gehiagoren ondorioz hegazti batzuek gaitasun hori galdu zuten, adibidez pinguinoek edo Palaeognathae azpiklaseko hegaztiak. Hegaztien digestio-aparatua eta arnas aparatua aireko bizitzarako moldatuta daude. Hegazti batzuk ingurune urtarrean bizi dira, eta igeri egiteko gaitasuna dute.

Hegazti batzuk, bereziki korbidoak eta loroak, animalia adimentsuak dira; hegazti espezie askok tresnak sortu eta erabiltzen dituzte, eta hegazti sozial batzuek ezagutza belaunaldietan zehar pasatzen dute, kultura motatzat hartzen dena. Espezie askok urteroko migrazioak egiten dituzte, distantzia handiak zeharkatuz. Hegaztiak animalia sozialak dira, dei, kolore eta abestiekin komunikatzen dira, eta gertakari sozialetan hartzen dute parte, adibidez hazkuntza kooperatiboa, ehiza, andanak sortu edo harrapariak zirikatu. Hegazti espezie gehienak sozialki monogamoak dira (ez nahastu monogamia genetikoarekin), normalki kumaldi baterako, batzuetan urte batzuetarako eta oso gutxitan bizitza osorako. Espezie gutxi batzuk poliginikoak dira (ar bat hainbat emerekin) eta oso gutxi poliandrikoak (eme bat ar batzuekin). Hegaztiek kumaldiak egiten dituzte arrautzak jarrita, ugalketa sexual bidez ongarritzen direnak. Hegazti askok habiak sortzen dituzte arrautzak erruteko, eta bi gurasoetako batek edo biek mantentzen dituzte. Hegazti gehienek gurasoen arreta izaten dute arrautzatik atera eta gero. Hegazti batzuek, oiloak kasu, arrautzak jartzen dituzte ongarritu gabe ere, baina arrautza horiek ez dute txitarik sortzen.

Hegazti espezie asko ekonomikoki garrantzitsuak dira gizakientzat. Etxe abereak edo ez, arrautza, haragi eta luma iturri dira. Txori abeslariak eta loroak, baina ez bakarrik, konpainia-animalia izan daitezke. Guanoa (txorien kaka) ongarri gisa erabiltzeko biltzen da. Hegaztiek paper garrantzitsua izan dute giza kulturan. Gizakien jarduerak 120-130 espezie inguru desagerrarazi ditu XVII. mendetik hona, eta beste ehunka batzuk aurretik. Giza-jarduerak 1.200 hegazti espezie inguru arriskuan jarri ditu, nahiz eta badauden proiektuak horietako batzuk babesteko. Hegaztiak ikustea turismo mota bat da. Hegaztiak aztertzen dituen zientziari ornitologia deritzo.

Txoriak.eus datu basea Euskal Herriko hegaztiei buruzko gunea da. Txoritokiak, albisteak, hemeroteka,bideoak, audioak, eta bereziki izenak erakusten ditu (latinez, frantsesez, espainieraz eta euskarazkoak ere hainbat eta hainbat herritako izen lokalekin). Txorien izenak bildu eta sailkatzen dituen disziplinari ornitonimia deritzo.

Eboluzioa eta sailkapena

Dinosauroak eta hegaztien jatorria

Kontrako ingeniaritza genetikoak eta erregistro fosilak erakutsi dute hegaztiak dinosauro lumadun modernoak direla, eta teropodoen taldeko lumadun dinosauroetatik eboluzionatu zutela. Dinosauro hauek Saurischiaren barruan sailkatu ohi dira. Gaur egungo hegaztien ahaiderik gertukoena krokodiloak dira. Jurasikoko arroketan hegaztien antzeko dinosauroak aurkitu dira, orain dela 170 milioi urtekoak, baina ez dira Avesen barruan sailkatzen, baizik eta Avialae talde zabalean. Hasierako hegazti hauetako batzuk, adibidez Archaeopteryx, ez ziren guztiz gai hegan egiteko, eta oraindik arbasoen ezaugarri batzuk zituzten, hala nola hortzeria mokoen ordez eta isatsa luzeak euren hezurrekin. DNAn oinarritutako ebidentziarekin aurkitu da hegaztiak asko dibertsifikatu zirela Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ostean, orain dela 66 milioi urte; iraungien masibo horretan hil ziren pterosauroak eta hegaztiak ez diren dinosauro leinu guztiak. Hegaztiek, bereziki hegoaldeko kontinenteetan bizi zirenak, iraungipenari aurre egin eta migrazioaren bidez asko dibertsifikatu ziren. Kladistikaren arabera, bizi diren dinosauro bakarrak dira.

Hegazti-ordenen sailkapena

Aves

Palaeognathae Struthioniformes Notopalaeognathae Rheiformes Novaeratitae Casuariiformes Apterygiformes †Aepyornithiformes Tinamiformes †Dinornithiformes Neognathae Galloanserae Galliformes Anseriformes Neoaves Strisores Caprimulgiformes (nightjars) Steatornithiformes Nyctibiiformes Podargiformes Apodiformes Columbaves Otidimorphae Musophagiformes Otidiformes Cuculiformes Columbimorphae Columbiformes Mesitornithiformes Pteroclidiformes Gruiformes Aequorlitornithes Mirandornithes Phoenicopteriformes Podicipediformes Charadriiformes Ardeae Eurypygimorphae Phaethontiformes Eurypygiformes Aequornithes Gaviiformes (loons) Austrodyptornithes Procellariiformes Sphenisciformes Ciconiiformes Suliformes cormorants, etc.) Pelecaniformes Inopinaves Opisthocomiformes Telluraves Accipitrimorphae Cathartiformes Accipitriformes Afroaves Strigiformes Coraciimorphae Coliiformes Cavitaves Leptosomiformes Eucavitaves Trogoniformes Picocoraciae Bucerotiformes ( Coraciiformes Piciformes Australaves Cariamiformes Eufalconimorphae Falconiformes Psittacopasserae Psittaciformes Passeriformes

Banaketa

Hegaztiak Lur planetako habitat lurtar gehienetan aurki daitezke, zazpi kontinentetan daude barreiatuta eta haien populaziorik hegotarrenak 440 kilometro Antartika barrura ere iristen dira. Hegazti aniztasun handiena duten lurraldeak gune tropikalak dira. Antzina aniztasun hori tropikoen espeziazio maila egozten zitzaion, baina azken ikerketek egiaztatu dute espeziazio maila altuagoa pairatzen dutela latitude altuetan kokatzen diren izaki bizidunek, tropikoetan baino lehia handiagoa dagoelako bizirauteko. Hegazti espezie askok urtero ozeanoak zeharkatu eta migrazio urrunak egiten dituzte. Hegazti espezie batzuk ozeanoetara egokitu dira eta lehorrera soilik ugaltzeko etortzen dira, gainera, zenbait pinguino hirurehun metroko sakoneraraino igeri egiten erregistratu dira.

Badira gizakiak aldatutako habitatetara egokitu diren hegaztiak ere, batzuk gizakia bizi den ingurunetan ohikotasunez elikatzera ere iritsi dira. Batzuetan hegazti espeziak gizakiak berak hurbildu ditu beregana, horren adibide dugu faisaia, zeina joko-hegazti gisa erabili izan den munduan zehar. Beste hegazti batzuk beraien kontura hurreratu zaizkio gizakiari, Myiopsitta monachus espeziea Ipar Amerikako zenbait hiritan bizi da, kaioletatik ihes egitea lortu baitzuen. Abeltzainen koartza (Bubulcus ibis), Milvago chimachima eta Eolophus roseicapilla besteak beste, nekazaritza eta abeltzaintzak erakarrita hurreratu ziren gizakiarengana.

Anatomia eta fisiologia

Hegazti baten kanpoko anatomia: 1 Mokoa, 2 Burua, 3 Irisa, 4 Begi-ninia, 5 Kapa, 6 Estalki txikiak, 7 Sorbaldakoak, 8 Estalki ertainak, 9 Tertziarioak, 10 Atzealdea, 11 Primarioak, 12 Irekidura, 13 Izterra, 14 Artikulazio tibio-tartsala, 15 Tartsoa, 16 Oina, 17 Tibia, 18 Sabela, 19 Saihetsak, 20 Bularra, 21 Zintzurra, 22 Karunkula

Gizakiekin harremana

Garrantzi ekonomikoa

Oiloen abeletxe intentsiboa.

Haragitarako eta arrautzetarako hazitako etxekotutako hegaztiak, hau da, etxeko hegaztiak, gizakien elikaduran animalia-jatorriko proteina-iturri nagusiak dira; 2003an, 76 milioi tona hegazti-haragi eta 61 milioi tona arrautza ekoiztu ziren mundu osoan. Oiloak dira gehien kontsumitzen direnak etxeko hegaztien artean, baina indioilarrak, ahateak eta antzeak ere nahiko arruntak dira. Hegazti-espezie asko ehizatzen dira bere haragiarengatik. Hegaztien ehiza, batez ere, jolas-jarduera da, baina gutxi garatutako eremuetan ehizak dietaren zati bat izaten jarraitzen du. Hego Amerikako eta Ipar Amerikako hegazti-espezie garrantzitsuenak anatidoak dira, baina asko ehizatzen dira faisaiak, indioilar basatiak, galeperrak, usoak, eperrak, oilar basatiak, grekoloak, istingorrak eta txitxiak ere. Australian eta Zeelanda Berrian ere asko ehizatzen dira Puffinus-ak(muttonbirding). Ehizakiren bat, usakumeena esaterako, jasangarria izan daitekeen arren, dozenaka espezie desagertu edo desagertzeko arriskuan jarri dira.

Komertzialki baliotsuak diren hegaztien beste produktu batzuk dira lumak (bereziki, antzara eta ahate-lumak), arropak isolatzeko eta oheak biguntzeko erabiltzen direnak, eta guanoa (hegaztien gorozkiak), fosforo eta nitrogeno-iturri oparoa delako. Ozeano Bareko Gerra, batzuetan Guanoaren Gerra deitzen dena, substantzia horren metaketa handiengatik hasi zen neurri batean.

Hegaztiak maskotatzat hartu dituzte gizakiek helburu praktikoetarako. Hegazti koloretsuak, hala nola loroak eta arabazozoak, gatibu hazten dira eta lagun egiteko animalia gisa mantentzen dira. Praktika horrek arriskuan dauden espezieen legez kanpoko trafikora eraman ditu. Belatzak eta ubarroiak antzinatik erabili izan dira ehizarako (falkoneria) eta arrantzarako, hurrenez hurren. Uso mezularia, K.o. 1. urtetik gutxienez erabilia, Bigarren Mundu Gerran ere garrantzitsua izan zen. Gaur egun, jarduera horiek ohikoagoak dira zaletasun, entretenimendu, turismo edo uso-lasterketetan.

Hegazti edo txori-behatzaile izeneko zale sutsuak milioika dira mundu osoan. Pertsona askok hegaztien janlekuak dituzte beren etxeetatik hurbil, hainbat espezie erakartzeko. Hegaztien elikadura negozio aberatsa bihurtu da. Adibidez, Britainia Handiko etxekoandreen % 75ek, neguan, elikagaia ematen dietela hegaztiei kalkulatzen da.

Erlijioan eta mitologian

Hegaztiek paper nabarmenak eta askotarikoak dituzte erlijioan eta mitologian. Erlijioan, hegaztiak mezulari, apaiz eta jainko baten buru izan daitezke, hala nola Makemake Gurtza, non Pazko uharteko Tangata manu buru edo laguntzaile gisa balio izan baitzuen. Hugin eta Muninen kasuan bezala, Odin jainko germaniarraren belarrietan albisteak sartu zizkieten bi erroi komunak. Antzinako Italiako zenbait zibilizaziotan, batez ere erlijio etruskoan eta erromatarrean, apaizak hegaztien hitzen interpretazioan nahasita zeuden; "auspex"ak, berriz, gertaerak iragartzeko jarduerak behatu zituzten.

Sinbolo erlijioso gisa ere erabil daitezke, Jonas-ek (hebrearra: יוֹנָה‎, uso) usoei tradizioz lotutako beldurra, pasibotasuna, lutoa eta edertasuna irudikatu zituenean bezala. Indiako hegoaldeko jendeak Ama Lurra deitzen die hegaztiei, indioilar arruntaren kasuan bezala. Antzinean, usoak Inanna jainkosa mesopotamikoaren (geroago Ishtar bezala ezaguna), Asera eta Afrodita jainkosa grekoaren sinbolo gisa erabili ziren. Antzinako Grezian, Ateneak, Atenas hiriko jakituria eta jainko patroiaren jainkosak, hontz txiki bat zuen sinbolo gisa. Inka eta Tiwanaku inperioetako irudi erlijioso kontserbatuetan, lurreko eta lurpeko erresuma espiritualen arteko mugak hausteko prozesuan irudikatzen dira hegaztiak. Erdialdeko Andeetako herri indigenek mundu metafisikorantz eta mundutik pasatzen diren hegaztien kondairak dituzte.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Hegaztiak

• Ornitologia.eus EBOren webgunea. (Euskal Batzorde Ornitologikoa) izaera zientifiko eta teknikoa duen erakundea.
• Txoriak.eus datu-basea. Asier Sarasua Aranberrik gidatzen duen webgunea; hegaztien argazkiak, deskribapenak, eta hegaztien izenenen aldaerak, hainbat euskalki eta azpieuskalkitan.

Wikispezieetan bada informazioa gehiago, gai hau dela eta: Aves

• Datuak: Q5113
• Multimedia: Aves
• Espezieak: Aves