Agatha Christie

Wikipedia, Entziklopedia askea
Jump to navigation Jump to search
Agatha Christie
Agatha Christie 3.jpg
Bizitza
Izen osoa Agatha Mary Clarissa Miller
Jaiotza uztail, 1890eko irailaren 15a
Herrialdea  Erresuma Batua
Britaina Handia eta Irlandako Erresuma Batua
Heriotza Wallingford, 1976ko urtarrilaren 12a (85 urte)
Hobiratze lekua Cholsey
Heriotza modua : severe acute respiratory syndromea
Familia
Ezkontidea(k) Max Mallowan  (1930eko irailak 11 -
Seme-alabak
Hezkuntza
Heziketa Etxeko eskolatze
Hizkuntzak ingelesa
Jarduerak
Jarduerak antzerkigilea, erizaina, idazlea, eleberrigilea, gidoilaria, Prosa, dramagilea, prosalaria eta dramaturgia
Lan nabarmenak Hercule Poirot
Roger Ackroyden Hilketa
The Sittaford Mystery
Peril at End House
Lord Edgware Dies
Orient-Expresseko Hilketa
The A.B.C. Murders
Cards on the Table
Heriotza Nilo ibaian
Sad Cypress
Five Little Pigs
Towards Zero
A Murder Is Announced
A Daughter's a Daughter
Endless Night
Curtain
Hilketa lokartua
Eta ez zen alerik ere geratu
Jasotako sariak
Kidetza Royal Society of Literature
Mugimendua Knox's Commandmentsa
Izengoitia(k) Mary Westmacott eta Agatha Christie
Genero artistikoa Nobela poliziakoa
detektibe-fizkioa
adventure novela
autobiografia
IMDb nm0002005
http://www.agathachristie.com/
Agatha Christie's signature.png

Agatha Christie, jaiotzaz Agatha Mary Clarissa Miller Christie Mallowan, (1890eko irailaren 15a – 1976ko urtarrilaren 12a) idazle britainiarra zen, 66 misterio- eta hilketa-eleberri idatzi zituelako ezaguna. Horregatik Hilketen Erregina deitzen zioten. Hercule Poirot eta Miss Marple pertsonaiak sortu zituen, biak detektibeak, bata profesionala eta bestea zalea, hainbat eleberritan agertzen direnak.

Eleberriez gain, ipuin labur eta antzezlanak ere idatzi zituen. Mary Westmacott goitizenarekin amodiozko eleberriak argitaratu zituen.

Guinness Errekorren Liburuak liburu gehien saldu duen garai guztietako idazletzat dauka, eta William Shakespearekin batera, literaturaren arlo guztietan gehien saldu duen idazletzat. Bibliak bakarrik gainditu du bere liburuen salmenta eta gaur egun munduan gehien itzultzen den egilea da. Bere eleberriak 56 hizkuntza ingurutara itzuli dira.

"The mousetrap" (hots, "sagu-tranpa", gaztelaniaz "La ratonera" izenburua duena) antzezlanak denbora gehien irautearen errekorra du munduan. 1952ko azaroaren 25ean estreinatu zen Londresen, eta 2009an oraindik taularatzen jarraitzen dute, 23.000 ekitaldiren ondoren. Antzezlan hau euskaraz ere egin da.

Bere liburu eta ipuin gehienak zinera eraman izan dira; horietako batzuk, behin baino gehiagotan (Murder on the Orient Express, Death on the Nile eta 4.50 From Paddington). Bestalde, telebista, irrati, bideojoko eta komikietara ere egokitu izan dira.

Autobiografia bat ere idatzi zuen.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haurtzaroa eta lehen ezkontza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Agatha Mary Clarissa Miller 1890eko irailaren 15ean jaio zen Torquayen (Devon, Ingalaterra). Bere aita Frederick Alvah Miller Estatu Batuetako burtsaren artekaria zen, eta ama, Clarissa Margaret Boehmer, Armada britainiarreko kapitain baten alaba. Azken hau, bere izeba batekin, amaren ahizparekin, bizitzera bidali zuten zeina amerikar aberats baten bigarren emaztea zen. Margaretek bertan ezagutu zuen Agatharen aita, bere aitaordearen semea baitzen, eta ezkondu egin ziren. Aitak estatubatuar naziotasuna izan arren, Agathak ez zuen inoiz herritartasun bikoitzik eskatu.

Hiru senideetan gazteena izan zen; Margaret Frary Miller (1879 – 1950), Madge deitua, bera baino hamaika urte zaharragoa eta Louis Montant Miller (1880 – 1929), Monty deiturikoa, hamar urte zaharragoa. Bere aita Agathak hamaika urte zituenean hil zen, eta ikasketak etxean egin zituen amarekin. Ama izan zen gainera txikitatik idaztera bultzatu zuena. Hamasei urte egin zituenean, Parisko eskola batera joan zen eta bertan abesten, dantzan eta pianoa jotzen ikasi zuen.

Bere lehen ezkontza, batere zoriontsua izan ez zena, 1914ko eguberri egunaren bezperan izan zen Archibald Christie koronelarekin, Royal Flying Corpseko abiadorea. Bikoteak alaba bat izan zuen, Rosalind Hicks, eta 1928an dibortziatu egin ziren, bi urte lehenago bere senarra abentura bat izaten ari zela jakin baitzuen Agathak. Ezkonduta zegoela argitaratu zen bere lehen eleberria, 1920an: The Mysterious Affair at Styles.

Lehen Mundu Gerran ospitale batean egin zuen lan eta ondoren, farmazia batean. Lanpostu horiek bere lanean eragina izan zuten, bere eleberrietako hilketa asko pozoinen bidez gauzatzen baitira.

Desagerpena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1926. urtearen bukaeran Archie Christiek Agathari esan zion beste emakume bat maite zuela, Nancy Neele, eta dibortzioa nahi zuela. Horren ondorioz, urte horretako abenduaren 3an Agatha hamar egunez desagertu zen, Sunningdalen (Berkshire) zegoen bitartean. Gertakariak zalaparta handia sortu zuen garaiko prentsan.

Bere autoa Newland's Cornereko (Surrey) harrobi batean aurkitu zuten abandonatuta. Azkenean, Agatha Christie Harrogateko hotel batean aurkitu zuten, Swan Hydropathicen (gaur egungo Old Swan Hotel), bere senarrak engainatu zuen emakumearen izenpean. Agathak ez zuen bere desagerpenari buruzko azalpenik eman nahi izan. Medikuek amnesia zuela esan zuten arren, jendearen artean zurrumurru desberdinak zebiltzan. Batzuek pentsatzen zuten urte hasieran bere ama hil izanaren eta senarrak izandako desleialtasunak eragindako nerbio krisialdiaren ondorioa zela; beste batzuek, ordea, publizitatea lortzeko trikimailu bat zela esaten zuten. Bere senarrarengan mendekua hartu nahi zuela ere esaten zen, poliziak bera hil zuela pentsatzeko muntatu zuela desagerpenaren kontu guztia.

Bigarren ezkontza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Agatha Christieren hilarria Cholseyen

1930ean Max Mallowan arkeologoarekin ezkondu zen, bera baino hamalau urte gazteagoa zena. Ekialde Hurbilera egin zituen bidaietara lagundu zion, eta lurralde horiek, gero, bere eleberri batzuen eszenatokia izan ziren. Hasieran zoriontsuak izan ziren, baina urteak pasa ahala garraztu egin zen harremana Mallowanen etengabeko abenturak zirela eta. 1977an, Agatharen heriotzaren hurrengo urtean, Barbara Parkerekin ezkondu zen Mallowan.

1961ean Exeter-eko Unibertsitateak honoris causa titulua eman zion, eta 1971n Britaniar Inperioko Dama izendatu zuten. Hau, garai hartan oso gutxitan ematen zuten noblezia titulua da.

1971tik aurrera osasun-problemak izaten hasi bazen ere, idazten jarraitu zuen. 1975ean, gero eta ahulago somatzen zuenez bere burua, Agathak bere antzezlan arrakastatsuenaren (The Mousetrap) eskubideak eman zizkion bere bilobari. Azkenean, 1976ko urtarrilaren 12an hil zen, 85 urte zituela, arrazoi naturalengatik, bere Winterbrookeko etxean. Cholseyn izan zen lurperatua.

Idazkera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Agatha Christieren liburu gehienak "whodunit" estiloan garatuta daude, hau da, irakurleak hiltzailea zein den asmatu behar du eta horretarako idazleak aztarna desberdinak emango dizkio istorioan zehar. Ingalaterrako klase sozial ertain eta altuaren ingurugiroan kokatuta daude.

Detektibeak hilketa batekin topo egingo du, eta hortik aurrera susmagarri guztiak banan-bana itaundu, hilketa gertatu den eszenatokia aztertu eta aztarna guztiak zerrendatuko ditu, irakurleari bere kabuz guztia analizatu eta misterioa argitzeko aukera justu bat emanez. Bat-batean, istorioaren erdialde edo bukaera aldera susmagarrietako bat hil egingo da, seguruenik hiltzailearen identitatea jakin duelako eta honek isilarazi egin nahi izan duelako. Azkenik, detektibeak susmagarri guztiak bildu eta pixkanaka guztia azaltzen joango da, bidean hilketarekin lotuta ez dauden baina misterioa argitzen lagunduko duten susmagarrien sekretuak kontatuz.

Hilketak oso burutsuak izango dira kasu batzuetan, iruzur eta amarruz josiak. Agatha Christieren eleberriek, gainera, atmosfera estu eta suspense psikologiko handia izatearen ospea dute.

Birritan gertatu da hiltzailea istorioaren narratzailea bera izatea, eta lau aldiz utzi dio justiziaren eskuetatik ihes egiten (horietatik hirutan, gainera, delitua inplizituki onetsi egiten zuen).

Bere obrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Obra euskaratuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inspirazio-iturri suertatu zitzaizkion toki erreal batzuk[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abney Hall[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abney Hall 1847an eraikitako viktoriar estiloko mantsio bat da, Manchester hiriaren aldirietan kokatua. Gaur egun erakunde publiko baten bulegoak hartzen baditu ere, etxe honek izandako azken jabe pribatua, James Watts, Agatha Christieren koinatua izan zen. Horrela, ba, Agatha Christiek maiz egin izan zituen bisitak bere ahizpa eta koinatuarena zen etxe honetara, eta bertan zegoela bere bi obra idatzi zituen: After the Funeral eleberria eta The Adventure of the Christmas Pudding istorio laburra. Halaber, Agatha Christie mantsio honetan inspiratu zen "Chimneys" izeneko landa-etxea irudikatzeko. Landa-etxe hori The Secret of Chimneys eta The Seven Dials Mistery eleberrietan agerrarazten du.

Burgh Island[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Burgh Island.

Burgh Island itsasgorako uharte bat da (alegia, itsasgora denean urpean geratzen den hondartza baten bidez lotua dago lur nagusira eta, beraz, soilik itsasgora denean bihurtzen da uharte), Ingalaterrako Devon konderriaren hegoaldeko kostan dagoena, Bigbury on Sea herritik hurbil, lur nagusitik 250 metrora. Gaur egun, uhartean zenbait eraikin daude; horietatik handiena, Art Déco estiloko Burgh Island Hotel deritzona.

Uharte honetan inspiratu zen Agatha Christie Eta ez zen alerik ere geratu nobela (ingelesez, And Then There Were None) eta Evil Under The Sun nobela idazteko.

Obra guztiak, kronologikoki zerrendatuta[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorrizko hizkuntzan argitaratu zen urtea eta jatorrizko izenburua (ingelesez)

Eleberriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipuin laburrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mary Westmacott izenpean idatziriko eleberriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzezlanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ez-fikzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irratirako obrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Telebistarako obrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Agatha Christie Aldatu lotura Wikidatan


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Agatha_Christie&oldid=6103239"(e)tik eskuratuta