Filosofia garaikide

Wikipedia, Entziklopedia askea
(«Filosofia garaikidea» orritik birbideratua)

Filosofia garaikidea XX. mende hasieran sortu zen filosofiaren garaia da, gaur eguneraino irauten duena. Oraindik birizik dauden filosofoen filosofia ere horrela dei egiten da. Arreta ipintzen du logika, etika, hizkuntzaren filosofia, filosofia politikoa eta estetikan, eta baita arlo hauen inguruan izandako eztabaida historikoetan ere.[1]

Filosofia modernoarekin nahasten da askotan, baina filosofia modernoak Pizkunde hasieratik XX. mendera arte doan garaiari egiten dio erreferentzia. Filosofia garaikidea beraz, modernoaren ondorengoa da; hau da, XIX. mendearen amaieratik edo XX. mende hasieratik abiatzen dena.

Tradizio filosofiko garrantzitsuenak mundu anglosaxoieko filosofia analitikoa eta Europa kontinentaleko filosofia kontinentala izan ziren[2]. XX. mendean korronte filosofiko berrien jaiotza ere eman zen, hala nola, positibismo logikoa, fenomenologia, existentzialismoa, postestrukturalismoa edota materialismo filosofikoa.

Garai honetan, filosofo gehienek unibertsitateetatik lan egin zuten, bereziki mendearen bigarren erdialdetik aurrera. Gehien eztabaidatutako gaietako bat hizkuntza eta filosofiaren arteko harremana izan zen, honen ordezkariak Martin Heidegger eta Ludwig Wittgenstein izan zirelarik[3].

XIX. mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofia modernoa aro modernoan garatu eta modernitatearekin lotutako filosofia zen. Ez da doktrina zehatz bat edo eskola bat (beraz, ez da nahastu behar Modernismoa bezalako mugimendu espezifikoekin), nahiz eta garai horretako autore askok suposizio komun batzuk partekatzen dituzten, eta horrek lagundu egiten du aurreko eta ondorengo filosofiatik bereizten[4].

Rene Descartes, filosofia modernoaren aita eta arrazionalismoarena.

XVII. mendeak filosofia modernoaren hasiera markatzen du, eta XX. mendearen hasierak, berriz, bere amaiera. Pizkundearen zein zati sartu beharko litzatekeen filosofia modernoaren zati gisa, gai eztabaidagarria da: Errenazimendu Goiztiarra, askotan, ez da hain modernoa eta Erdi Arokoa, beranduagoko Errenazimendu Garaiaren aldean. Galdera horiek erabakitzeko, «Filosofia modernoa» kontzeptuaren erabileraren irismena zehazten da. Beste erabilera horietako bat filosofia modernoa «arrazoimenaren arotik» datatzea da, non filosofia sistematikoa ohikoa bihurtu zen, eta horrek Erasmo Rotterdamgoa eta Nikolas Makiavelo «filosofo moderno» gisa baztertzen ditu. Batzuentzat, filosofia modernoa 1800ean amaitu zen hegelianismoaren eta idealismoaren sorrerarekin. Orduan, Erasmo Rotterdamgoa, Francis Bacon, Nikolas Makiavelo eta Galileo Galilei izango lirateke enpirismoaren eta humanismoaren gorakadaren ordezkari.

XVII. eta XVIII. mendeetan, adimenaren filosofian, epistemologian eta metafisikan garrantzitsuak ziren irudiak gutxi gorabehera bi talde nagusitan bana zitezkeen. Arrazionalismoa, Frantzian eta Alemanian nagusi zena, ezagutza orok gogamenean sortzetiko ideietatik hasi behar duela argudiatzen zuena. Arrazionalista garrantzitsuak izan ziren René Descartes, Baruch Spinoza, Gottfried Leibniz, eta Nicolas Malebranche. Enpirismoak, bestalde, ezagutza beti zentzumenen bidez jasotzen dugun zentzumen-esperientziatik hasten dela defendatu zuen. Pentsamendu ildo honetako pertsona garrantzitsuak David Hume, John Locke eta George Berkeley izan ziren. Etika eta filosofia politikoa, oro har, ez dira kategoria horietan sartzen, nahiz eta filosofo horiek guztiek etika landu zuten beren estilo bereizgarrietan. Filosofia politikoan beste figura garrantzitsu batzuk Thomas Hobbes eta Jean-Jacques Rousseau dira.

XVIII. mendearen amaieran, Immanuel Kantek arrazionalismoa eta enpirismoa adiskidetzeko sistema filosofiko berritzailea ezarri zuen. Arrazoi izan ala ez, eztabaida filosofikoak aurrera jarraitu zuen. Kantek eragin handia izan zuen Alemaniako lan filosofikoetan XIX. mendearen hasieran, eta horrela hasi zen idealismo alemaniarraren tradizioa. Idealismoaren gai bereizgarria izan zen mundua eta adimena kategoria berberen arabera ulertu behar direla. Idealismo alemaniarra Georg Wilhelm Friedrich Hegelen lanarekin amaitu zen, zeinak, beste gauza askoren artean, «Erreala arrazionala da; arrazionala erreala da» esan zuen.

XIX. mendean Immanuel Kanten filosofiarekiko erreakzioa izan zen, hein handi batean, eta Darwinen Espezieen jatorriaz argitalpenaren azken herenean. Alemaniar idealismoaren garapenarekin hasi zen (batez ere Fichte, Schelling eta Hegel), baina beste mugimendu batzuekin jarraitu zuen[5], gehienak filosofoek sortu zituzten mundu akademikotik kanpo lan eginez[6]. Alemanian, idealismoaren gehiegikeria metafisikoek mugimendu neokantista sortu zuten. Arthur Schopenhauerrek idealismoa eraman zuen ondorioztatzera mundua alferrikako irudi eta desio joko bat besterik ez zela, eta ateismoa eta ezkortasuna defendatu zituen. Friedrich Nietzschek, ordea, iritzi zion horrek ez zeramala ezkortasunera, askatasun mota berri baten aukerara baizik, Jainkoaren heriotza aldarrikatu zuen eta Kierkegaardekin batera filosofia existentzialistaren oinarriak ezarri zituzten[7]. Auguste Comtek «positibismo» terminoa sortu zuen[8], eta izen bereko eskola ezagun egin zuen. Etikan, Jeremy Benthamek eta John Stuart Millek utilitarismoa landu zuten, eta, horren arabera, ekintza zuzena zoriontasun orokor handiena sortzen duen hura da[9]. Karl Marxek eta Friedrich Engelsek filosofia hegeliarra inbertitu zuten materialismoaren oinarriak ezartzeko. Estatu Batuetan, Charles Sanders Peircek, William Jamesek eta John Deweyk eskola pragmatista sortu zuten[10]. Mendearen amaieran, Edmund Husserlek fenomenologia transzendentalaren eskola hasi zuen. Mendearen azken herenean, Gottlob Frege logika matematikoa lantzen hasi zen, filosofia analitikorako tresnak hornitu beharko zituena, baina XX. mendera arte ezezaguna izango zena. XIX. mendeko filosofia britainiarra neohegeliar pentsamenduak menderatu zuen, eta horren aurkako erreakzio gisa, Bertrand Russell eta George Edward Moore bezalako irudiek filosofia analitikoaren mugimendua sortu zuten, funtsean enpirismo tradizionalaren eguneratzea dena, logika modernoaren asmakuntza Gottlob Frege matematikari alemaniarrak egokituz.

XX. mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XX. mendea ezagutzaren oinarriei buruzko diskurtso filosofikoan sortutako gatazka batzuek eragindako asaldurez arduratzen da, ziurtasun klasikoekin eta arazo sozial, ekonomiko, zientifiko eta logiko berriekin. XX. mendeko filosofiak erabaki zuen ezagutza-sistema zaharrak erreformatzen eta babesten saiatzea eta aldatzea edo indargabetzea.

Søren Kierkegaard, Sigmund Freud, Friedrich Nietzsche, Ernst Mach eta John Dewey dira figura esanguratsuenak. Epistemologia eta bere oinarria zen euren kezka nagusia, Martin Heidegger, Karl Popper, Claude Lévi-Strauss, Bertrand Russell eta Ludwig Wittgensteinen lanean ikus daitekeenez. Fenomenologikoki bideratutako metafisikak existentzialismoari (Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Karl Jaspers, Albert Camus) eta, azkenik, Jean-François Lyotard, Michel Foucault, Gilles Deleuze eta Jacques Derridarekin osatutako filosofia postestrukturalistari laguntzen zion. Munduarekin moldatzeko sistemak aldarrikatzen zituzten "pop" filosofoen sorrera ere nabarmena izan zen. Alderantziz, filosofo batzuk tradizio filosofiko zaharrak definitzen eta birgaitzen saiatu dira, hala nola Hans-Georg Gadamer eta Alasdair MacIntyre, aristotelismoaren tradizioa berpiztu dutenak.

Filosofia analitikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Filosofia analitiko»

Filosofia analitikoa XX. mendearen hasieran garatutako filosofiaren adar bat da, Bertrand Russell, George Edward Moore, Gottlob Frege, Vienako Zirkuluko zenbait kide eta Ludwig Wittgensteinen lanetatik abiatuta, besteak beste. Hedaduraz, filosofia analitikoak ondorengo garapen filosofikoari ere egiten dio erreferentzia, egile horien eragina izan zuena, eta nagusitasun bereziarekin nagusitzen dena esfera akademiko anglosaxoiaren barruan (batez ere, Estatu Batuetan, Erresuma Batuan, Kanadan, Australian eta Zeelanda Berrian) eta Eskandinaviako herrialdeetan, zeinetan filosofiako unibertsitate-sail gehienak sail «analitiko» gisa identifikatzen baitira . Tradizio filosostiko zabal bati erreferentzia egiten dio oro har.

Filosofia analitikoa, batez ere, mundu anglosaxoian garatu zen, eta hasieran logika formalaren bidez hizkuntzaren azterketan jarri zuen enfasiari zor dio. Mendearen bigarren erdian, ordea, filosofia analitikoa hizkuntzan bakarrik zentratzeari utzi zitzaion, eta tradizioaren batasuna argitasunaren exijentzian, argumentazio logikoaren zorroztasunean eta zehaztasunekiko begirunearen justifikazioan oinarritu zen.

Filosofo eta historialari asko saiatu dira filosofia analitikoa definitzen edo deskribatzen. Definizio horiek, askotan, analisi kontzeptualaren garrantzia azpimarratzen dute: A.P. Martinich-ek analogia bat egiten du filosofia analitikoak analisi kontzeptualean duen interesaren eta kimika analitikoaren artean, zeinak konposizio kimikoak aztertzen baititu. Steven D. Halesek filosofia analitikoa deskribatu zuen mendebaldean praktikatutako hiru metodo filosofiko motetako bat bezala: "Alderantzizko ordena batean praktikante zenbakietan oinarrituta gutxi gorabehera, fenomenologia, filosofia ideologikoa eta filosofia analitikoa"[11].

Scott Soames ados dago argitasuna garrantzitsua dela esatean: filosofia analitikoak, dioenez, "Konpromiso inplizitua du — zalantzazkoa eta inperfektua izan arren — argitasun, zorroztasun eta argumentazio idealekin", eta "egiari eta ezagutzari begira dago, eta ez hobekuntza moral edo espiritualari begira [...] filosofia analitikoaren helburua da egia zer den aurkitzea, ez nola bizi jakiteko errezeta baliagarri bat ematea". Soamesek ere aipatzen du filosofia analitikoaren ezaugarria "hurbilketa mailakatuagoa" dela[12].

Filosofia kontinentala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sakontzeko, irakurri: «Filosofia kontinental»

Filosofia kontinentala Europa kontinentaleko XIX., XX. eta XXI. mendeko tradizio filosofikoen multzoari dagokio[13]. Zentzu honetan, terminoa hizkuntza gisa ingelesa zeukaten filosofoen artean sortu zen XX. mendearen bigarren zatian. Hauek mugimendu analitikotik kanpo zeuden pentsalari eta tradizioei erreferentzia egiteko erabili zuten. Filosofia kontinentala Europa kontinentalean garatzen da nagusiki, hortik datorkio izena, bereziki Frantzia eta Alemanian. Bestalde, filosofia analitikoak jatorria Britainia Handian eta Estatu Batuetan izan zuen. Filosofia kontinentalaren ezaugarri nagusia espekulatiboagoa izatea da, historiari filosofia analitikoak baino garrantzia gehiago emateaz gain. Filosofia kontinentalak idealismo alemana, fenomenologia, existentzialismoa (eta bere aurrekariak, hala nola Kierkegaarden eta Nietzscheren pentsamoldeak), hermeneutika, estrukturalismoa, postestrukturalismoa, dekonstrukzioa, feminismo frantsesa, teoria psikoanalitikoa, Frankfurteko Eskolako teoria kritikoa eta marxismo okzidentalaren adarrak barne hartzen ditu. Mendearen lehen erdiko autore garrantzitsuenetako batzuk Edmund Husserl, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty eta José Ortega y Gasset izan ziren; bigarren zatikoak, berriz, Michel Foucault, Albert Camus, Jacques Derrida, Hannah Arendt eta Gilles Deleuze. Frankfurteko Eskolaren ordezkari nagusiak Theodor Adorno, Walter Benjamin, Max Horkheimer, Herbert Marcuse eta Jürgen Habermas izan ziren.

Zaila da mugimendu filosofiko hauetan guztietan komunak diren baieztapenak identifikatzea. Filosofía kontinental terminoak, filosofia analitiko terminoaren gisan, ez dauka definizio argirik. Simon Glendinningek proposatu zuen termino hau gutxiesgarria zela, ez deskriptiboa, eta errefusatutako filosofía okzidentalak edo filosofo analitikoen eskutik baztertuak izan diren teoriak etiketatzeko balio zuela. Dena den, Michael E. Rosen komunean dituzten aspektuak identifikatzen saiatu da:

  • Hasteko, filosofo kontinentalek ez dute sinesten natur zientziak fenomeno naturalak ulertzeko metodo bakar edo zehatzena direlako ideia (ikus zientifismoa). Honek euren ikerketak natur zientziei atxikita egiten dituzten filosofo analitiko askoren ideiekin kontrajartzen da. Filosofo kontinentalek diotenez, zientzia “teoriaren aurretik datorren esperientzia substratu” batetik eratortzen da eta metodo zientifikoek ez dute ahalbidetzen mundua bere osotasunean ulertzea[14].
  • Bigarrenik, filosofia kontinentalak “esperientzia posiblea”-ren kondizioak aldakorrak direla kontsideratzen du: hein batean kontestua, kokapen espazio-tenporala, hizkuntza, kultura edo historia bezalako faktoreen araberakoa. Gauzak horrela, filosofia kontinentalak historizismorako tendentzia bat dauka. Bere aldetik, filosofia analitikoak filosofia jatorri historikoaz bereizita analizatu daitezken arazo diskretuen baitan ulertzen du (era berean, zientzialariek uste dute zientziaren historia ez dela beharrezkoa ikerketa zientifikorako). Kontrara, filosofia kontinentalak “argudio filosofikoa jatorri historikoen baldintza testual eta kontestualengandik bereizi ezin daitekeela” uste du.
  • Hirugarren ezaugarri gisa, filosofia kontinentalak giza agentziak esperientzia posibleko baldintzak alda ditzakeela uste du: “giza esperientzia asmakuntza kontigentea bada, beste modu batzuetara sor daiteke”. Ondorioz, filosofo kontinentalek teoria eta praktikaren arteko batasunean interes handia erakutsi ohi dute; izan ere, euren ikerketa filosofikoak bilakaera pertsonal, moral edo politikoari lotuta joan daitezkeela uste baitute. Tendentzia hau oso garbi ikus daiteke tradizio marxistan (“filosofoek mundua modu desberdinetan interpretatu dute, baina garrantzitsuena hura aldatzea da”), baina baita ere existentzialismo eta postestrukturalismoan.
  • Azkenik, metafilosofiarengan egiten duten enfasia daukagu. Natur zientzien garapena eta arrakasta ardatz gisa hartuta, filosofo kontinentalek filosofiaren natura eta metodoari definizio berri bat emateko saiakera egin izan dute. Kasu batzuetan (idealismo alemana edota fenomenologia, esate baterako), hau ikuspegi tradizionalaren (filosofia lehen zientzia dela) berrikuntzan ikusten da. Beste kasu batzuetan, hala nola, hermeneutika, teoria kritikoa edo estrukturalismoan, filosofiak kulturalki edo praktikoki menderaezina den dominio bat ikertzen duela esaten da. Kierkegaard eta Nietzsche bezalako pentsalari kontinental batzuek duda egiten dute filosofiaren edozein kontzepziok bere helburuak bete ote ditzakeen.

Azken finean, aipatutako tesiak ezagutza, esperientzia eta errealitatea, ikerketa enpiriko soilaren ordez, hausnarketa filosofikoaren bidez konfiguratzen diren baldintzei lotuta egotearen ideia kantiar zabaletatik datoz.

Filosofia postmodernoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofia postmodernoa korronte filosofiko bat da, modernitatearen eta Ilustrazioaren ezaugarri izan diren ideiak gainditu direla onartzen duena. Filosofia postmodernoa 1960ko hamarkadan sortu zen batez ere, batez ere Frantzian (estatubatuarrek French theory deitzen dutena). Mendebaldeko Modernitatearen berezko tradizioaren eta arrazionaltasunaren kritika sendoa garatzen duten pentsamenduak biltzen ditu izen horrek. Filosofia postmodernoak testuak eta historia zalantzan jartzeko eta irakurtzeko modu berriak proposatzen ditu, batez ere marxismoak, Kierkegaardek eta Nietzschek arrazionaltasunari egindako kritikek, Husserl eta Heideggerren fenomenologiak, Sartreren existentzialismoak, Freud eta Lacanen psikoanalisiak eta Levi-Straussen estrukturalismoak eraginda, baita hizkuntzalaritzari eta literatura-kritikari buruzko lan orok ere.

Izen horren atzean sartzen dira, besteak beste, Foucault, Derrida edo Deleuze filosofoak, Althusser, Castoriadis, Lyotard, Baudrillard, Guattari, Irigaray, Badiou, Nancy edo Kristeva Frantzian; Feyerabend, Cavell, Rorty, Jameson edo Butler Estatu Batuetan; Vattimo, Perniola edo Agamberdik, Alemanian. Kritikaren, mesfidantzaren eta askatasunaren aldeko jarrera dute, baita mendebaldeko modernitatearen tradizio ideologikoekiko haustura ere. Hala ere, pentsamendu horien batasunak eta horiek elkartzeko erabiltzen duten izenak desadostasun ugari planteatzen dituzte.

Filosofia ibero amerikarrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) Grayling, A.C.. (2019). The History of Philosophy. New York: Penguin Press ISBN 9781984878755..
  2. ↑ (Ingelesez) «Western philosophy - Contemporary philosophy | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Rorty, Richard. (2012). [https://revistas.unc.edu.ar/index.php/NOMBRES/article/view/994 Wittgenstein, Heidegger y la hipostaciaci6n del lenguaje. ].
  4. ↑ Philosophic classics : from Plato to Derrida. (Combined ed., 5th ed. argitaraldia) Pearson/Prentice Hall 2008 ISBN 978-0-13-158591-1. PMC 163567206. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Labastida, Francisco Fernández; Fernández, Mariano Fazio. (2004-09). Historia de la filosofía IV: Filosofía contemporánea. Palabra ISBN 978-84-8239-860-0. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  6. ↑ (Ingelesez) «Western philosophy | History, Figures, Schools, Movements, Books, Beliefs, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  7. ↑ (Ingelesez) Crowell, Steven. «Existentialism» plato.stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  8. ↑ (Ingelesez) Bourdeau, Michel. «Auguste Comte» plato.stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  9. ↑ (Ingelesez) Driver, Julia. «The History of Utilitarianism» plato.stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  10. ↑ (Ingelesez) Pragmatism | Internet Encyclopedia of Philosophy. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  11. ↑ Analytic philosophy : classic readings. Belmont, CA : Wadsworth/Thomson Learning 2002 ISBN 978-0-534-51277-4. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  12. ↑ Soames, Scott. (2003). Philosophical analysis in the twentieth century. Volume I, The dawn of analysis. Princeton University Press ISBN 978-1-4008-2579-0. PMC 505088761. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  13. ↑ (Ingelesez) «Introduction to Continental Philosophy» hiw.kuleuven.be (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).
  14. ↑ (Ingelesez) Critchley, Simon. (2001). Continental philosophy: a very short introduction. Oxford University Press ISBN 978-0-19-154020-2. PMC 404937932. (Noiz kontsultatua: 2022-04-22).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Filosofia_garaikide&oldid=8916345"(e)tik eskuratuta