Mintzaira

Teotihuacango (Mexiko) horma irudi bat, 200. urtearen ingurukoa. Ahotik hizketa biribilki bat (hizketa sinbolizatzen duena) darion gizaki bat irudikatzen du.

Idazkera kuneiformea da hizkuntza idatziaren forma ezagunetatik zaharrena; hala ere, hizkuntza idatzia baino gutxienez hamarnaka mila urte lehenagokoa da ahozko hizkuntza.

Bi neska, Amerikar keinu hizkuntza ikasten.

Braille idazketa-sistemak ukimenezko formaz adierazten du hizkuntza.

Mintzaira da gizakiok dugun komunikazio sistema konplexuak bereganatu eta erabiltzeko gaitasuna, berariazkoa eta unibertsala. Era berean, hizkuntza jakin bat sistema horren edozein adibide da. Hizkuntza aztertzeaz arduratzen den zientzia hizkuntzalaritza da.

Nolanahi ere, hizkuntza adiera anitzeko hitza da. Hizkuntzaz dugun ikuspegiaren arabera, adiera bat edo beste har dezake:

1. hizkuntza zeinu hostunek edo hotsik gabekoek osatutako sistema;
2. gizakiak gainerako gizakiekin komunikatu ahal izateko sistema hori erabiltzeko duen gaitasuna;
3. erkidego batek komunikatzeko erabili ohi duen zeinuz osatutako kodea;
4. erkidego batek pentsatzeko erabili ohi duen zeinuz osatutako kodea;
5. erkidego batek kultur transmisiorako erabili ohi duen zeinuz osatutako kodea.

Ikuspuntu zabalago batetik ikusita, hizkuntzak gizaki eta beste animalia batzuen arteko ezaugarria erakusten du, beraien esperientziak adierazi eta besteei komunikatzeko, ikur, seinale eta soinuak erabiliz. Gizakiek hizkuntza konplexu bat garatu dute sekuentzia sonoro eta ikur grafikoen bitartez adierazten dena. Beste aldetik, animaliek soinua, usaina eta gorputza erabiltzen dute; sinpleagoa dirudien arren, sinplea izatetik oso urrun dago.

Hizkuntza gaitasuna ez da ikasketaren ondorioa, jaiotzatik dator; hau da, gizakiarekin batera jaiotzen da. Gainera, berdin aurkezten da gizaki guztietan, ondorioz, unibertsala dela esan dezakegu. Hizkuntzak ikasi eta ahaztu egin daitezke, baina hizkuntza gaitasuna ez.

Ferdinand de Saussurerentzat eta estrukturalistentzat erlazio sistema gisa hartu behar da hizkuntza. Sisteman duen tokiaren arabera, hots, beste unitateekin dituen harremanen arabera definitua da hizkuntza unitate bakoitza (fonema, morfema, sintagma). Beren baitatik kanpo dagoen sistema hori ikasi eta erabiltzen dute hiztunek. Gizarteak sortu duen zer abstraktua da hizkuntza, hiztunek baliatzen dutelarik hizketan mamitzen dena.

Noam Chomskyren ildotik sortu den hizkuntz teoriaren arabera, berriz, hizkuntza mintzamena da, esan nahi baitu giza banakoek beren baitan sortzez duten mintzatzeko gaitasun berezia. Ikusmolde horretan, izaera psikikoa du, bera, hizkuntzak, hiztunek ingurumenaren arabera garatzen baitute beren baitako hizkuntz gaitasuna.

Giza hizkuntzaren ezaugarri nagusiak

Ferdinand de Saussureren arabera, honako hauek dira hizkuntzaren ezaugarriak:

• Arbitrariotasuna: adierazle eta adieraziaren arteko harremana konbentzionala da, hala nahita erabaki duelako giza talde batek. Kontzeptu bera irudi ezberdinekin lot daiteke hizkuntza ezberdinetan. Adibidez, vaso (gaztelania) eta baso (euskara) berdin ahoskatzen dira baina ez diote elementu berari erreferentzia egiten. Hots, adierazleek bat egiten duten arren, adieraziak ezberdinak dira.
• Linealtasuna: entzutezkoa izanik, adierazlea denboran zabaltzen da; ondorioz, adierazleak bata bestearen atzean joan behar dira kate bat osatuz. Esaldi bat entzun edo ekoizten dugunean, hots zerrenda bat eraikitzen dugu, baina esaldia eraikitzen edo entzuten dugunean, ez ditugu hots guztiak aldi berean ekoizten edo entzuten. Hotsok bata bestearen atzetik entzuten edo ekoizten dira, linealtasun bati jarraitzen diote.
• Ez-aldakortasuna: adierazle eta adieraziaren arteko lotura hizkuntza komunitateak ezartzen du eta edonork ezin du lotura hori apurtu.
• Aldakortasuna: hizkuntza zeinuak denboran eta espazioan zehar alda daitezke eta aldaketa horiek adierazleari zein adieraziari eragin diezaiekete. Hizkuntzalaritza diakronikoak eta dialektologiak horixe aztertzen dute hain zuzen ere. Euskaraz, esaterako, XVI. mendean haritu esaten zen eta egun hartu. Edota elementu berari Bizkaian eta Gipuzkoan desberdin esaten zaio: madari, udare, txermen.

Hockettek, hizkuntza naturalen ezaugarriak definitzean, ondoko 15 hauek aipatu zituen:

• Aho-belarri bitarteko kanala: mezua edo seinalea ahoz igortzen da eta entzumen bidez jasotzen. Ahoz komunikatzean gorputzeko beste atalak libre egonik beste gauzaren bat egin dezakegu hitz egiten dugun bitartean. Aho-belarri kanala da komunikaziorako kanalik ohikoena. Edonola ere, ikusmen kanala ere izan liteke, esaterako zeinu-hizkuntzari dagokionez. Zenbait eragilek komunikazioa oztopa dezakete, bai ahozkoa (distantzia, zarata...), bai ikusizkoa (argitasun falta...).
• Uhin bidezko transmisioa: ahozko zeinu linguistikoak uhinen bidez hedatzen dira. Horrela, soinua norabide guztietan hedatzen da eta hartzaileak seinalea nondik datorren antzeman dezake. Airean mezu bat baino gehiago egon daitezke. Hartara, mezuak gurutza daitezke, mezu jakin baten ulermena galaraziz.
• Iheskortasuna, ebaneszentzia edo iraupenik eza: seinalea berehala galtzen da, iheskorra da, ez da denboran eta espazioan luzatzen. Idazketak iheskortasuna konpentsa dezake baina idazketa ez da hizkuntzaren berezko ezaugarri bat.
• Diskretutasuna: hizkuntzaren unitateak banatu egin daitezke, unitate diskretuak dira, eta ez dago haien arteko trantsiziorik. Gizakiok unitateak desberdintzeko gaitasuna dugu, hau da, hots kate bat entzutean badakigu zenbat hots dauden segida horretan. Adibidez: Txakurr-a-k-etxe-tik-ihes-egin-d-i-gu.
• Semantikotasuna: seinalea esanahi jakin batekin lotuta dago. Esaldiek irudi mentalak piztu behar dituzte; batzuetan kate osoa beharrezkoa da irudia pizteko, beste batzuetan unitate soila nahikoa da. Esanahirik gabeko mezuak bidaltzea ez da semantikoa; ezin da, adibidez, bilztituzioneztu bezalako mezurik igorri, hartzaileak ez baitu ulertuko.
• Arbitrariotasuna: seinaleak ez du antzik adierazten duen horrekin. Objektuak berak eta hura izendatzeko hautatutako soinuak ez dute lotura naturalik. Onomatopeiak dira salbuespen. Esate baterako, ez dago arrazoi naturalik mahaiari mahai deitzeko, aulki ere dei zitzaiokeen, baina hiztun komunitateak mahai deitzea erabaki zuen.
• Dualitatea, aldebikotasuna edo artikulazio bikoitza: esanahidun unitate konplexua zati txikiagoetan bana dezakegu. Sistemak bi maila dauzka; horietako batean esanahia duten elementuak daude (morfemak), eta bestean esanahirik ez duten baina esanahiak bereizteko balio duten elementuak (fonemak). Azken horiek mugatuak dira, baina haien konbinazioari esker hitz kopuru mugagabea sor genezake.
• Emankortasuna: unitate gutxirekin hiztunak mugarik gabeko esaldi edo mezu kopurua sor dezake. Sekula esan gabeko esaldiak egin ditzake, guztiak ere ezberdinak eta entzuleak ulertzeko modukoak. Adibidez: Nire amaren lehengusinaren neska-lagunaren iloba gazteenak duen txakur arraza hori ez diot gure bizilagunaren baserriaren atzean dagoen basoan bizi den ehiztari zaharrari baino beste inori ikusi.
• Desplazamendua edo leku-denboran urruntzeko ahalmena: orain eta hemen ez dauden elementuei erreferentzia egiteko aukera dugu. Beste leku eta une batean dagoenaz hitz egin dezakegu, baita existitu edo existitzen ez denari buruz ere.
• Espezializazioa: giza gorputzeko atalak hizkuntzarako doituta daude, hau da, hainbat organo komunikatzeko espezializatu dira (mingaina, birikak, hortzak...)
• Rol trukagarritasuna: hiztuna igorle eta hartzaile izan daiteke.
• Berrelikatzea: hiztunak bere ekoizpenaren kontzientzia dauka, bere burua entzun dezake eta bere mezuak hartzailearengan duen ondorioa antzematen du. Bere ekoizpena alda dezake hartzaileengan duen ondorio horren arabera.
• Kultur transmisioa: hizkuntza kultura bidez eta gizaldiz gizaldi transmititua da. Inguruak lagundu behar digu hizkuntza jasotzen. Era berean, hizkuntzaren bidez jasotzen dugu kultura bera ere, hitzarekin batera balio batzuk ere transmititzen baitira.
• Prebarikazioa: hiztunak gezurra nahita esan dezake. Nahi ditugun edukiak nahas ditzakegu hartzaileak uler ez dezan.
• Erreflexibotasuna edo funtzio metalinguistikoa: hiztunak hizkuntzari buruz hitz egin dezake, orain egiten ari garen moduan.

Gizakien hizkuntza portaera ez da instintiboa, beste gizaki batzuekin eduki den kontaktu eta transmisioaren bidez lortzen da (bereziki bizitzako lehen urteetan, bestela ume basatien kasuak eman daitezke). Hizkuntza naturalen egiturak, gizakien hizkuntza garatzeko ahalmenaren fruitua direnak, ideia, pentsamendu, desio eta emozioak komunikatzea ahalbidetzen du soinu artikulatu, karaktere idatzi eta imintzioen bitartez; era honetara, gizakien arteko ulermena eta harremana ahalbidetzen da.

Giza hizkuntza nagusiki hitzezko hizkuntzatzat etiketatu da, hitzezko hizkuntza ez denari kontrajarrita. Ahozko hizkuntzari horrela deitzen zaio, hitzez konposatuta dagoelako. Beste aldetik, mimika, imintzio, gorputz-adierazpen eta horrelakoez osatutakoak daude.

Gizakien hizkuntzarako gaitasuna linguistikak edo hizkuntzalaritzak aztertzen du. Hizkuntzen garapentzat hartzen da hitz egitetik, idazkerara eta amaitzeko, gramatikaren ulermen eta argibideak ematera doan prozesu oro. Ikuskera sozial eta historikotik, giza hizkuntzak bizirik dauden, hilda dauden, aldaketak jasan dituzten eta tokiz mugitu diren hizkuntzak zain ditu. Aldatzeari edo garatzeari uzten dion edozein hizkuntza, hizkuntza hil kategoria hartzen du. Logika hau jarraituz, bizirik dagoen hizkuntza guztiak jasaten dute etengabeko aldaketa, aldaketa linguistiko izena hartzen duena.

Hizkuntza motak

Guztiak dira hizkuntzak zerbait komunikatu edo transmititzea dutelako helburu. Guztietan behar dira komunikazioaren oinarrizko atalak (igorlea, hartzailea, mezua).

Horrela klasifika daitezke:

• Ahozkoa: abantaila handi bat du soinuak intonazio egokiarekin artikulatzea ahalbidetzen duelako. Aho bidez igorri eta entzumenaren bitartez jasotzen da. Lengoaia mota honi hizkuntza hitza ere ezartzen zaio.
• Mimikoa: imintzio eta keinuen bidezko komunikazioa da, aurpegikoak zein beste gorputz ataletakoak.
• Idatzia: ezinbestekoa izan da historian zehar, belaunaldi batetik bestera jakintzak transmititzea ahalbidetu duelako, denborarekin desagertzen ez baita,

Gaur egun, beste hizkuntza mota batzuk garatu dira, grafikoa adibidez, argazki, marrazki edo bestelako irudien bitartez komunikatzeko balio duena. Ikus-entzunezkoa ere badago, irudia eta soinua konbinatuz eta beharrezko multimediaren bitartez agertzen dena.

Hizkuntzaren funtzioak

Pertsonak arrazoi desberdinengatik komunikatzen dira, batzuetan informazioa transmititu nahi dute soilik era objektiboan eta beste batzuetan aldiz, sentimendu edo iritziak. Enuntziatu bakoitzean funtzio bat baino gehiago aurkitzea posible da, baina bat beti izango da nagusiena. Komunikazioaren helburuaren eta esaldiaren erabileraren arabera, hizkuntzaren funtzioak honela antolatzen dira:

Oinarrizko funtzioak

• Erreferentzia funtzioa: informazioa era objektibo batean transmititzeko erabiltzen da; hau da, igorlearen iritzia adierazi gabe. Komunikazioa erreferentzia egiten ari zaion gai edo arloan oinarrituta egon ohi da. Funtzio honen adibide, egunkariak ditugu.
• Adierazpen funtzioa: igorlearen mezuak bere sentimenduei egiten die erreferentzia. Subjektiboki adierazten ditu, bere iritzi eta emozioak aditzera emanez. Harridura-perpausak funtzio honen adibide garbia dira.
• Funtzio konatiboa: hartzailea da komunikazioaren ardatza. Igorleak honen atentzioa nahi du eta bide batez, erreakzio edo erantzun bat jaso. Adierazgarriak dira bokatibo, galde-perpaus eta aginte-perpausen erabilera.

Funtzio gehigarriak

• Funtzio fatikoa: mezua igorle eta hartzailearen arteko kontaktuan oinarritzen da. Igorlearen helburua mezua ongi transmititzen ari dela konprobatzea da. Elkarrizketak hasi, jarraitu, moztu eta amaitzean datza. Makulu-hitzak erabiltzea oso ohikoa da: «ezta?», «ulertzen?» eta abar bezalakoak.
• Funtzio metalinguistikoa: funtzio hau hizkuntza edo hizkuntza-sistemari lotutako zerbaiten inguruan hitz egiten denean agertzen da.
• Funtzio poetiko edo estetikoa: hizkuntza poetikoa erabiltzean datza, mezuaren zati garrantzitsuena bere forma eta egiturak dira. Oso ohikoa da errimak edo figura erretorikoak erabiltzea, hala nola, fantasia eta irudimena.

Hizkuntzalaritza

Sakontzeko, irakurri: «Hizkuntzalaritza»

Hizkuntzalaritza da hizkuntza eta hizkuntzarekin lotura duten fenomenoak aztertzen duen zientzia. Halaber, arlo honetan dabilen pertsona hizkuntzalaria da.

Hizkuntzaren ikerketara bere maila ezberdinetatik gerturatu gaitezke, alde batetik, kode linguistiko gisa konfiguratzen duten arau eta erregelei —hau da, gramatika gisa ezagutzen denari— jarraituz, eta bestetik komunikazio interakziorako instrumentu gisa, pragmatika eta testu hizkuntzalaritza bezalako diziplinekin.

Hizkuntza sistema gisa harturik, honakoak dira egituran ikus daitezkeen mailak: fonikoa, morfosintaktikoa eta lexiko-semantikoa.

Hizkuntza baten azterketa

• Fonologia
• Fonetika
• Morfologia
• Morfosintaxia
• Lexikosemantika
• Sintaxia
• Hizkuntzalaritza
• Ortofonia

Hizkuntzalariak

Euskal hizkuntzalariak

Hona hemen zenbait euskal hizkuntzalari nabarmen:

• Xabier Artiagoitia
• Miren Azkarate
• Resurreccion Maria Azkue
• Iñaki Camino
• Beatriz Fernandez Fernandez
• Gotzon Garate
• Patxi Goenaga
• Wilhelm von Humboldt
• Xabier Kintana
• Itziar Laka
• Joseba Andoni Lakarra
• Koldo Mitxelena
• Beñat Oihartzabal
• Lourdes Oñederra
• Pello Salaburu
• Ibon Sarasola
• Robert Lawrence Trask
• Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi
• Jon Ortiz de Urbina
• Luis Villasante
• Koldo Zuazo
• Ilari Zubiri

Erdaretakoak

• Émile Benveniste
• Noam Chomsky
• Comenius
• Louis Hjelmslev
• Roman Jakobson
• Pāṇini
• Edward Sapir
• Ferdinand Saussure
• Ghil'ad Zuckermann

Hizkuntza patologiak

Hizkuntza arazoak ugariak eta askotarikoak dira eta hizkuntzaren atal ezberdinei eragin diezaiekete: ekoizpenari, ulermenari, irakurketari, etab. Maiz oso zaila da patologiak identifikatzea, arazo asko behin eta berriro agertzen baitira gaixotasun ezberdinetan. Hori dela eta, kalteak deskribatzeko kalte hori pairatzen dutenek agertzen ez dituzten ezaugarriak erabiltzen dira. Hizkuntza kaltearen adierazle batzuk (eta ez patologia jakin batenak) ondokoak dira:

Ekoizpenari dagokionez: hitz jario motela, parafasia fonologiko zein semantikoak, anomia, morfema gramatikalen ezabaketa eta txandaketa, saiheste estrategiak…

Ulermenari dagokionez: hitzak ez ezagutzea, esaldien ulermen ezegokia (batez ere esaldi konplexuetan), interpretatzeko arazoak...

Hizkuntza patologiak garapenekoak zein hartutakoak izan daitezke. Garapeneko kalteak jaiotzetikoak dira, gaixoak generen baten alterazioaren ondorioz pairatzen dituenak. Hartutako kalteak, aldiz, jaiotzetikoak ez diren patologiak dira, ez daudenak genetikaren menpe, baizik eta istripu edo bestelako arazo baten eraginez agertzen direnak.

Garapeneko kalteak

Hizkuntzaren kalte espezifikoa

HKE garapen arazoa da, eta hizkuntzaren garapen atzeratua eta ezohikoa eragiten du. Haurrek ezintasun sintaktiko eta fonologikoak izaten dituzte batez ere, eta HKEk ekoizpenari zein ulermenari eragiten die. Edozelan ere, sintaxi eta fonologiari ez ezik, hizkuntzaren gainerako mailei ere eragin diezaieke, eta HKE mota asko daude: fonologiko-sintaktikoa, sintaktiko-lexikoa…

Gopnikek KE familia aztertu zuen hizkuntzan arazoak zituztelako. Genetikoki aztertzean, FOXP2 genean malformazioa zutela ikusi zuen. Familia horretako kideek arazoak zituzten pluralekin, denbora-, pertsona- eta genero-komunztadurekin, aspektuarekin, egiturazko kasuaren markapenarekin, etab.^{[erreferentzia behar]}

Dislexia

Dislexia irakurketaren garapenaren kaltetzat jotzen da, eta irakurtzeko eta idazteko zailtasunak dituzte gaixoek. Oinarri genetikoa du, eta bereziki fonologiari eragiten dio. Dislexia dutenengan arazoak hizkiak identifikatzean azaleratzen dira, arreta bisualaren arazoak dituzte, eta fonemak/grafemak nahasten dituzte. Hartara, irakurtzean erratu egiten dira, astiro-astiro irakurtzen dute, eta askotan ez zaie irakurtzea batere gustatzen. Sintomak modu ezberdinetan azalera daitezke. Halere, kontuan izan behar dugu ez dutela ez adimen urritasunik, ez entzumen edo ikusmen defizitik, ez defizit neuronalik, ez hezkuntza egoki baten gabeziarik. Dislexia irakurketaren garapenarekin batera diagnostikatzen da, zortzi urterekin edo, eta, identifikatzeko, haurrek bi urteko atzerapena izan behar dute irakurketaren garapenean. Neskengan gehiago agertzen da mutilengan baino.^{[erreferentzia behar]}

Dementzia: Alzheimerra

Dementziak degeneratiboak dira, eta dementzia baten aurrean gaudela esateko ondoko lau sintometatik hiru izan behar ditu gaixoak: hizkuntza arazoak, memoria arazoak, izaera arazoak, zailtasunak agertzea lehenago arazorik gabe egiten ziren zenbait gauzetan. Alzheimerra da dementziarik ezagunenetako bat, eta gaitasun kognitiboen galera dakar, hizkuntzaren galera tarteko. Burmuineko ehunen atrofia eragiten du, eta gaixoek afasietan azaleratzen diren sintomen antzekoak izaten dituzte: hitzak ez topatzea eta ezin ekoiztea, eta parafasia semantiko eta fonologikoak.^{[erreferentzia behar]}

Williams sindromea

Williams sindromea 11. kromosomaren anomalia baten ondorioz agertzen da. Sindromedunek ezaugarri fisiko bereziak dituzte, atzerapen kognitiboa dute, eta hizkuntza garapen atzeratua dute, baina oso hizkuntza berezia dute. Izan ere, oso ohikoak ez diren hitzak erabiltzen dituzte, jario handikoak dira, eta oso berritsuak. Musikarako eta hizkuntzarako gaitasun berezia dute.^{[erreferentzia behar]}

Down sindromea

Down sindromea 21. kromosomaren anomalien ondorioz agertzen da. Garapen fisiko eta intelektualean atzerapenak agertzen dira, eta gaixoek adimen atzerapena dute. Hizkuntza bereziki kaltetua dute; ekoizpena urratuago dute, bereziki fonologian eta morfologian.^{[erreferentzia behar]}

Asperger sindromea

Asperger sindromea garapeneko kaltea da. Komunikaziorako eta harreman pertsonaletarako arazoak dituzte. Hizkuntzari dagokionez, bereziki, pragmatika izaten dute kaltetua, eta interpretazio arazoak dituzte. Ez dute hiztunaren nahia zein den interpretatzen, dena literalki ulertzen baitute; hots, ez dituzte ironiak-eta ulertzen.^{[erreferentzia behar]}

Hartutako kalteak

Alexia

Dislexia bezala, alexia ere irakurmen arazo bat da, baina dislexia ez bezala hau hartutako kalte bat da, burmuineko kalte baten ondorioz agertzen dena.^{[erreferentzia behar]}

Afasia

Afasia burmuinean gertatutako traumatismo edo shock baten ondorioz mintzaira edota hizkuntza idatzia galtzeari deritzogu. Normalean ez du adimena kaltetzen, baina pertsonarentzat ondorio larriak ditu. Afasia mota ezagunenak Broca eta Wernicke deritzenak dira.

XIX. mendean neurologian ez zeuzkaten gaur egungo bideak. Paul Brocak ikusi zuen TAN pazienteak lobulu frontaleko atzealdean lesio bat zuela. Hizkuntza artikulatua ezker hemisferioko lobulu frontalean kokatzen dela esan zuen. Hizkuntzaren lateralizazioaren ideia ekarri zuen horrek. Broca afasia duten gaixoek entzundakoa ondo ulertzen dute, baina jariotasun eskaseko ekoizpena eta agramatismoa agertzen dituzte.

Carl Wernickeren pazienteek lobulu tenporalean zuten lesioa. Horiek ere hizkuntza kalteturik zuten, baina sintomak bestelakoak zirela jabetu zen Wernicke. Afasia mota hori duten pertsonek hitz jario handia dute, eta esaldi luze eta konplikatuak osatzeko gai dira, baina zentzurik gabekoak. Gainera, entzundakoa ulertzeko zailtasunak dituzte.

Giza hizkuntzak

Giza hizkuntzen sorrera

Zientzialarien artean oraingoz ez da adostasunik, giza hizkuntza noiz sortu zen. Aipatzen diren muturreko datak hauek dira:

• goiztiarrena, orain dela bi milioi urte, Homo habilis gizakiaren garaian^{[erreferentzia behar]};
• berantiarrena, orain dela berrogei mila urte, Cro-Magnon gizakiaren garaian.^{[erreferentzia behar]}

Jatorri ebolutiboa

Giza hizkuntza eboluzioaren fruitua da. Azken urteetan, hainbat ikerketek erakutsi dute, giza hizkuntzaren zati melodikoa eta fonemen egiturak txorien hizkuntzarekin zerikusia duela. Horrez gain, gene berdinek ahalbidetzen dutela hizkuntza gaitasuna eta txorien txioa erakutsi da. 55 gene inguruk daukate patroi antzekoa gizaki eta bokalizazio berriak ikasteko eta txioei esanahi desberdina emateko gai diren txorietan. Hala ere, zati pragmatikoa (diskurtsoaren edukiak dituena) gure aurrekari diren primateetatik jaso dugu. Bi gaitasunak (melodikoa eta pragmatikoa) azken 100.000 eboluzio urteetan zabaldu dira. Gaur egungo babuinoekin antzekotasunak gorde direla ikusi da azken esperimentuekin, nahiz eta burmuineko ezker hemisferioa askoz garatuagoa izan. Hizkuntzaren garapenak gaitasun fisiko zein kognitiboen garapena izan du bere baitan.Alde batetik soinuak erreproduzitzeko gaitasuna lortu arte eta beste aldetik, inguruneko prozesuak hauteman, identifikatu eta desberdintzeko gaitasun mentala garatzekoa.

Neurolinguistika

Neurolinguistika giza-hizkuntzaren konputazioaz arduratzen den arloa da. Burmuineko zonalde nagusiak ezkerreko hemisferioko zona kortikalak dira. Hala ere, lengoaia ezkerreko hemisferioan prozesatzen den arren, demostratua geratu da hau hizkuntzen egitura fisikoen ondorioa dela. Adibidez, turkiar hizkuntzak, bere txistukarien ondorioz, garunaren bi hemisferioak behar ditu.^{[erreferentzia behar]}

Hizkuntzaren taxonomia

Sakontzeko, irakurri: «Munduko hizkuntza familiak»

Munduko hizkuntzak taldetan sailkaturik daude, familien arabera, antzekotasunen arabera, jatorriaren arabera. Sailkapen filogenetikoa esaten zaio sailkatzeko era honi. Familiarik zabalduenak hauek dira: indoeuropar hizkuntzak, afro-asiar hizkuntzak eta sino-tibetar hizkuntzak. Sailkapen honekin, munduko hizkuntza batzuk, euskara, esate baterako, ezin dira inongo familiatan kokatu eta bakartuak geratzen dira, senitarteko ezagunik gabe.

Horixe da hizkuntzak sailkatzeko gehien erabiltzen den taxonomia, sailkapen filogenetikoa, baina badago hizkuntzen sorrera eta jatorriari begiratu gabe egiten den beste sailkapen bat, hau ere oso erabilia: sailkapen tipologikoa. Sailkapen hau hizkuntzen barneko elementuei begira egiten da, gramatika kontuak, etab. Horrela esate baterako, nominatibo-akusatibo eta absolutibo-ergatibo hizkuntzak bereizi ohi dira. Edo beste sailkapen tipologiko ohiko bat izaten da munduko hizkuntzak esaldien ordenaren arabera egiten dena: Aditza aurrean, amaieran, izen-sintagma subjektuaren ondoren...

Eraikitako hizkuntzak

Sakontzeko, irakurri: «Hizkuntza eraikia»

Eraikitako hizkuntzen adibide argia Esperantoa dugu, L. L. Zamenhofek sortu zuen. Hizkuntza honek hizkuntza askoren nahasketa eta beste askoren elementuak zituen, eta bere helburu nagusiena ikasterraza izatea zen. Horren beste adibide bat badugu hizkuntza artifizialen artean: lojbana ere antzeko helburuarekin sortu zen, hizkuntza logiko eta naturala izateko asmoz.

Beste idazle batzuek, esaterako J. R. R. Tolkienek, sortu dute fantasia hizkuntza bat, literaturarako soilik. Tolkienen hizkuntza horietariko bat da quenya, elvish hizkuntzatik elementu asko hartu dituena. Bere alfabeto, fonologia eta sintaxi bereziak ditu.

Gizakiaz besteko animalien hizkuntzak

Urte askoan pentsatu izan da animaliek elkar imitatzen zutela, eta ez zutela gizakiek bezalako hizkuntza bat; baina orain berriki ikusi dute zenbait animalik elkarrekin komunikatzeko ahala dutela. Esaterako, txinpantzeek eta gorilek badute hizkuntza berezi bat: keinuekin eta eskuak mugituz elkar ulertzen dute. Hala ere, ez dute gramatikarik.

Zenbait ikertzaileren ustez, posible litzateke txinpantzeei komunikatzeko ahalbideak erakustea. Animalien hizkuntzak semantika aberatsa duen heinean, sintaxia ez da horren konplexua.

Hizkuntza motak hauen egitura fisikoaren arabera

Komunikazio kimikoa

Usaimen eta kasu batzuetan, dastamenaren baitan dago. Seinale hauek distantzia handiak egin ditzakete aireak garraiatzen dituenean. Erreakzio konkretuak eragiten dituzten sustantzia kimiko espezifikoek feromona izena hartzen dute. Erle kolonietan adibidez, erreginak feromona bat jariatzen du erle langileen obulutegien garapena ezgaitzeko. Feromonek garrantzi handia dute erakarpen sexualean.

Soinu bidezko komunikazioa

Soinu uhinen altuera eta intentsitatea azkar aldatu daiteke eta informazio asko transmititzeko gai dira. Seinale hauek norabide guztietan bidaiatzen dutenez, hartzaileak erraz antzeman ditzake.

Adibide gisa, tximu orrolariek, hegazti, igel eta zapo batzuk ahozko ahalmen handia dute, igortzen dituzten soinuak biziagotzen dituena. Zapoen kasuan, emea erakartzeko hots bat igortzen dute eta beste desberdin bat besteak harra dela ohartarazteko. Kantatzen duten txitxarrak harrak dira eta beste sexukoak erakartzeko egiten dute. Txitek ere, soinu desberdinak igortzen dituzte egoeraren arabera (beldurra, hotza, gosea). Krokodiloak, jaiotzear daudela, soinuak igortzen dituzte bere ama ohartarazi eta honek lur azpiko habia desestali dezan.

Komunikazio bisuala

Animalia desberdin askok komunikazio mota hau erabiltzen dute. Deigarriak izaten dira, zakarrak batzuetan. Adibidez, karramarro biolin jotzailearen pintza bat, bestea baino handiagoa da, kolore biziagoak ditu eta astindu egiten du emea erakartzeko. Tximeleten hegoetako diseinu eta koloreak erakargarriak izaten dira distantzia oso handietatik.

Ukipenezko komunikazioa

Azalaren bitartez edo kanpoko atalen bitartez transmititutako seinaleei dagokio komunikazio mota hau. Seinale hauek bereziki garrantzia handia dute primateetan, laguntasuna adierazteko eta hurkoak lasaitzeko balio baitute. Batak bestea zaintzeak (adibidez, parasitoak kenduz), familia eta laguntasun loturak estutzea dakar. Mekanismo nagusiak honako hauek dira:

• Bibrazioen bidezko transmisioa: distantzia motzetan funtzionatzen dute soilik, emeei beraien presentzia adierazteko, armiarma harrak beraien mintzak dardararazten dituzte era berezi batean; krokodiloek ere horrelako dardarak sortzen dituzte emeek hautemateko;
• Transmisio elektrikoa: Hego Amerikako eta Afrikako erreka lohitsuetako arrain batzuk seinale hauek erabiltzen dituzte ehiza, gorteatze eta orientaziorako.

Hizkuntza formalak

Hizkuntza formalak gizakiak artifizialki sortako hizkuntzak dira, hala nola matematikan eta konputagailuen zientzian erabiltzen direnak. Eraikuntza hauek giza hizkuntza naturalen barne egiturak dituzte, eta, honenbestez, horien antzera aztertuak izan daitezke. Gramatika formala dute eta, zenbait kasutan, semantika formala ere bai; alabaina, azken hori ez da ezinbesteko ezaugarria hizkuntza formaletan, eta horixe da hizkuntza naturalekin duten desberdintasun nabarmenena.

Itzulpengintza

Sakontzeko, irakurri: «Itzulpengintza»

Itzulpengintza hizkuntza batean idatzitako testu bat (iturri testua) aztertzean eta, handik abiatuta, beste hizkuntza batean idatzitako testua (helburu testua) sortzean datzan prozesua da.

Itzulpengintza betidanik egokitu izan zaio gizakiari, azkenaldian, automatizatzea edo konputarizatzea lortu nahi izan den arren.

Ikus, gainera

• Alfabetoa
• Semiotika
• Hizkuntzaren sorrera
• Hizkuntza

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Hizkuntzen eztabaidagunea
• (Ingelesez) Mark Rosenfelder: Metaverse 5000 hizkuntza eta dialektoren zerrenda (bakoitzaren harremana kontuan hartuta sailkatuak).
• (Ingelesez) Mixxer language exchanges (Skype)
• (Ingelesez) Lingomigo
• (Ingelesez) SharedTalk.com. Hizkuntzen trukerako eztabaidagunea.
• (Ingelesez) Hizkuntzen museoa
• (Ingelesez) Ethnologue, Munduko hizkuntzen katalogoa
• (Ingelesez) Vistawide. Informazioa eta baliabide praktikoak, hizkuntzak ikasteko.
• (Ingelesez) LingoTeach. GPL tresna, hizkuntzak ikasteko.
• (Ingelesez) «Georgetown: Animals». Animalien soinuak, hainbat hizkuntzatan.
• (Ingelesez) Interneteko hizkuntzen distribuzioa
• (Ingelesez) Hizkuntzen azentu artxiboa
• (Ingelesez) Txori abestien bilduma.
• (Ingelesez) Animalien komunikazio proiektua
• (Ingelesez) CrossCultureClub
• (Ingelesez) Hizkuntzei buruzko artikuluak
• (Ingelesez) Entzun hizkuntzak
• (Ingelesez) John Zerzan: Language: Origin and Meaning.

• Datuak: Q315
• Multimedia: Language / Q315
• Aipu famatuak: Hizkuntza