Txile

Txile
Himno Nacional de Chile
Txileko bandera coat of arms of Chile (en)
Geografia
Hiriburua	Santiago 33°26′15″S 70°39′0″W
Azalera	756.102 km²
Punturik altuena	Ojos del Salado (6.893 m)
Punturik sakonena	Ozeano Barea (0 m)
Kontinentea	Hego Amerika
Mugakideak	Argentina, Bolivia eta Peru
Administrazioa
Gobernu-sistema	Errepublika
Txileko lehendakaria	Gabriel Boric
Txileko lehendakaria	Gabriel Boric
Legebiltzarra	National Congress of Chile (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Agency for the Prohibition of Nuclear Weapons in Latin America and the Caribbean (en) Ameriketako Estatuen Erakundea Andean Community (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Carbon Neutrality Coalition (en) Ekonomia Lankidetza eta Garapenerako Antolakundea Group on Earth Observations (en) Hego Amerikako Nazioen Batasuna International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) International Civil Defence Organisation (en) Interpol Itun Antartikoa Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO Visa Waiver Program (en)
Demografia
Biztanleria	19.458.000 (2021) 2.084.169 (2017)
Dentsitatea	25,73 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Txiletar
Hizkuntza ofizialak	ikusi gaztelania
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Yagan, Kunza (en) , Chilean Sign Language (en) , gaztelania, Kawésqar (en) , Huilliche (en) , rapanuiera, Mapudungun eta Central Aymara (en)
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,761 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	167.350 (2015)
Bizi-itxaropena	79,522 (2016)
Giniren koefizientea	44,9 (2020)
Giza garapen indizea	0,855 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	277.075.944.401,94 $ (2017) 27.039.763.480,888 (2016)
BPG per capita	15.046 $ (2017) 1.248 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa	446.805.849.895 nazioarteko dolar (2017) 30.794.198.100 (2016)
BPG per capita EAPn	24.747,307 nazioarteko dolar (2017) 1.519,09 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala	1,6 % (2016)
Erreserbak	38.981.539.753 $ (2017) −1.511.752.743 (2016)
Inflazioa	2,8 % (2016) −1,6 (2015)
Historia
Sorrera data: 1810eko irailaren 18a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+56
ISO 3166-1 alpha-2	CL
ISO 3166-1 alpha-3	CHL
Ordu eremua	ikusi UTC−03:00 : UTC−05:00 Isla de Pascua Udako ordutegi: UTC−05:00 Isla de Pascua Udako ordutegi: UTC−03:00 ordutegi estandarra: UTC−06:00 Isla de Pascua ordutegi estandarra: UTC−04:00 ordutegi estandarra: UTC−05:00
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Europlug (en) eta Type L (en)
Internet domeinua	.cl
thisischile.cl…

Txile Hego Amerikako estatua da, Ozeano Bareko kosta zerrenda luzea hartzen du Andeen eta itsasoaren artean. Muga luzea du Argentinarekin ekialdean; ipar-ekialdean, Boliviarekin; eta iparraldean, Perurekin.

Hiriburua Santiago da, eta bigarren hiria eta portu nagusia, Valparaiso.

Geografia

Datu orokorrak

Mapa topografikoa

Txilek zerrenda estu baten itxura du, ipar-hego 4.200 km dituena, Andeak eta Ozeano Barearen artean. Zabalera handiena 440 km da eta estuena, 90 km. Sumendi ugari ditu eta lurrikara gunean dago, Pazifikoko Gerrikoan, Nazca Plakaren subdukzioaren gainean, Hego Amerikar Plakaren azpian.

Hego muturrean, Andeak itsasoraino iritsita, Suaren Lurraldea eta uharte ugari daude, Hornos lurmuturreraino. Hegoalderago, berriz agertzen da, Penintsula antartikoan.

Ozeano Barean, Txilek uharte batzuen jabe da, hala nola, Juan Fernández uhartedia eta Pazko uhartea.

Ibai gehienak Andeetatik Ozeano Barera doaz zuzenean; herrialdea estua izanik, ez dira luzeak. Goi-ordokian Lauca eta Lluta ibaiak daude, Bolivia eta Txileren artekoak, eta 100 km baino laburragoak dira. Erdi-iparraldekoak nekazaritzarako garrantzitsuak dira, hala nola, Elqui ibaia (170 km) eta Maule (240 km). Ibaiok elur urtuek sortzen dituzte udan eta euriak neguan. Biobió ibaiak Araucania eskualdean du iturria eta 380 km luze da; haren ibilguan zentral hidroelektriko batzuk daude. Patagoniako ibai nagusiak Futalefú, Palena, Baker eta Pascua dira. Aintzira handiena General Carrera da, Suaren Lurraldean.

Hiri garrantzitsuenak

1. Santiago (metropoli-barrutia): 5.5 milioi biztanle (2002).

2. Valparaíso (metropoli-barrutia): 803.683

3. Concepción (metropoli-barrutia): 666.381

4. Antofagasta: 296.905

5. La Serena (metropoli-barrutia): 296.253

6. Viña del Mar: 286.931

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Txileko historia»

Pinochet diktadorea 1995ean.

Gizakiaren lehenengo aztarnak Goi Paleolitoaren amaierakoak dira eta Txileko jatorrizko biztanleak iparraldean aimarak, atacamarrak eta diagitak eta hegoaldean maputxeak izan ziren. Muturreko hegoaldean txonoak, yamanak, alakalufeak eta onak bizi ziren, eta Pazko uhartean kultura polinesiar aurreratu eta misteriotsua.

Fernão de Magalhães esploratzaile portugaldarra hara iritsitako lehendabiziko europarra izan zen, 1520eko azaroan gaur egun haren izenarekin deitutako Magallanes itsasartean zehar igaro zenean. Espainiar konkistatzaileak 15 urte geroago lurraldea menperatze saiatu ziren, baina Diego de Almagrok lehendabizikoan porrot egin zuen. Pedro de Valdiviak, azkenean, 1541ean leheno kokalekua sortu zuen, "Santiago de Nueva Extremadura" izenekoa, egungo hiriburua dena. Geroago, borroka gogorrak izan zituzten maputxeek espainiarren aurka, hiru mende iraun zuen Araucoko Gerran. Txileko kapitaintza nagusia edo Txileko Erresuma (1541–1818) Espainiar Inperioaren kolonia hegoaldetarrena izan zen, baztertua eta pobretua.

XIX. mendeko hasieran herrialdeak autodeterminazioa lortzeko prozesua hasi zen, José de San Martín eta Bernardo O'Higginsen eskutik; azkenean 1844ko apirilaren 25ean, herrialdeak independentzia lortu zuen. Mende hartako bigarren erdialdean, hala ere, gerra egin zuen Txilek Boliviaren aurke, mugarekin zerikusia zuten ika-mikak zirela-eta, eta azkenik 1904ko urriaren 18an bake akordioa izenpetu zuten bi herrialdeek; horren ondorioz, boliviarrek itsas-kostaldea galdu zuten.

Banaketa administratiboa

Txilek hamabost eskualde ditu, zenbaki erromatarrez izendatuak. Bestela, 53 probintziatan eta 346 udalerritan banatuta dago.

⁽¹⁾ Txileko Antartika barne, 1.382.297,2 km²

Zk	Eskualdea	Hiriburua
I	Tarapacá eskualdea	Iquique
II	Antofagasta	Antofagasta
III	Atacama	Copiapo
IV	Coquimbo	La Serena
M	Metropoli	Santiago
V	Valparaíso	Valparaíso
VI	O'Higgins	Rancagua
VII	Maule	Talca
VIII	Biobío	Concepción
IX	Araucanía	Temuco
X	Los Lagos	Puerto Montt
XI	Aisén	Coihaique
XII	Magallanes eta Txiletar Antartika	Punta Arenas(1)
XIV	Los Ríos	Valdivia
XV	Arica eta Parinacota	Arica

Kultura

Pablo Neruda olerkaria 1966an.

Literatura

• Gabriela Mistral (1889-1957).
• Pablo Neruda (1904-1973).
• Isabel Allende (1942-).
• Roberto Bolaño (1953-2003).

Musika

• Violeta Parra (1917-1973) abeslari, margolari, kantagile, eskultore, brodatzaile eta zeramikari izan zen.
• Victor Jara (1932-1973) musikaria. Pinocheten diktaduraren jazarpenaren ondorioz hil zen.

Hizkuntzak

Sakontzeko, irakurri: «Hispanofonia»

Kirolak

Iván Zamorano eta Claudio Bravo, beste batzuen artean.

Futbola Txileko kirol nagusia da, eta Colo-Colo talderik arrakastatsuena da. Futbolari txiletar ezagunen artean, bestela, Sergio Livingstone Pohlhammer (1920-), Elías Figueroa (1946-), Leonel Sánchez (1936-), Sebastián Rozental Igualt (1967), Iván Zamorano (1967-), Luka Tudor Bakulic (1969-), Raimundo Tupper Lyon (1969-), Marcelo Salas (1974-) eta Claudio Bravo (1983-) ditugu, bestek beste.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Txile

• (Gaztelaniaz)(Ingelesez) Gobernuko webgunea
• (Gaztelaniaz) Centro Vasco de Santiago
• (Gaztelaniaz) Eusko Etxea de Valparaíso