Edukira joan

Martin Ugalde

Aldatu loturak
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Martin Ugalde


Eusko Jaurlaritzako Euskara Gaietarako Zuzendari

1980ko martxoaren 31 - 1982ko urtarrilaren 12a

4. Eusko Jaurlaritzako lehendakariordea

1971ko abenduaren 26a - 1975eko ekainaren 1a
← Joseba Rezola - Mario Fernández →
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakMartin Ugalde Orradre
JaiotzaAndoain, 1921eko azaroaren 11
Herrialdea Gipuzkoa, Euskal Herria
HeriotzaHondarribia, 2004ko urriaren 4a (82 urte)
Heriotza moduaberezko heriotza
Familia
Ezkontidea(k)Anamari Martinez
Hezkuntza
HeziketaMichigango Unibertsitatea
New Yorkeko Unibertsitatea
University of Northwestern Ohio (en) Itzuli
(1960 - 1962)
Hizkuntzakeuskara
gaztelania
Jarduerak
Jarduerakkazetaria, politikaria, idazlea eta unibertsitateko irakaslea
Enplegatzailea(k)Diario Vasco  (1945 -  1947)
Creole Petroleum Corporation (en) Itzuli  (1960 -
Andrés Bello Unibertsitatea  (1967 -  1968)
Eusko Jaurlaritza  (1971ko abenduaren 16a -  1976ko ekainaren 1a)
Deia  (1977 -  1980)
Eusko Jaurlaritza  (1980ko martxoaren 31 -  1982ko urtarrilaren 12a)
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
KidetzaEuskaltzaindia
Sinesmenak eta ideologia
Alderdi politikoa Eusko Alderdi Jeltzalea
Eusko Alkartasuna
Inguma: martin-ugalde-orradre-1921-2004 Literaturaren Zubitegia: 129

Martin Ugalde Orradre (Andoain, Gipuzkoa, 1921eko azaroaren 11 – Hondarribia, Gipuzkoa, 2004ko urriaren 4a) kazetaria, idazlea eta politikaria zen. Erbesteko Eusko Jaurlaritzako lehendakariorde izan zen lau urtez Jesus Maria Leizaola lehendakariaren agintaldian.

Ideologikoki nazionalista zenez, 1936ko gerraren ondorioz hainbat urte eman zuen erbestean, eta, Venezuelan ospe handiko kazetari bihurtuta, 1969an itzuli zen, jaioterriarekiko konpromisoarengatik, eta amets bat bete nahi zuelako: euskarazko kazeta bat sortzea. Euskaraz eta gaztelaniaz argitaratu zuen. Euskaltzale amorratua izan zen, eta Franco hil ondorengo lehen euskarazko egunkariaren sortzen lan handia egin zuen. Haren omenez, "Martin Ugalde Kultur Parkea" eraiki zuten jaioterrian.[1]

Martin Ugalde Letrak Bide (Berria, Igor Susaeta, 2021-05-22)[1]

2021ean Ugalderen jaiotzaren mendeurrena ospatzeko hainbat jarduera antolatu zituzten: bere obra guztia digitalizatzea, erakusketa, hitzaldi-zikloa, filma irakurketa jarraitua, Martin Ugalde beka eta ipuin-sariketa.[2]

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiru etapa bereiz daitezke: Andoainen 1947ra arteko heziketa, Venezuelako 22 urteak, eta berriro Euskal Herrian egin zuen ekapena 1969tik.[3]

Gerrako esilioa eta kazetari gaztea Andoainen (1937-1947)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Espainiako Gerra Zibila piztu zenean garai gorriak igaro behar izan zituen Martin Ugaldek eta bere familiak.[4] Martin mutikoaren bizitza 15 urterekin goitik behera aldatzen da, Francoren altxamenduarekin. Familiarekin batera Andoaindik ihesi doa 1936ko abuztuan: 2 hilabete Mundakan, 8-9 Bilbon, amarekin Frantziara, Nièvre-ko Château Chinon-era. (Aita frontean da, anaia Soviet Batasunean, gero ama aitarengana Catalunyara, eta Martin bakarrik geratu zen). Handik Donibane Garazira joan zen Eusko Jaurlaritzaren koloniara urtebete, segidan Donibane Lohizuneko koloniara lau hilabete, Gurs-eko kontzentrazio-zelaira hilabete eta erdi. Eta lau urte eta bi hilabeteko esilio horren ostean, 1941ean salbokondukto batekin, berriz Andoaina azkenean. Baina atzera kanpora atera behar izan zen laster: soldaduskara joan behar izan zen hiru urterako, Marokora. 1942-1945eko soldaduska hori «bigarren esilioa» izan zela zioen Martinek. Hori bukatuta 1945 inguruan Diario Vasco egunkarirako artikuluak idazten hasi zen, bi urtez aritu zen horretan Andoainen bizi zela. Eta 1947ko urrian Caracasera, 25 urterekin.[3] Diario Vasco egunkarirako herriko kronikak idatzi zituen.[5]

Venezuelan kazetari eta idazle (1947-1969)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1947an bizitza markatuko zion erabakia hartu zuen. Urte hartan, Venezuelara ihes egin zuen, bere bigarren aberri bilakatuko zen herrialdera, eta han 22 urte eman zuen. Hastapenetan, Elite aldizkariaren ardura hartu zuen eta gero Nosotros eta El Farol aldizkarien zuzendari izendatu zuten. Kazetari-lan sendoa egitea lortu zuen, eta hango hedabide garrantzitsuetan aritzea.[5]

Orduan hasi zen fikziozko lanak egiten. 1951ean venezuelar nazionalitatea hartu zuen[4] eta 1955an, ezkondu egin zen bertan ezagututako Ana Maria Martinez Urreiztietarekin, bizitzan osoan zehar lagun izango zuen emakumea. Seme bat eta bi alaba eduki zituzten, han jaioak.

Eragilea Euskarazko kazetaritzan Hondarribiatik (1969-2004)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1969an Euskal Herrira itzuli zen, 48 urte zituela.[4] EAJn lanean buru-belarri sartu zen berehala, Zeruko Argia aldizkarian eta Deia egunkaria sortzeko lanetan hartu zuen parte;[6] azken horretan, zuzendariorde, eta euskarazko erredakzioaren arduradun.[7] 1976an Hondarribira joan zen bizitzera. 1982an Karlos Garaikoetxea lehendakariak Eusko Jaurlaritzako Euskarazko Gaietarako zuzendari nagusi izendatu zuen.[6] 1985ean Eusko Alkartasunean afiliatu zen.

‘Egunkaria’ aurkezteko agerraldia, 1990ean: Joxemi Zumalabe, Martin Ugalde, Iñaki Uria eta Joan Mari Torrealdai.[8]

1990an, Euskaldunon Egunkaria sortzeko taldeetan gogoz egin zuen lan, egitasmoaren arima bilakatuz. Administrazio Kontseiluaren Lehendakari izendatu zuten. Ondorengo urteetan, hainbat omenaldi egin zizkioten: Euskal Herriko Unibertsitateak honoris causa doktore izendatu zuen, Andoaingo Udalak seme kuttun, Eusko Jaurlaritzak euskal herritar unibertsal eta Euskaltzaindiak ohorezko euskaltzain.[6] 2002ko ekainean inauguratu zuten Martin Ugalde Kultur Parkea.[9]

« Ugalde izan zen aurrenetakoa frogatu zuena gaztelania nagusi den hedabide batean euskararen tokia beti izango dela subsidiarioa »

—Nerea Azurmendi[5]


2004ko urriaren 4an hil zen Hondarribian, azken urteak gaixorik egonda, Parkinsonak jota.

Argiaren azala Egunkaria sortu eta hurrengo astean. Martin Ugalde, Josemi Zumalabe eta Imanol Murua.

Euskaldunon Egunkariaren kontseiluko zuzendaria (1990-2000)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1990ean Euskaldunon Egunkaria sortu zenean, administrazio kontseiluko zuzendaria izan zen. Urte hartako abenduaren 6an, lehendabiziko alea kaleratu zuten, 32 orrialdekoa. Administrazio Kontseiluan, Martin Ugalde lehendakaria zen, Joxemi Zumalabe kontseilari ordezkaria eta Joan Mari Torrealdai Kontseilu Editorialeko presidentea, Pello Zubiria zuzendaria eta Iñaki Uria zuzendariordea.

Lehenago baina 1980ko hamarkadaren amaieran eta 1990ekoaren hasieran lan eskerga egin zuten. Batzuek erredakzioan, beste batzuek bideragarritasun ekonomikoa antolatzen, eta beste batzuek «diplomazia lanetan». Eta ezina egina bihurtu zuten.[8][10]

Irakeko gerra (1991). Presoen eskubideak (1999). Autopistan 17 hildako (1991). Greba ia erabatekoa (1992)

Argiako kazetari gazteen belaunaldia gerra aurreko belaunaldiarekin lotu zituen soka izan zen Ugalde. Berarentzat ordea, paper hori jokatzea ez zen bat ere erraza,

Ugalde Eusko Jaurlaritzako Euskara Gaietako sailburu zela, diru-eskean joan zitzaion Argia aldizkariko taldea, egunkaria sortzeko proiekturako finantzaketa bila. Dirurik ez zuela erantzun behar izan zuen orduan. Baina handik hiruzpalau urtera, artean Jaurlaritzako kargua utzita zuela, Ugaldek bat egin zuen egitasmoarekin, Uriak Ugalderi eta Joxemi Zumalaberi Argia-ren urtekarirako egindako elkarrizketa bat egin eta gutxira. Sinergia sortu zen haien artean, ohartu ziren herri mugimendua eta instituzioak elkarlanean jarri beharraren premiaz.[11]

Horrek ez zuen baretu Jaurlaritzarekiko tentsioa, ordea. Ajuriaeneko Ituna indarrean zegoen garai hartan.

Ugalderen moduan, beste hainbat euskaltzalek ere bat egin zuten proiektuarekin. Tartean izan ziren Imanol Murua Uria kazetari eta Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea, Nerea Azurmendi kazetaria, eta Txema Auzmendi kazetari eta jesuita.

Esan bezala 1990eko abenduaren 6an loru zuten egunkaria plazaratzea.

Orduan Egunkariko Administrazio Kontseiluko zuzendari izateaz gain, diplomazia lanaz arduratzen zirenetako bat ere bazen Ugalde; Eusko Jaurlaritzaren finantzaketaren bidea irekitzeko itxaropen nagusia ere bai. Azkenean asko kostata, 1994an sinatu zuten akordioa Eusko Jaurlaritzarekin, Joseba Arregirekin. Hazkunde-urteak izan[12] ziren gerokoak.[11]

2000an Martin Ugalde Administrazio Kontseiluko ohorezko lehendakari izendatu zuten eta Torrealdai bihurtu zen administrazio kontseiluko buru.[13][14] 2003an egunkaria itxiarazi zuten arte. Itxiera gertatu zenean Euskaltzaindiak egin zuen adierazpenean gertakari haiengatik bere kezka larria adierazi zuen, eta orobat, "Martin Ugalde jaun euskaltzain ohorezkoaren egoeragatik".[15]

285 zutabe edo artikulu argitaratu zituen egunkarian 1990 eta 2013ren artean.[16] [17] Hamabostero argitaratzen zituen zutabeak. Denetarik lantzen zuen: gai historikoak, hemerotekakoak, aktualitatearekin lotutakoak, euskarari buruzkoak…[18]

"Josemi Zumalabe eta Joseba Jaka izan zituen gogoan Martin Ugaldek Egunkariaren 10. urteurreneko jaian".[19]

Idazlea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Guztira, Martin Ugalderen 1.662 idazlan jaso zituen Jakin-ek 2021ean haren obra digitalizatu zuenean, 58 urtez (1946-2003) idatzitakoak sei multzotan sailkatu zituzten: 46 liburu, 57 liburu atal, 2 liburuxka, 1.548 artikulu (69 egunkari eta aldizkaritatik ateratakoak), 46 itzulpen, 2 liburutan editore/modatzaile, eta 4 berrargitalpen.[16]

Idazle moduan, euskarazko ipuingintza modernoaren aitatzat ikusten da, 1961eko Iltzailleak narrazio-liburuagatik. Venezuelan argitaratutako lan horretan, Latinoamerikako literaturan hain ospetsua zen narraziogintza euskal literaturara ekarri zuen.[4]

« Hizkuntzak etxeak dira [...] Venezuelara joan behar izan zuenean, hango gazteleran hartu zuen aterpe, eta hango jende xeheaz idatzi zituen ipuinak. Erbesteraturiko idazle erdaldunek ez zuten ahaleginik egin Amerikako hizkeretara hurbiltzeko, Ugaldek ez bezala. [...] Gazteleraz idazle gisa trebatu arren, ez zion bizkarra erakutsi euskarari.

Historiaren biktima izanagatik, historiaren egile.

»

—Anjel Lertxundi[20]


Bizitza osoko lanarekin bibliografia oparoa utzi zuen: ipuinak, saioak, antzezlanak eta eleberriak.[21]

Martin Ugalderen liburu-azal batzuk. (Berria, Gorka Arrese. 2021-11-07))

Ipuinak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzerkia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eleberria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Martin Ugalderen omenezko ekitaldian, 1997an (iturria: Aiurri aldizkaria)

Historia lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Saiakera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Unamuno y el vascuence: contra-ensayo (Ekin, 1966)
  • El problema vasco y su profunda raíz político-cultural (Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala, 1980)

Kazetaritza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sariak eta errekonozimenduak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Susaeta, Igor. «Letrak bide» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-05-23).
  2. ↑ Susaeta, Igor. «Martin Ugalderen obra digitalizatuko dute, eta herritarren eskura jarri» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-05-23).
  3. ↑ a b c Torrealdai, Joan Mari. (2004). Martin Ugalderen bizitzan zehar (1921-2004). Euskaltzaindia, Euskera - XLIX.
  4. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Ugalde Orradre, Martín - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  5. ↑ a b c Iraola, Arantxa. «Nerea Azurmendi: «Kazetari grinak bultzatuta»» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-10-28).
  6. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (2004-10-05). «Martín Ugalde, escritor» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) BETI SÁEZ, Iñaki. (2004-10-08). «Martín de Ugalde, una vida y una obra al servicio de la libertad» www.euskonews.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  8. ↑ a b Agirre, Maider Galardi F.. «Ateak ireki eta hormak gainditu» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-08-06).
  9. ↑ a b Martin Ugalde Kultur Parkea. (Noiz kontsultatua: 2019-06-04).
  10. ↑ «Torrealdai, Joan Mari» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2019-03-19).
  11. ↑ a b Aperribai, Julen. «Sokaren bi muturrak batu zituen «ametsa»» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-10-22).
  12. ↑ Berria.eus. «"Martin Ugalde" bilaketa. Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.» Berria (berria.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-08).
  13. ↑ Maider Galardi F. Agirre. «Ateak ireki eta hormak gainditu» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-08-06).
  14. ↑ «'Egunkaria auzia' | 'Egunkaria'-ren itxierako auzipetuak - Berria.eus» www.berria.eus (Noiz kontsultatua: 2021-10-31).
  15. ↑ Euskaltzaidia. (2003-02-28). Euskaltzaindiaren adierazpena Euskaldunon Egunkariaren itxiwraren gainean.. Euskaltzaindia.
  16. ↑ a b «Martin Ugalderen idazlanak. Digitalizazioa - Jakin.eus» www.jakin.eus (jakin.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-07).
  17. ↑ «"martin Ugalde" bilaketa. Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.» Berria (berria.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-08).
  18. ↑ Egunkaria aurrera » Ametsa gauzagarria zen lekura. (Noiz kontsultatua: 2021-11-08).
  19. ↑ Zabala, Juan Luis. (2000-12-07). «Jende ugari bildu zuten atzo Egunkariaren urteurrena ospatzeko egindako ekitaldiek.» Berria (Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003.) (Noiz kontsultatua: 2022-03-01).
  20. ↑ Berria. «Anjel Lertxundi: «Martin Ugalde, historiaren biktima izanagatik, historiaren egile»» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-11-14).
  21. ↑ Arrese, Gorka. «Idazle bi, baina bihotz beretik» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-11-07).
  22. ↑ Murua Uria, Imanol. (1999-12-15). «Miraria zirudien! EGUNKARIAren sorreran bidelagun izandako Joxemi Zumalabe eta Joseba Jaka gogoratu zituen Martin Ugaldek» Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003. (berria.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-07).
  23. ↑ Murua Uria, Imanol. (1999-12-16). «Martin Ugalde 'Honoris Causa'» Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003. (berria.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-07).
  24. ↑ Murua Uria, Imanol. (1999-12-16). «Duintasuna, 'honoris causa'» Euskaldunon Egunkariaren hemeroteka. 1990-2003. (berria.eus) (Noiz kontsultatua: 2021-11-07).
  25. ↑ Larrarte, Joanmari. (2020-07-31). «Joan Mari Torrealdai: 'Euskalgintzaren erreferentea'» www.jakin.eus (Jakin) (Noiz kontsultatua: 2020-08-06).
  26. ↑ Lertxundi, Anjel. (1997). Martín Ugalde: leialtasun baten historia : glosak. Andoaingo Udala ISBN 84-921732-1-1. PMC 431434039. (Noiz kontsultatua: 2021-11-14).
  27. ↑ Torrealdai, Joan Mari. (2003). Martin Ugalde. Bidegileak, Eusko Jaurlaritza ISBN 84-457-1989-0..

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Martin_Ugalde&oldid=9980331"(e)tik eskuratuta