Izarbeibarrera

Izarbeibarrera (†)
	izarbeibarrera — euskera
	Izarbeibarrera, eremu euskaldunaren barruan
Sailkapena
Euskalkia	Nafarrera
Zati-euskalkia	Hegoaldeko goi nafarrera
Kokapena
Eskualdea	Izarbeibar eta Orbaibar,; Nafarroa Garaia
Egoera
Estatus	berehalako desagerpena

Izarbeibarrera hegoaldeko goi nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Izarbeibar (Izarbeibarra) eta Orbaibar (Orbaibarra) ibarretako berezko euskara. Azpieuskalki gisa ere hartzen da.

1935ean, ez zegoen izarbeibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.

Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibarretako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Gareis, Obanos, Legarda, Uterga, Muruzabal, Adiotz, Eneritz, Ukar, Añorbe, Biurrun, Olkotz, Tirapu, Untzue, Barasoain, Garinoain eta Orisoain udalerriak eta Munarrizketa, Artariain, Iratxeta, Iriberri, Bariain, Etxague, Oloritz eta Orizin lekuak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Izarbeibarrera azpieuskalkian.^[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, euskararen intentsitate txikiko eremuan, herri guztiak. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 1 600 izarbeibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.^[2]

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Izarbeibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Dokumentu horren arabera, euskara jada ez zen komunikazio hizkuntza nagusia bailarako inongo herritan.

1935ean, euskaldunen errolda berria egiteko orduan, jada ez zen horrelako Izarbeibarrerazko euskaldunik geratzen.^[2]

Kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaur egun, ez dago izarbeibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne:

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkerak eta aldaerak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izarbeibarrera hizkera ez da inongo azpieuskalkitan sartzen, ez sortaldeko ez sartaldeko goi-nafarrera, eta azpieuskalki independente bat mantentzen da, nahiz eta beti hegoaldeko goi nafarreraren barruan egon. Sailkapen horretara eraman duten aldeak izan aditzean ikus daitezke. Orainaldia gainerako azpieuskalkien antzekoa den bitartean, zuek zarate (zuek zarete) forman, sartaldekoa bezalakoa, eta zu zare (zu zara) forman, sortaldekoa bezalakoa, lehenaldiak bere berezitasunak ditu, eta horien artean ni niza (ni nintzen) nabarmentzen da.

Azpieuskalki hau ere berezia da, bere barruan hizkera ezberdinik ez duelako, baizik eta etengabe bat osatzen duelako. Hala ere, kontuan hartzen badugu azpieuskalki horren azkartasun azkarra, beste bien aldean, eta Luis Luziano Bonapartek 1863an aztertu zuenean zuen egoera kaskarra, pentsa genezake informazio faltagatik gertatzen dela, eta informazio gehiago izanez gero, hizkerak eta aldaerak ere identifika zitezkeela.

Hiztegia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herri gehienek izarbeibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:

Adios: Adiotz
Basongaitz: Basongai
Ekoien: Ekoian
Eristain: Iristain
Etxarren: Etxarrentxulo
Gares: Gareis
Gomaziain: Gomazin
Izarbeibar: Izarbeibarra
Orbaibar: Orbaibarra

Hiztunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1935etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:


Hiztunak aldaeraren arabera	Hiztunak guztira
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.	Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Izarbeibarrera	Izarbeibarrera

Konparaketa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Luziano Bonapartek, XIX. mendean, Izarbeibarrako herri batzuetako euskararen aditz forma batzuk bildu zituen. Goiz desagertu zenez, ez da datu askorik ezagutzen, nahiz eta beste aldaera batzuetatik jasotako datuek hurbileko hizkerekin alderatzeko aukera ematen duten, hala nola Oltzakoarekin edo Eguesibarrekoarekin, adibidez:^[3]


Euskara batua	Izarbeibarrera	Oltzako hizkera	Zizurko hizkera	Eguesibarrera	Artzibarrera	Gulibarrera
Euskara batua	Izarbeibarrera	Oltzako hizkera	Zizurko hizkera	Eguesibarrera	Hegoesteribartar	Txulapain
naiz zara da gara zarete dira	naiz zare da gare zarate dire	naiz zada da gada zate dere	naiz zare ? ? ? ?	naiz zara da gara zarate dere	neiz zera de gera zete dire	naiz zara de gara zarate dire
nintzen ziren zen ginen zineten ziren	niza zinda ze ginda zindate zire	nitze zinde ze ginde ziñete zere	? ? ? ? ? ?	nitza zina ze gina zinate zere	nintze zine ze gintze zinete ziren	nitzen ziñen zen giñen ziñeten ziren

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Izarbeibarko euskara (Garesko Udala, 1993).
Diccionario Castellano-Vasco de Valdizarbe (2009).
Izarbeibarko hiztegia (Nafarroako Gobernua, 2002).
Hegoaldeko goi-nafarrera. Izarbeibarko aldaera Hiztegia (Hiria, 2005).
Aitor Arana: Izarbeibarko Euskara. Ikasliburua eta Hiztegia (2010).

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Izarbeibarrera.

↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
↑ ^a ^b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
↑ Luis Luziano Bonaparteko lanak